Lauazym tūrǧysynan alsaq, jer men köktei alşaqtyq jatyr. Aqparat qūralynda qatardaǧy qyzmet atqaratyn jurnalist pen sol memlekettıŋ Bırınşı basşysynyŋ arasyndaǧy alşaqtyq būl. Jyldar boiynşa eseptesek, jiyrmaǧa jaqyndaidy. Bız Prezident Nazarbaevqa nöker tılşılerdıŋ qataryna qosylmaǧaly, sondyqtan Elbasy turaly jazbaǧaly osynşama uaqyt ötıptı.
Suynǧannan emes. Ömırdegı ornymyzdy bılgendıkten şyǧar. Jeke memleket basşysyn sol eldegı jai jurnalistıŋ baǧalauynyŋ endıgı jerde qisyndy bolmasyn sezgendıkten. Demokratiialyq dästürden qaşqandyqtan emes, bız jazatyn, qauzaityn taqyryp el ışınde örıp jürgendıkten. Oiymyzǧa alyp, qoiyn däpterge bederlep qoiatyn taqyryptardyŋ jyl saiyn onnan bırın ǧana eŋseremız. Özımızdıŋ dıttegen tūsymyzdan tabylmai jatyp, biıkke qarap bas ainaldyrudyŋ qajetı qanşa dep tūjyrǧannan.
İä, bızdıŋ Prezident halyqaralyq keŋıstıktegı sarapşylar men saiasatşylar ǧana baǧalai alatyn örıske äldeqaşan ötıp ketken. Bız sol pıkırler men paiymdardy baiyptai, qabyldai alsaq jetedı. Osyndai bek senımde edık. Endı, mıne, astanalyq ärıptester «Kezınde Prezident qasyna erıp, ondaǧan maqala, bır kıtap şyǧardyŋyz, qorjyn tübın qaqsaŋyz jäne bır maqalanyŋ talqany tabylar» dep qolqalap otyr. «Ülken pyşaq ūialǧannan ötedı» degendei, osy şaǧyn kırıspemen Prezidenttıŋ janynda jürgen jyldarǧa oraluǧa tura keldı.
AZATTYQTYŊ AQ TAŊY atar eleŋ-alaŋdaǧy jäne onyŋ alǧaşqy raiy anyqtalǧan jyldaǧy sansyz saparlar älı esten şyǧar emes. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bır ǧana Tauly Qarabaqqa araaǧaiyn bolyp attanǧan künderı baiaǧynyŋ Batyrlar jyry ıspettı ülken tolǧauǧa özek bola alar edı. Bızdı sol sapardan berı taŋyrqatyp jürgen närse – Prezidenttıŋ jūmysqa berılgendıgı. Şarşau joq, şaldyǧu joq, ne degen taramystai myqty densaulyq dep taŋyrqaimyz. Tauly Qarabaqqa arnalǧan tört täulıkte tört aimaqta qanşama kezdesu ötkızdı. Ūşaqpen, tıkūşaqpen, äskeri kölıkpen jürdı. Soŋǧy Jeleznovodskıdegı kelıssöz tabandatqan on ekı saǧatqa sozyldy. Osynyŋ bärıne dını myqty densaulyq pen temırdei qatty jüike kerek.
Öitkenı, Bakude, Gianjıde, Erevanda, Stepanakertte qan jūtqan qaraly jūrtty kördık. Ekı jaq bır-bırın ne tütıp jeidı, ne tügımen jūtady. Anda armian, mynda äzırbaijan delegasiia müşesın nemese jurnalisın kepılge alyp qaluǧa bar. Qai qalada bolmasyn mäjılıs zalyna kırerde qaraly, kektı qalyŋ toptyŋ arasynan ötuge tura keledı. Solar tek Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ töbesın körgende ǧana tynyştalady. Basqaǧa yzaly bolsa da, būl qairatkerge qūrmetın körsetedı. Ekı jaǧy da solai. Naǧyz araaǧaiynnyŋ qandai bolmaǧyn sonda tanyǧanbyz.
