«Tüsıŋde jylan körseŋ, jaqsylyqqa jory, yrysty bolasyŋ» deitın apam. «Jyly-jyly söileseŋ, jylan ınınen şyǧady» degendı de jiı estimız. Asan Qaiǧy jaryqtyq «Aiaǧy joq, qoly joq, jylan qaitıp kün körer…» deptı. Al, esık qaǧyp, tabaldyryqtan attaǧan jyldyŋ iesı – jylan…
Taipalardy tabyndyrǧan maqūlyq
Jylan turaly äfsana köp-aq. Avstraliia, Ortalyq Afrika aborigenderı, ejelgı grekiialyq fessaliister, soltüstık amerikalyq ündıster «ata-tegımız – jylan» deidı. Sondyqtan, älgı taipalar būl uly maqūlyqatqa asa qūrmetpen qaraityn körınedı.
HVII ǧasyrda bauyrymen jorǧalauşylardyŋ būl tobyna tabynu beleŋ alǧan. Jylandar zäulım hramdarda qaptap jürdı. Afrikalyq taipalardyŋ abyzdary on-on ekı jasar qyzdaryna jylanǧa tabynudy üiretken.
Jylan uynyŋ emdık qasietı de osy jüz jyldyqta belgılı boldy. Mūny Franchesko Redi degen kısı alǧaş aşqan degen mälımet bar. İtaliialyq ǧalym Felise Fontane araǧa ǧasyr salyp udyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn zerttep, adam aǧzasyna äser etu jaiyn tüsındırgen. Bügıngı medisinanyŋ basty belgısı – tılın sumaŋdatqan jıŋışke jylan sol jyldardan bastap qoldanysqa ense kerek. Mūny keŋes elı de 1924 jyly tüpkılıktı maqūldapty.
Sorpasy – dertke şipa
Apalarymyz basyna aq qūiyp, şyǧaryp salatyn tüsı suyq maqūlyqtyŋ bügınde dūşpany köbeiıptı. Qandai da bır qastyqtan nemese qyzyǧuşylyqtan emes, el ışınen estuımızşe, jylan etınıŋ emdık qasietı mol eken. Jylan bolǧanda, jai jylannyŋ emes, «Qyzyl kıtapqa» engen, tabiǧatta sirek kezdesetın kölbar jylan. Onyŋ qara naryqtaǧy baǧasy ekı myŋ teŋgeden bastalyp, jiyrma myŋ teŋgege deiın şaryqtaityn körınedı. Tüsı suyqtyŋ būl türı talai dertke şipa desek te, paidalanyp, auruyna auru jamap jatqandar da bar.
Halyq emşılerı jylan etın ekı türlı ädıspen qoldanuǧa keŋes beredı. Bırı – sorpa qyp ışu, ekınşısı – keptırıp, talqan etıp jeu. Sorpasy aǧzany tügel tazalaidy, qan almasuyn retteidı-mıs. Tıptı, qandy sūiyltatyn da qasietke ie körınedı. Al, bügıngı ǧalymdar jylan uynyŋ himiialyq qūramyn zerttep, taŋǧalarlyq jaŋalyqtar aşuda. Udan jasalǧan därımen rakty, belsızdıktı, qant diabetın (susaq)emdeuge bolady eken. Būl ǧylymda däleldenıp, qoldanysqa engızılse de, jylan etınıŋ paidasy turaly medisina kesımdı söz aitqan joq äzırge.
Tarihta qan josaly ızı qalǧan
Tarihty paraqtasaq, qandy, qasırettı uaqiǧalar jylan jylynyŋ enşısıne tiıptı. Qazaqqa qatystylaryn tızbelep körelık. 1929 jylǧy Goloşekinnıŋ «Kışı Qazany» qandastarymyzdy bırneşe köterılıske mäjbürledı. Qazır Qaraqalpaqstannyŋ ülesınde ketken «Taqtaköpır» degen qalaşyqqa qazaq kedeilerı şabuyl jasap, bolşevikter bekıtken belsendılerge oŋdyrmai soqqy beredı. Däl osy jyly bızdıŋ ölkede otyz bır köterılıs bolyp, myŋdaǧan adam qamauǧa alynǧan, atylǧan. 1941 jyly faşister KSRO-ǧa soǧys aşty. Oǧan bır jarym milliondai azamatymyz qatysyp, alty jüz myŋy qaza tapty. Būl – jiyrmasynşy ǧasyrda. Arǧy tarihymyzda da jylan jylǧy soiqandar az emes. 453 jyly ǧūndar kösemı Edıl köz jūmady. Osydan keiın tūtas Europany tızerletken imperiia älsırei bastaidy… Şyŋǧyshannyŋ Otyrardy jaulap aluy da 1221 – jylan jyly.
Aǧymdaǧy myŋ jyldyq bastalǧaly jylandy ekınşı märte qarsy aludamyz. 2001 jyl… bärımızdıŋ esımızde… AQŞ-tyŋ qos ǧimaraty talqandaldy demesek, eşteŋege ışımız aşi qoiǧan joq. 2013… Qūdai bäle-jalasynan saqtasyn! Köŋılge zor medet bolary, kırer jyldyŋ iesı su jylan körınedı. «Su jylany şaqpaidy» deitın ülkender…
Ashat RAIQŪL,
a.raiqul@astana-akshamy.kz
