…Nastia äjeidıŋ üiı özı sekıldı kärılıkten qausap, jer bolyp tūr. Äbden tozyǧy jetken şatyryna jaqyn kelıp, qolyŋdy artyp, süienıp tūruǧa bolady. Uaqyttyŋ salmaǧynan meiılınşe şögıp ketken osynau saman kırpışten salynǧan baspana Astananyŋ kökke boi tüzegen köp qabatty ǧimarattarynyŋ ortasynda beine alyp kemelerdıŋ arasynda qysylyp-qymtyrylyp, teŋızge şyǧa almai qalǧan qaiyqtai japadan jalǧyz erbiedı…
Äjeidıŋ jertölesın qala basşylary men qūrylys kompaniiasy maŋyna biık dualdar tūrǧyzylyp, zaŋǧar nysandar salyna bastaǧanda-aq qūnyn tölep, syryp tastamaqşy bolǧan. Seksennen äldeqaşan asyp ketken jalǧyz basty keiuana oǧan könbegen.
– Men osy bosaǧadan küieuım Vaniany soǧysqa şyǧaryp salǧam. Eger ol tırı bolyp, orala qalsa, tuǧan şaŋyraǧyn qaidan ızdep tabady. Köşpeimın eşqaida. Maǧan altyn sarai salyp berseŋder de keregı joq. Ölıgım osy jerden şyǧady, – dep Nastia äjei qiǧylyq salǧan…
Keide jūmystan erterek şyǧa qalsam, äjeidıŋ mekenıne soǧatyn ädetım bar… Keş kelgen köktemnıŋ jylauyq jaŋbyry juyq maŋda basylmasyn baiqadym da, äjeidıŋ jerkepesıne soǧa ketudı jön kördım. Käriia älı üiınıŋ tüpkı jyly jaǧynan auyzǧy bölmege köşe qoimapty.Terezenı syrttaǧy jauyn tamşylary baiau şertıp tūr… Käriiaǧa gazetten alǧan qalamaqymnan berdım.
– Kel, kazak, şäiǧa otyralyq, – dedı maǧan köŋıldengen äjei üstelge piiaz ben nan turap qoiyp jatyp, – Matilda, sen de jaqynda…
Üide Nastia äjei ekeuımız ǧana bolǧandyqtan, qariianyŋ būl sözınen şoşynaiyn dedım. Ǧūmyr boiy bır özı ǧana tūryp kele jatqan jannyŋ eptep aqyly auysuy da ǧajap emes. Onyŋ üstıne jasy kelgen adam…
– Matilda, kel, dedım ǧoi saǧan… Kempırdıŋ ekınşı qaitara öktemdeu şyqqan dauysynan qabyrǧadaǧy könelıkten küŋgırt tartyp ketken eskı ainanyŋ kestelı oramaly qozǧalǧandai boldy. Auyz üiden äldekım şelektı saldyr-güldır tüsırıp aldy.
– Matilda dedım ǧoi, saǧan. Nege abailap jürmeisıŋ, oŋbaǧan…
Syrtqy esıkke tūtylǧan güldı şymyldyqtyŋ etegın berı iterıp, tūrqy kışıgırım qanden ittei, üstı-basy saz balşyqqa äbden bylǧanǧan bır jan iesı domalap kırıp keledı..
E..mūnysy mysyǧy boldy, – dep oiladym äuelınde… Baǧanadan miyma kelmegenın qaraşy. Jalǧyzılıktı qariianyŋ serıgı sol bolmaǧanda, kım dersıŋ… Osyny oilap ülgergenımşe, bölmege qazdaŋdai basyp, äbden semırıp alǧan qara tauyq endı. Qyt-qyttap jürıp, kempırdıŋ tızesıne sekırıp mındı..
– Mıne, Matilda, būnyŋ jön. Körıp tūrsyŋ ba, bızge kazagymyz keldı. Eptep aqşa äkeldı. Endı sen ekeuımız dükennen kürış alamyz, säbız qosyp, palau jasaimyz, – dedı äjei tauyǧyn qanattarynan sipap.