Bır qaladan ekınşısıne attanǧanda tıkūşaqtyŋ bauyry biık taulardyŋ töbesıne tier-timestei bolyp ūşady. Tegınnen-tegın «Tauly Qarabaq» atanbaǧany tüsınıktı. Sol biık taular qalyŋ aǧaş bürkengen. Qalyŋ aǧaş arasy oqpany köterılgen syŋsyǧan qaru. Bıreuı bolmasa kektengen bıreuı tıkūşaqty atyp jıberse… Tynymsyz yŋyranǧan aspan kölıgı qaşan qara jerge aman qonǧanşa mazasyz oida otyrasyŋ. Demek, osynau atys pen tartysqa tüsken ekı respublikanyŋ arasyna Nūrsūltan Nazarbaev basyn bäigege tıgıp araaǧaiyn bolyp kelgenın paiymdaisyŋ. Jai diplomatiia emes, ar jaǧynda erjürektık pen batyldyq jatqan sapar ekenın sonda ūǧynǧanbyz. Bızdıŋ Prezidenttıŋ bır qasietı – batyrlyǧy ekenın bılgenbız.
Sapardyŋ soŋy ädettegıdei baspasöz mäslihatyna ūlasyp, nebır qūityrqy sūraqtar qoiylyp jatty. Myqty bolsaŋ, qyldan taimai, äzırbaijan jaǧy men armian jaǧynyŋ köŋılın qaldyrmai, bylaişa aitqanda «ögızdı de öltırmei, arbany da syndyrmai» jauap berıp körşı.
Äzıldep, astarlap aitpaq tūrmaq, jai adam bolsa, özı basyn alyp şyǧa almastai şytyrman sūraqtar edı. Joq, bızdıŋ Prezidentımız müdırgen joq. Qaita, tülep, şyŋdalyp kelgendei qalypta nebır kürdelı mäselelerdıŋ kürmeuın tarqatyp bergen.
«Osy sapardan soŋ älde armian koniagın, älde äzırbaijan koniagın ışesız be?» degen astarlyq sūraqqa «orys araǧyn ışemın» dep qasyndaǧy ärıptesı Resei Federasiiasynyŋ Prezidentı Boris Elsindı de bır mäz etıp edı-au.
Kavkaz tösındegı arǧy tarih pen bügıngı tyǧyryqtyŋ qyr-syryn tolyq aşyp aitqan. Tıptı, ǧūmyryn Temırtauda şoiyn qorytyp, bolat balqytuǧa, Qaraǧandy oblysynyŋ industriiasyn basqaruǧa, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetın, odan respublikanyŋ tūtas özın basqaruǧa arnamai, tek Tauly Qarabaqty jyldar boiy qas qaqpai baqylap kelgen maman siiaqty körıngen. Būl tūsta Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ kezektı qasietı – alǧyrlyǧy jarqyrai körınıp edı.
Qazaqstanǧa qaitar kezde özımızdıŋ Prezidenttıŋ jyly ūşaǧyna otyrǧan soŋ oiymyzǧa «Arǧy tarih pen bergı tyǧyryq arasyndaǧy tört täulık» degen tırkes oralǧan. Maqalamyzǧa taqyryp etsek pe degenbız. Bıraq, aldymen ystyq tamaq, soŋynan tättı ūiqy degendei, oiymyzǧa qalai keldı, solai qaita şyǧyp ketıptı.
Ūiqysyz tört täulıkten soŋ Almatyǧa oralǧan tılşıler qanşama saǧat boiy ūiqysyn qandyruǧa kırıskende, Prezident eldegı kelelı keŋestı ötkızıp jäne bırneşe maŋyzdy halyqaralyq ūiymdar men konsorsiumdar ökılderın qabyldap tastaǧan. Sol saparda bız Prezident degen lauazymnyŋ qanşalyq auyrlyǧyn sezıngenbız. Berıde balamaly sailauǧa tüsıp jürgen qairatkerlerge qarap, boilarynan tura Nazarbaevqa tän jūmys ısteuge degen qūştarlyq pen qūlşynys tabyla qoiaryna küdıktenemız.
