Dın – kez kelgen qoǧamnyŋ ajyramas bölıgı. Jüregı bar jūmyr bastynyŋ bır Jaratuşynyŋ baryna senerı haq. Būl oraida qazaq jūrty ata-babalarymyz ūstanǧan Äbu Hanifa mäzhabynan alystamai, İslamnyŋ taza, asyl, aqiqat jolyn ūstanady. Dese de, mūsylmandardyŋ tynyştyǧyna jäne auyzbırşılıgıne syzat tüsırgısı keletın destruktivtı, radikaldy maqsattaǧy jandardyŋ bary taǧy ras. Osy mäsele töŋıregınde bız belgılı islamtanuşy ǧalym Erşat Oŋǧarovtan alǧan az-kem sūqbat alǧan edık.
– Qazır elımızdegı dın salasynda qoǧamǧa zalaldy, şeşımı tabylmai kele jatqan qandai problemany atar edıŋız?
– Negızınde būl taqyryp töŋıregınde söz qozǧaǧanda Qazaqstandaǧy dıni ahual tūraqty dep aita beremız. Rasynda, tūraqty. Alaida, soŋǧy jyldary elımızdıŋ aumaǧynda dästürlı emes dıni aǧymdar men sektalardyŋ köbeiıp ketkenın jasyruǧa bolmaidy. Olardyŋ basym köpşılıgı İslam atyn jamylǧan jäne protestanttyq prozelitistık aǧymdar.
Elımızdıŋ ruhani tūtastyǧyn saqtaǧymyz kelse, osy aǧymdardyŋ kanondyq-doktrinalyq häm agitasiialyq erekşelıkterın ekşeu öte özektı.
Tarihta dästürlı İslam şeŋberınen şyǧyp ketuşı aǧymdar az bolmaǧan. Olardyŋ köpşılıgı uaqyt köşıne ere almai joiylyp ketkenımen, ideologiialyq sarqynşaqtary osy künge deiın saqtalyp qaldy. Onyŋ dälelı – terıs piǧyldy aǧymdar dästürlı İslam doktrinasyna, ūlttyq auyzbırşılıgımızge sūrqiialyqpen syna qaǧyp, qoǧamda bülık tudyruda.
–Mäselen, qandai radikaldy ūiymdy atar edıŋız?
– Atap aitaiyq, Qazaqstan aumaǧynda sot arqyly tiym salynǧan 23 laŋkestık jäne ekstremistık ūiymdardyŋ ışındegı «Takfirizm» tobynyŋ «törkını» – salafilık-uahabilık aǧym qazırgı qoǧamǧa asa qauıptı.
Sarapşylar būl aǧym ökılderınıŋ bügıngı künde üş topqa bölıngenın aitady: täkpırşıldık, sururittık, madhalidtık. Osy üş toptyŋ saiasi közqarastary ärtürlı bolǧanymen negızgı dıni senımderın qalyptastyrǧan kösemderı men ǧalymdary, oqityn kıtaptary, ūstanatyn aqidalary bır. Olar aqidalarynyŋ negızı retınde İbn Taimiianyŋ konsepsiialaryn qoldanady.
İbn Taimiia – 1263 jyly soltüstık Siriiadaǧy Harranda düniege kelgen. Ol – salafizm aǧymynyŋ negızın qalauşy. İslam ǧūlamalyry bırauyzdan qabyldaǧan qaǧidalarǧa qarsy kelıp, dın negızderıne jatatyn «Tauhid» ılımın «uluhiia», «rububiia» jäne «asma ua as-sifat» dep üşke böludı negızdep, şekten tys äreketke barǧan. Alaida, būl negızderdı İslam ǧūlamalary bırauyzdan terıske şyǧarǧandyǧy mūqym mūsylman älemıne mälım. Būl jönınde saudiialyq zamandasymyz, şeih, doktor Omar Abdulla Kamil «Kalimatun hadiiatun fi baiani hatai at-taqsim as-sulasii lit-Tauhid» (Tauhidttı üşke böludıŋ qatelıgı jönındegı traktat) atty eŋbegınde jan-jaqty däiektep jazǧan. Avtor tauhidtyŋ «Uluhiia» (täŋırlık), «Rububiia» (jaratuşylyq) bölıkterınde tartys joq ekenın, alaida «Asma ua as-syfat» (Allanyŋ esım jäne sipattary) bölıgınde salafiler şatasatynyn jetkızgen.