– Matildany qūrtpaqşy boldy jaŋa körşılerım… Ärine, mūnyŋ özınde de bar. Dalaǧa şyqsa özımızdıŋ dualǧa emes, biık üilerdıŋ janynda tūrǧan jarqyraǧan ülken maşinalardyŋ töbelerıne qonǧandy ūnatady. Özınıŋ beinesı tüsıp tūrǧan jerdı qalaityny – serıgın ızdeidı. Al, men mūnyŋ qosaǧy – qyzyl äteştı Penzadan Katerina sıŋlım kelgende soiyp, sorpa jasap jıbergem… Säl tynystap alǧan äjei endı tauyǧynyŋ qauyrsyndaryn kärı sausaqtarymen tazalap, tarai bastady…
– Matilda, känı, ainaǧa qarap jıberşı. Kazagymyzǧa önerıŋdı körsetşı, – dedı kempır qūsyn eskı ainanyŋ betıne jaqyndatyp…
…Aitpaqşy, Nastia äjeidıŋ menı «kazagym» dep atauynyŋ öz sebebı bar. Qariia üiındegı jalǧyz kıtaby Şolohovtyŋ «Tynyq Donyn» kestelı oramalyna orap, äspettep ūstaidy. «Grişa Melehov, Aksinia Astahova, Pantelei Prokofevich, Daria Melehova» dep, roman keiıpkerlerınıŋ aty-jönderın, ondaǧy oqiǧalardy köŋılı şat uaǧynda aityp otyrǧandy ūnatady. Menı de sol Don kazaktarynyŋ qūrmetıne bolar, äjei «kazagym» deidı.
– Mıne, köktem de şyqty. Jer busanyp jatyr. Täŋır berse, biyl kök juaǧa kenelemız, Matilda. Aq nanǧa jua qosyp, toia kvas ışemız älı…
Jaratuşyny auyzyna jiı alǧanymen, baiqauymşa, Nastia äjeidıŋ kışkene jer üiınde ikona joq. Qariianyŋ ırgedegı şırkeuge bara jatyrmyn degenın de estımeppın. Kıtap ataulydan tek «Tynyq Dondy» ǧana oqitynyna qaraǧanda, Don kazaktarynan taraǧan ūrpaq şyǧar dep oilaimyn.
– Menıŋ kazagym, aitşy, sen osy Kartauzdy bılesıŋ be? – dedı, qariia endı bır sätte.
– Ertegıdegı jauyz Kartauzdy aitasyz ba?
– Jo..o..ǧa! Tyŋ igeruşı Kartauzdy aitam. Ekeuımız bır traktor-egıs brigadasynda ıstegenbız. Ras, men aspazşy boldym. Solai ma, Matilda?! Qazır el jūmysqa jalqau. «Ükımet äkep bersın, menı asyrasyn» deidı. Bız soǧystan keiın şaruaşylyǧy qūldyrap ketken eldı künı-tünı demep, jalaqy da almai köterdık. Menıŋ özım myna jer üiımnıŋ qasyna jua, kartop, qyzanaq, qiiar men säbız egemın. Dükennen süt, et, nan ǧana alamyn… E…ei, täŋırım-ai, jalqausyŋdar ǧoi, jalqausyŋdar…
…Kempır tısı joq qyzyl iekterın körsetıp, mäz bolyp küldı. Nastia äjeidıŋ bır mınezı aqşaǧa qatty quanady. Jerkepe üiınıŋ aldyndaǧy şaǧyn baqşasynda özı ösıretın jemısterı men kökönısterın bazarǧa şyǧaryp satady. Bıraq, qarajatyn orynsyz jūmsamaidy. Ūsynyqty qart tuǧan-tuystary būl maŋda joq bolǧandyqtan, künı erteŋ özın jerleuge jūmsaityn qarajatty jinap jürgen syŋaily ma qalai.