Älı esımızde, Aşhabad, Taşkent, Minsk qalalaryndaǧy kezdesuler de uaqyt jaǧynan Jeleznovodsk qalasyndaǧy kezdesuge ūqsaityn. Keibır Prezidentter şarşap, keibırı ökpelep degendei tılşıler aldyna şyqpai ketıp qalǧandaryn körgenbız. Sonda bes-alty, tıptı onşaqty ärıptesınıŋ atynan «qateptı qara nardai» bolyp bızdıŋ Nazarbaev tılşıler aldyna keletın. Tüsındırıp söileitın, sätımen äzıldeitın. Sonyŋ bıreuınde şarşaǧan ne äbırjıgen türge tüsken emes. Bärekeldı!
Arada jiyrma jyldan astam uaqyt ötken soŋ teledidardan körıp otyramyz, älı sol qalpy. Mūndai qajyr men qairat joǧaryda jazǧanymyzdai, basqa azamattardyŋ boiynan jiyrma jyl tūrmaq, Prezidenttık bır mausymǧa tabyla qoisa deŋız! Al, bızdıŋ kökeide qalǧan «Arǧy tarih pen bergı tyǧyryq arasyndaǧy tört täulık» degen tırkesımız basqa eşkım üşın taqyryp bolmasy haq.
EGEMENDIKTIŊ EBI JELI esken tūsta Prezidenttıŋ bırneşe aimaqtardy aralaǧan saparlarynan reportajdar jazǧanbyz. Sonyŋ ışınen Qyzylorda-Baiqoŋyr, Semei-Qarauyl, Taldyqorǧan-Tekelı saparlaryndaǧy jekelegen oqiǧalar jürek tüpkırınde älı jür.
Berıde şetel tūrmaq, oblystardyŋ özınde Prezidenttı qarsy aluǧa tyŋǧylyqty daiyndalady. Ol üşın arnaiy Hattama qyzmetı jūmys ısteidı. Al, toqsanynşy jyldar basynda, respublikaǧa Prezident instituty alǧaş kırgızılgen şaqta jūrtşylyqpen kezdesu barysynda azdy-köptı ekspromttar, sol ekspromttar saldarynan ezu tartar oqiǧalar bola beretın. Jäne bızdıŋ memleket basşymyz ondaida kısılık qalyptan şyqpai, tıptı, özı äzıldep, juyp-şaiyp, jaimalap jıberetın.
Semei iadrolyq poligonyn jauyp, ainaladaǧy qalyŋ eldı qyryq jylǧy qiiametten qūtqarǧany üşın Abai audanynda halyqtyŋ yqylasy eresen edı. Qarauyldyŋ köşesınde qalyŋ eldıŋ ışınen qarapaiym kiıngen bır malşy özınıŋ mınıp kelgen atyn Nazarbaevqa mıngızgenı este. Būl aldyn-ala daiyndalmaǧan, aitar sözı men kier kiımı äldeneşe tekserılmegen, jattandylyǧy joq qalypty, tabiǧi körınıs edı. Attyŋ tüsı de aqboz bolǧanmen, arnaiy mäpelengen jylqy emes. Şarua adamynyŋ kündelıktı mınıs aty ekenı körınıp tūr. Er-tūrmany da Prezident üşın arnaiy jasalmaǧan. Sol aimaqtaǧy myŋdaǧan malşylardyŋ ūstap jürgen er-toqymy.