– İbn Taimiianyŋ ideologiiasy dästürlı dınımızdıŋ kez kelgen jamaǧatynyŋ aldynan şyǧuy mümkın ǧoi…
– Ärine. Mysaly, İbn Taimiia Qūran Kärımdegı «Mütäşabih» astarly aiattar men astarly maǧynadaǧy hadisterdı tıkelei, sözbe-söz maǧynasynda tüsınuge ündegen. Mysaly, ol «Tünnıŋ üşınşı bölıgınde qūlşylyq etken pendege Allanyŋ meiırımı tüsedı» degen maǧynadaǧy hadistı «Allanyŋ özı tüsedı» dep, qate tüsındıredı. Sunnittık (Ahlı as-sunna ual-jamaǧat) aqida boiynşa Alla taǧalany «tüsu», «bır orynnan ekınşı jerge qozǧalu», «ūiyqtau», «demalu» siiaqty adami, antropologiialyq, jaratylysqa tän sipattarmen sipattauǧa tyiym salynǧan. Mūndai sipattar Alla Taǧala haqynda kemşılık bolyp tabylady. Būl negız Qūran Kärımnıŋ: «Oǧan ūqsaityn närse mülde joq!» («Şura» süresınıŋ 11-aiaty), «Allany eşteŋe ūqsatpaŋdar» («Nahl» süresınıŋ 74-aiaty), «Alla taǧalanyŋ eş teŋdesı joq» («Yqylas» süresı, 4-aiaty) sekıldı aiattarynan alynǧan.
Būl tūrǧyda bır tarihi derektı keltıre keteiın. Äigılı arab saiahatşysy İbn Battuta (HIV ǧ.) özınıŋ «Tuhfatu an-nuzar fi ǧaraib al-amsar ua adjaiib al-asfar» degen kıtabynda radikaldy oilarymen tanymal bolǧan Ahmad ibn Taimiianyŋ Damask qalasyndaǧy uaǧyzyn tyŋdaǧanyn, sol jerde oryn alǧan oqiǧaǧa kuä bolǧanyn bylai jetkızedı: «İbn Taimiia «Alla tünnıŋ üşınşı bölıgınde bırınşı aspanǧa osylai tüsedı» dep, meşıt mınberınıŋ baspaldaqtarynan tömen tüstı. Sol kezde İbn äz-Zahra atty Mäliki mazhabynyŋ faqih ǧalymy ornynan tūryp, onyŋ būl sözı dūrys emestıgın, islamǧa qaişy ekenın aitty. Meşıt jamaǧaty narazylyq tanytty. Soŋynda, jamaǧat ony (ibn Taimiiany) aiaq kiımderımen ūryp, meşıtten quyp şyqty…». Sondai-aq İbn Battuta atalmyş kıtabynda sol zamandaǧy Mysyr patşasy än-Nasyr Joǧarǧy Sot şeşımımen İbn Taimiiany ekstremistık oilary üşın Kairdegı Sitadelde ornalasqan türmege qamaǧanyn jäne onyŋ sol qamauda jatyp ölgenın jazǧan.
– İslam dınınde ekstremizmge jol joq. Bügınde salafizm ökılderınıŋ ata-babalarymyz ejelden tūtynǧan, atadan balaǧa, ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan Qazaqstan Respublikasyndaǧy dästürlı jol – İslamnyŋ Hanafi mazhabyndaǧy kanondyq normalardy joqqa şyǧarulary, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy bekıtken tärtıpke baǧynbai, meşıtterde bülık tudyrulary ekstremistık sipatqa saiady. Al qaru köterıp, qan tögulerı – eŋ auyr qylmys, terrorlyq äreket. Osy oraida, asyl dınımızdıŋ qaǧidattaryna negızdelgen dünielerdı äŋgımelep bere alasyz ba? Ekeuınıŋ aiyrmaşylyǧyn oqyrmandarymyz barynşa ūǧynǧany jön.
– Öte dūrys. İslam dını – etnostar men halyqtar arasynda tynyştyq pen bırlık häm yntymaqty qalyptastyrudy maqsat etedı. Allanyŋ 99 körkem esımderınıŋ bırı «As-salam» – «tynyştyq», «beibıtşılık» degendı bıldıredı. «As-salam» men «İslam» sözınıŋ arab tılınde «tynyştyq, beibıtşılık» maǧynasyn bıldıretın «silm» tübırsözınen şyǧatyny bıraz syrdy aŋǧartsa kerek. Ärbır mūsylman bır-bırıne «Assalamaǧaleikum!» dep amandyq, tynyştyq tılep sälemdesedı.
Şynaiy mūsylman adamnyŋ eş uaqytta laŋkes, terrorist boluy mümkın emes. Öitkenı Qasiettı Qūranda «Kımde-kım şaŋ tozaŋyndai jaqsylyq jasasa, sonyŋ (sauabyn alady), kımde-kım şaŋ tozaŋyndai jamandyq jasasa, sonyŋ jazasyn tartady» («Zilzala» süresı, 7-8 aiattar) degen qaǧida bar. Eger sen tozaŋnyŋ salmaǧyndai terıs ıs jasasaŋ, soǧan jauap beresıŋ degendı bıldıredı. Qūranda bır adamdy öltıru bükıl adamzatty öltırumen bırdei degen aiat ta bar. İbn Abbas degen sahaba qasaqana adam öltıruşı mäŋgılık tozaqta qalady deidı.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Aigerım SEITMATOVA