– Sonymen, Kartauzdy bılesıŋ be, balam? – dedı, käriia dırıldegen qoldarymen aldyma dastarqan üstındegı taǧamdaryn itere tüsıp.
– Kartauzovty ma, äjei,bılemın. Ol kısı qazır osy qalada. Estuımşe, jeke menşıktı maşinasymen jolauşy tasidy…
– Änä qara, batyrymdy!.. Äjei kübırlep, sausaqtaryn büge bastady…
– Menen on bes jastai kışı ol. Tyŋǧa bala kezınde kelgen… Ekı aiaǧy tızeden joq bolsa da, traktor aidap, Eŋbek Erı atandy…
– Äjei, baspanaŋyz aralda qalǧandai bolypty. Qala basşylarynyŋ bergen biık üilerınıŋ bırıne nege köşıp almaisyz? Biyl qystan qalai şyqtyŋyz? – deimın käriianyŋ jauaptaryn kütpesten sūraqtyŋ astyna alyp…
– Toqsannan astym, balam. Biyl küzde şalymnyŋ qasyna baratyn şyǧarmyn. Sondyqtan, maǧan endı eş qaida qonys audarudyŋ qajetı joq…
– Şalyŋyz Stalingrad tübınde qaza tapqan demep pe edıŋız?
– Adamnyŋ ruhy ölgennen keiın ūşyp, Afrikaǧa da bara beredı. Tännen bosaǧan jannyŋ qanatty qūstan da ūşqyr bolatynyn bılemın.
Osyny aitty da käriia būryştaǧy quystan aǧaş qūmyra alyp şyqty. Manadan baiqamappyn, üide örkeniettıŋ belgısı bolar eşteŋe joq. Toŋazytqyş, radio, teledidar közge şalynbaidy müldem. Tıptı, elektr şäinegı de körınbeidı. Oty öşe bastaǧan temır peştıŋ üstınde ülkendı-kışılı şoiyn ydystar ǧana tūr…
– Elektr magnittı tolqyndardan qorqamyn. Sondyqtan, elektrdı müldem paidalanbaimyn desem de bolady. Ana şamdy tek, keşke bırer minuttarǧa ǧana jaǧamyn, – dedı äjei menıŋ ne ızdep otyrǧanymdy aŋǧaryp qalyp… – Maǧan saǧattyŋ da qajetı şamaly. Onyŋ qyzmetın Matilda atqarady…
Būl kısınıŋ toqsannan asuyna nenıŋ sebep bolyp otyrǧanyn endı zerdelegendei boldym…
– Äjei, sız, ūzaq jasyŋyzda nenı qadır tūttyŋyz? – deimın qariiany köbırek sözge tartpaq nietpen.
– Eŋbektı, balam! Osy jasyma deiın taŋ qūlaniektene tūryp, qybyrlaumen kelemın. Ortanyŋ da, üidıŋ de jūmysynan qaşqan künım joq. Şyn beinettengen adamnyŋ jamandyq ataulydan aulaq bolatynyn anam marqūm sanama sıŋırgen. Adal eŋbektıŋ pendesı özgenıŋ de ömırın qadırleidı, balam. Eŋbekten qaşpasaŋdar, densaulyqtaryŋ da jaqsy bolady…
Äjei būryştaǧy samsap tūrǧan bos şyny qūtylardy aldyndaǧy ülken tegeştegı suǧa mūqiiat jua bastady. Onsyz da jarqyrap tūrǧan ydystarda terezeden tüsken kün säulelerı köŋıldene qūbylady..
– Biyl qala maŋyndaǧy ormanda qaraqat köp bolady. Astananyŋ ainalasy qazır qalyŋ orman ǧoi. Özıŋ ol jerlerdı körıp pe edıŋ? – dedı äjei men jaqqa közın syǧyraita qarap. Jauabymdy kütpesten, tyŋnan äŋgıme bastap kettı.