Memleket basşysy osy qarapaiym adamnyŋ şyn köŋılden şyqqan eresen jomarttyǧyn baǧalap, meselın jyqpady. Atty tızgınnen ūstady. Mındı me, mınbedı me, ol jaǧy esımızde joq. Äiteuır, «endı tūnyq aspan astynda, tynyş jerdıŋ betınde bala-şaǧaŋyzdyŋ qyzyǧy üşın eŋbek ete berıŋız» degendei tılekpen atyn malşynyŋ özınde qaldyrdy.
Sol sätte oiymyzda mynadai taqyryp qylaŋ bergen: «Bır poligondy jauyp – bır at mındı». Bıraq, ondai taqyrypty respublikanyŋ basty gazetıne ötkızu qiyn edı. Sondyqtan bızdıŋ reportajymyz basqadai standartty taqyryppen jariialansa kerek. Alda-jalda, eger sol tūsta bızdıŋ bas redaktorymyz Nazarbaev bolǧanda, tura osy taqyrypty oilanbastan ūsynar edık jäne gazette solai jaryq körerıne kämıl senımdımız.
Älgı hattama qūrǧyr älde jasalmaǧan, älde jasalsa da saqtala bermeitın toqsanynşy jyldar basynyŋ jäne bır mysalyn keltıreiık. Baiqoŋyrda bolǧan uaqiǧa. Qazaq ǧaryşkerı reseilık ekipaj komandirımen jäne avstriialyq zertteuşı-ūşqyşpen bırge Jer töŋıregındegı orbitaǧa attanǧan sät. Sonşama zor kürkırmen attanyp, bırtındep ızı de, dybysy da zeŋgır kökte sıŋe bergen zymyranǧa bır minuttai qarap tūrǧan soŋ qūrmettı qonaqtardyŋ betı berı būryldy. Dereu saltanatty mitingı bastaldy. Üş jaqtyŋ da resmi ökılderı söiledı. Şamasy Resei äskeri-ǧaryş salasynyŋ ökılı boluy kerek, taǧy bıreulerge söz berıldı. Osy tūsta «mynany Avstriia kanslerıne syilaiyn dep edım» dep top şetınen belgılı önertanuşy, kılem jinauşy Mūhamedjan Älımbaev söz sūrady. Ol, Baiqoŋyrǧa arnaiy ūlttyq körme ötkızu üşın baryp edı.
Prezidentımız – jomart jan, oǧan da mikrofon ūsyndy. Anau taisalmastyŋ özı eken, ūzyn-sonar söiledı de kettı. Sälden soŋ tyŋdauşy tūrmaq, audarmaşy jalyqty. Osyny baiqaǧan Nūrsūltan Äbışūly önertanuşyǧa qarap «syilaityn kılemıŋ mynadai, sözıŋ mynadai bolyp kettı ǧoi» dep küldı. Bırınşı joly ekı alaqanynyŋ arasyn jarty qarystai etse, ekınşı joly ekı alaqannyŋ arasy bır qūşaq bolyp aşyldy. Mynany estıgen häm körgen önertanuşy jalma-jan şaǧyn kılemşesın Avstriia kanslerıne ūsyna salyp, top ışıne qaşyp kettı. Qazaqşa tüsınetın eldıŋ bärı qyran-topan külkıge keneldı. Sonda deimız-au, Nūrsūltan Äbışūly ne zekımei, ne qabaq şytpai, bärın ornyna keltıre qoidy.
Bızdıŋ tılımızdıŋ ūşyna sol sätte taǧy bır tırkes oralǧan: «tūtamdai kılem jäne sala-qūlaş söz» degen. Älbette, gazet betıne basqa taqyryp qoidyq. Degenmen, baiaǧy Abai atamyzdan qalǧan söz önerınıŋ şendestıru degen tūsyna talasy bar tırkes. Ol şendestırudıŋ tüpkı avtory Prezidentımız edı.