– Soǧys jyldarynda anam ekeuımız Aqkölde tūrdyq. Üiımızden qalyŋ orman taiaq tastam ǧana jerde. Ertemen jalǧyz eşkını jetelep, sol aǧaş ışıne ketemın. Kün ūzaq orman köleŋkesınde jidek, qaraqat terıp jeimın. Qaitarda aǧaş şelegıme toltyra jemısterın üige ala kelemın. Anam solardan tıl üiırer tosap jasaityn. Eŋ qinaityny, mynandai şyny ydystar taptyrmaityn… Käriia qolyndaǧy şyny qūtylaryn aialai syipady.
– Bardyŋ qadırıne qazır jete bermeimız-au. Myna şyny ydystardy men qoqys salǧan temır jäşıkterden ünemı jinap alamyn. Anau ädemı kärlen keselerdı de sol jerlerden tauyp alǧam. Äbden baiyǧan körşıler qoqys jäşıkterıne nebır jyly kiımderdı de, jūmsaq jihazdardy da laqtyra salady. Bıraq, men özıme keregın ǧana alamyn. Sen, balam, men jaiynda jaman oilap qalma äste. Men Pliuşkin emespın… Tek, osy zamannyŋ adamdary barlyq pen bailyqty kötere almai jür me dep, qorqamyn. Al, qanaǧatty bılmegen adam qylmysqa barady. Qoǧamǧa, adamdarǧa zalal keltıredı…
– Äjei, qalai oilaisyz? Osy jyn-şaitandar ömırde bar ma? Sız ūzaq jasap kele jatyrsyz ǧoi, – deimın qariiany söilete tüsuge den qoiyp. Syrtta jaŋbyr älı de sebezgılep, tereze şynylaryn şertıp tūr…
– Saǧan men soǧys jyldarynan keiın bolǧan bır oqiǧany aityp bereiın, – dedı käriia, – tek qorqyp jürme…
– Bırde qos ögız jekken ekı şanamen poselkeden qalaǧa kıre tarttyq. Aiaz şamaly bolsa da, kün alaqanşyqtanyp, jaiau borasyn jürıp tūrǧan. Kolhoz brigadirı Matvei: «būnyŋ soŋy boranǧa ūlasady. Bügınşe poselkeden şyqpai-aq qoiyŋdar» dese de, täuekel dep, tartyp kettık Natalia ekeuımız. Ol – kolhozdyŋ agronomy da, men qoimaşysy edım. Būl – soǧystan soŋǧy, tyŋ igeru jyldarynyŋ aldy bolatyn.
Selodan bırer şaqyrym alystasymen şynynda da boran küşeidı. Şanaǧa jekken qos ögızdıŋ müiızderınıŋ özı äzer-äzer közge şalyndy. Dauysymyz qarlyqqanşa kezek-kezek aiǧailap, kölıgımızge dem berıp qoiamyz. Būlai etpeseŋ, siyr maly jalqau, jeter jerge tūiaq bastym dep, şaŋyraqtai müiızderın şaiqap, mülgıp, tūryp aluy mümkın. Al, bır toqtasa, ögızderdı ornynan qozǧaltu – qiynnyŋ qiyny.
Közımızge qar ūşqyndary inedei qadalady. Betımızdı bürkegenmen, ökpek jel jaulyǧymyzdy qaiyryp tastaidy. Janymdaǧy Natalia da şana üstındegı kenep qaptardyŋ tasasyna qaita-qaita tyǧylyp äure. Ögızderdıŋ betalysyn baǧdarlap, joldan şyǧarmai qaqpailap kele jatyrmyz. Qalaǧa ol jyldary üş qonyp jetemız. Älı alǧaşqy qonalqaǧa da tūiaq ılıktırgenmız joq… Boran bolsa, aq tütekke ainalyp, qūtyryp barady. Kımnıŋ ölgısı keledı deisız. Şoşi bastadyq.