Al, Jetısu jerın aralaǧan saparynda türlı ūlttar ökılderınıŋ önerın körıp, dämınen auyz tigen soŋ Prezidenttıŋ oiyna tyŋ ideia tüstı. Keşıkpei Memleket basşysynyŋ Jarlyǧy boiynşa Qazaqstan halqy assambleiasy qūryldy. Talai basylymdar, qairatkerler, şetel baqylauşylary «būl qandai qūrylym bolmaq?» dep basyn qatyrǧany belgılı. Tek, Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ oiynda tūrǧan ideia jyldar jyljyǧanda el ömırınen berık oryn aldy. Tıptı, Resei siiaqty ülken jäne ainaladaǧy elderdıŋ aldynda jüretın memlekettıŋ özı Qazaqstannyŋ būl ülgısın qabyldauǧa köştı.
Toqsanynşy jyldar basy – joqşylyqtyŋ zamany. Qazırgı bärı samsap tūrǧan supermarketter onda tüske de kırmegen. Salystyryp qarasaŋyz, qazır ertegı elınde jürgendeisız.
Sol joq zamanda Tekelıdegı energokombinat öz janynan qosalqy seh aşyp, künbaǧys maiyn şyǧarypty. Äppaq tärelkelerge sol maidy qūiyp qoiǧan. Qasyna qara nandy tılıp qoiǧan. Abaidan qalǧan şendestıru! Prezident nandy maiǧa batyryp, auyz tidı. Sosyn bız de dämın kördık. «Qalai, Qainar?» Nūrsūltan Äbışūly bızge qaraǧan. «Taŋdaiymyzǧa tatyp kettı» dedık. «Onda Qainarǧa bır bankı mai berıŋder, kelınge alyp barsyn» dep küldı Prezident. Bır kombinatqa bır bankı mai söz bolyp pa, ekeuın berdı. Osy tūsta «bır auyz äzıl jäne ekı bankı mai» degen taqyryp tuyp edı.
TÄUELSIZDIKTIŊ TAL TÜSI jaŋa Astananyŋ salynuy men Qazaqstannyŋ damuy arqyly sipattalady. Eşkımnıŋ talasy joq närse: Astana – Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ töl qalasy. Eger Qazaqstan memleketınıŋ tarihynda Nazarbaev bolmasa, onda Qazaqstan kartasynda Astana da bolmas edı. Ras, bıreu şekarany bekıter. Ras, bıreu ekı palataly parlament jasar. Bıreu jaŋa universitet aşar. Bıraq, eşkımnıŋ batyly baryp Arqa tösınen on jylda jarqyraǧan jaŋa şahar salyp bere almas edı.
Jaqsynyŋ bärın jaŋa Astanaǧa jinau – Elbasyǧa tän äreket. Qai elge barmasyn, jarqyraǧan asylyn aŋǧarady. Elge qaityp kelgen soŋ tura sodan artyq bolmasa kem emes ǧimarat saludy, öner ordasyn aşudy tapsyrady. Türkiia saparynan soŋ qazaq dalasynyŋ şaǧyn bıraq körnekı oryndary tegıs ornalasqan bederlı park paida boldy. Būǧan deiın piramida tektes sauda-sauyq oryndary Amerika men Fransiiada bolsa, endı Astanadaǧy ondai Piramida ışınde jer betındegı dästürlı dınder ökılderı bas qosady.
Astanada osyndai jiyn ötkızudıŋ ülken mänı bar. Ar jaǧynda Qazaqstannyŋ mäŋgı tynyştyǧyn qamdau jatyr. Aitalyq, bır emes ekı jahandyq soǧysta sol qyzu maidan alaŋy bolǧan Europanyŋ ortasyndaǧy Şveisariiaǧa nege basqynşy tabany timedı, bomba tüspedı? Öitkenı, qarsylas, maidandas elderdıŋ bärınıŋ aqşasy, altyny şveisar bankılerınde saqtauly jatqan. Kım öz altynyn özı talqandaidy? Salystyryp qarasaq, Astanaǧa älemnıŋ dästürlı dınderın jinap, bastaryn qosudyŋ ar jaǧynda osyndai köregen äreket jatyr.