– Qaptardy jerge tüsırıp, baspana jasap alaiyq, – dep aiǧailady Natalia aqyry… Ögızderdı toqtatyp tüsıp, soŋǧy şanaǧa barsam, qar basyp qalǧan appaq qaptardyŋ tasasynda ış kiımı ǧana bar jas kelınşek otyr bürısıp. Bız jürıp ötken jolda el bolmaityn. Tek, äredık molalar ǧana kezdesetın. Aqyl-esımnen aiyrylyp qala jazdadym. Aiaqtarym şatqaiaqtap, keiın şegınıp, kele sala aldyŋǧy şanadaǧy Nataliany jūlqyladym…
– Oibai, Nataşa, soŋǧy şanada jalaŋaş bıreu otyr, – dep, aiǧaiǧa bastym… Onyŋ da imany qasym boldy. Auyzy aşylyp, şalqasynan tüsıp, talyp qalǧandai boldy… Aqyry, ekeuımız aq talqan boranǧa qaramastan, soŋǧy şanaǧa bır-bırımızge süienıp jetsek, älgı jalaŋaş qyz ızım-qaiym joq…
– Közıŋe bırdeŋe körıngen ǧoi senıŋ, Nastia, – deidı ol suyqtan dırıl qaǧyp… Qaita oralyp, öz şanamyzǧa otyryp, soŋǧy şana jaqqa şoşyna köz saldyq. Būl kezde boran da aşylyp, maŋai äjeptäuır körınıp qalǧan. Ögızderge jem tastap, äldendırıp, saparymyzdy odan ärı jalǧastyrdyq. Natalianyŋ köŋılı ornyqqanymen, mende maza joq. Älgı adamdy öz közımmen körgenım aqiqat. Eşqandai eles emes-tın. Tıptı, suyqtan qaltyraǧan dauysyn da, tısterınıŋ saqyldaǧanyn da estıgenmın. Üstındegı ış köilegınıŋ ekı iyǧyna qatqan mūzdardy da baiqaǧanmyn. Būl kezde qystyŋ qysqa künı qaraŋǧylyǧyn üiıre, tün de tüse bastaǧan. Aldaǧy auyldyŋ qarasy äzırge körıner emes.
– Ögızderdı jandaryna batyra aiyrmen türtıp otyrmasaq, jürısımız öner emes, – dedım qasymdaǧy serıgıme. Ondaǧy oiym – şiraǧyraq jürıp, älgı qaterlı jerden mümkındıgınşe alystap ketu. Şanadan tüsıp qalǧan jalaŋaş qyz endı quyp jetpesın degen qorqynyştan tuǧan dalbasam. Jemderın jep, türtpekteuı de küşeigen soŋ özgızder şiraǧyraq basuda. Endıgı qauıp, ainaladaǧy tastai qaraŋǧylyq. Ai tuǧanşa qonar jerımızge jetıp alsaq, oŋdy. Jan-jaǧymyzǧa qorqa qarap, ılbıp kelemız. Mūndaida qasqyr kezdesse de, qater. Bıraq, ekeuımızdıŋ de jandarymyzda saptary ūzyn aiyrlar jatyr. Öz qūralymnyŋ sabyn qysyp-qysyp qoiamyn… Boran aşylǧan. Maŋaidyŋ taiaq tastam jerı ǧana közge şalynady. Tün körpesın qymtai bastaǧan.