Jaqsyny jinauy bır basqa, basqa elde joq öner men säulet tuyndylaryn jasau jaǧynan Astana basqalardan asyp tüstı. Bır «Han şatyr» nege tūrady. Keibır atqamınerler mūnyŋ qandai säulet önerı ekenın ūqpaq tūrmaq, «Han şatyr» degen tırkestıŋ özın dūrys aita almaǧany turaly baitaq dalany külkılı äŋgıme kezıp jür. Osynau bıregei keşendı salu barysyn älemnıŋ ataqty telekompaniiasy erınbei-jalyqpai tolyq tüsırıp aluy tegın be?!
Köşpelı mädenietten tehnologiia eresen damyǧan jiyrma bırınşı ǧasyrǧa aman-sau, şaşylmai-tögılmei jetken Qazaqstan ǧana mūndai erekşe säulet nūsqasyn saluǧa haqyly edı. Salmai qalsa, ony da eşkım sökpeidı. Öitkenı, älemnıŋ basqa elderı «Han şatyr» degennıŋ ne ekenın bılmeuı mümkın. Al, solarǧa bıldıru üşın, körsetu üşın Nazarbaev özı jobalatyp, özı atyn qoiyp salǧyzdy!
«Han şatyr» demekşı, Moŋǧoliiadaǧy resmi sapar barysynda kezektı kezdesudıŋ bırı ülken aqşaŋqan kiız üide ötıp edı. Törde Şyŋǧys hannyŋ maldas qūryp otyrǧan alyp müsını bar eken. Sonyŋ ekı tızesıne qarai ekı Prezident otyrǧan. Būl da simvoldyq mänı bar körınıs edı. «Ejelgı bır qahannyŋ endıgı ekı qazyǧy» degen taqyryp sanaǧa sart ete qaldy. Nazarbaev pen Ochirbattyŋ Şyŋǧys hannyŋ ekı jaǧynda otyrysyn bıraz qyzyqtadyq. İä, qalai dese de Şyŋǧys han qūrǧan alyp imperiianyŋ myna zamanǧa jetken ekı jūrnaǧy — Qazaqstan men Moŋǧoliia. Täube!
«Bäiterek» keşenı turaly da osyny aituǧa bolady. Baiaǧy bala kezımızde äjelerımızden estitın alyp bäiterek, onyŋ basyndaǧy altyn jūmyrtqa endı aqiqatqa ainalyp, Astanada asqaqtap tūr.
Toqsanynşy jyldary şetelde ne körsek te soǧan taŋyrqaitynbyz. Auzymyzdan suymyz qūryp aityp keletınbız. Bırde Londonda jolsaparǧa berılgen tiyn-tebenge bala-şaǧaǧa estelık alaiyq dep qonaq üige ırgeles dükenge kırgenbız. Ekı saǧattai bos uaqyt bar edı. Bes qabatty dükenge ekı saǧat ne. Zu ete tüsıptı. Dereu entıgıp qaityp kelsek, Prezident baspaldaqtan tüsıp keledı. Bız qapşyq-qoraptarymyzdy arqamyzǧa jasyryp, qabyrǧaǧa qatyp tūra qalǧanbyz. Ol kısınıŋ qyraǧy közınen jasyru mümkın emes edı. «Qalai, Qainar, sauda qyzyp jatyr ma?» dedı. Ekı betımız du ete tüstı. «Qyzyqtaǧan ekı saǧat, qyzarǧan ekı bet». Osyndai taqyrypty oilap ülgergenbız.
Endı sonyŋ bärı bes qabatty dükenı de, san aluan tauary da özımızde bar. Kımnıŋ arqasy?! Däl osy tūsqa qandai taqyryp qoisaŋ da artyq emes.
Qainar OLJAI