– Säl şyda, Natali. Äne, «Qaraegın» auylynyŋ şamdary da körıne bastady, – deimın saparlas serıgıme bırşama merzımnen soŋ quat berıp…
– Qorqamyn, Nastiuşa! – deidı ol maǧan tyǧyla tüsıp… Köz ūşynan emıs-emıs baiqalǧan auyl şamdaryna quana qarap otyryp, soŋǧy şana jaqqa köz saludy esten şyǧaryp alyppyz. Älden uaqytta tūla boiym şym ete qaldy. Şoşyp ketkenım sonşa, denem qaltyrap qoia berdı. O, Qūdıret, soŋǧy şanaǧa qarasam, baǧanaǧy jalaŋaş qyz qar basyp qalǧan appaq qaptardyŋ endı üstınde otyr. Ai jaryǧymen sap-sary betterı, bızge qarap, aibat şekkenı anyq körındı. Jūdyryqtaryn tüiıp, bızge qarai talpynyp-talpynyp qoiady. Zäremızdıŋ ketkenı sonşalyq, Natalia ekeuımız de şanadan auyp tüsıp qalyppyz. Qasymyzdan kölıgımızdıŋ syqyrlap ötıp ketkenın ǧana emıs-emıs bılemız. Aqylymyz auyp, talyp qalyppyz. Jalaŋaş qyzdyŋ tūla boiynyŋ kökpeŋbek ekenın, közderınıŋ ot şaşa jarqyldaǧanyn Nataşa ekeuımız de baiqappyz… Sodan kölıgımız aldaǧy auylǧa bızsız jetıp, özı toqtap üirengen kolhozdyŋ «postoialyi dvoryna» bas tıreptı. Üi ielerı şanalardaǧy bızdıŋ joǧymyzdy baiqap, atty kısılerın jıberıp, üsıp ölgelı jatqanymyzda, auylǧa äkelıptı. Eşqandai jalaŋaş qyzdy körmegenderın, tek ekı ögızdıŋ sauyrlarynan qan saulap tūrǧanyn ǧana baiqapty. Artynan kolhoz basqarmasy ortanyŋ kölıgın sonşalyqty qanyn şyǧara aiamai soqqylaǧanymyz üşın, jūmysymyzdan şyǧardy. Ögızderdı jol boiy eşqandai da ūrmaǧanymyzdy, tek arttarynan jeŋıl ǧana aiyr ūşymen türtıp otyrǧanymyzdy aityp aqtalǧanymyzben, basqarma müşelerı de, kolhoz bastyǧy da senbedı. Al, jalaŋaş qyz turaly äŋgımemız üşın bükıl el külkı ettı.
Mıne, balam, basymyzdan tyŋ igeru jyldarynyŋ aldynda osyndai oqiǧa ötken. Älgı jalaŋaş boijetkennıŋ jyn ba, perı me, joq, älde, küieuınen taiaq jep, qaşyp şyqqan beibaq bıreu me, äiteuır kım bolǧanyn bıle almadyq. Ekı adam qatar körsek te, jan balasyn aqiqatqa sendıre alǧamyz joq…
– Al, sen jyn-şaitan ömırde bar ma deisıŋ. Äjei jaulyǧyn tüzep, Matildaǧa nannyŋ qiqymdaryn tastap, tereŋ kürsındı…
– Eŋ ǧajaby sol baiaǧy jalaŋaş qyz anda-sanda, taŋ aldynda ana bosaǧa jaqqa kelıp otyrady da, myna tauyǧym – Matildany aldyna alyp, qanattarynan sipap, saq-saq küledı. Odan endı baiaǧydai qoryqpaimyn da. Jasym keldı. Täŋırden ajaldy özım de sūrap jürgendıkten, nesıne şoşimyn. Nanbasaŋ, bügın qonalqaǧa osynda kele ǧoi. Taŋ qūlaniektene mındettı türde keledı…
…Käriianyŋ bır üide ūzaq jyldar jalǧyz tūrǧandyǧynan, közıne osylaişa kei uaqtarda bırdeŋeler elesteitın bolar… Äitpese, mynandai alyp qalanyŋ ortasynda otyrǧan keiuanaǧa taŋ aldynda kelıp jürgen qandai beine deisız. Millionǧa juyq tūrǧyny bar Astanada da adam jalǧyz bolady eken-au dep oiladym, «şahardaǧy jalǧyz üiden» syrtqa şyǧyp bara jatyp.
Smaǧūl Rahymbek,
jazuşy
