Tıl tabiǧaty zorlyqqa könbeidı

– Erbol Erdembekūly, jaŋa älıpbige köşu reformasy qalai jürgızılıp jatyr. Sözdı sodan örbıtsek…

– Qazaq tılınıŋ latyn älıpbiıne köşuın el ömırındegı tarihi oqiǧalardyŋ bırı dep baǧalauǧa bolady. Sondyqtan būl baǧytta atqarylyp otyrǧan jūmys jeterlık. Bız ötken jyldy şartty türde «emle jyly» dep atadyq. Öitkenı negızgı baǧyt orfografiialyq jūmysqa kelıp tıreldı. Byltyr şılde aiynda Ahmet Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ǧalymdary emle erejenıŋ jobasyn daiyndady. Al «Tıl – Qazyna» ortalyǧy ony saraptaudan ötkızdı. Osy maqsatpen Zerendıde, Qapşaǧaida, Almatyda jäne elordamyzda orfografiialyq jūmys tobynyŋ bes otyrysy öttı. Mūnda ǧalymdar är emlenı mūqiiat taldap, saraptady. Sondai-aq būl basqosuda sala mamandarynyŋ, ǧalymdar men tıl taǧdyryna beijai qaramaityn jalpy jūrtşylyqtyŋ äleumettık jelıde, būqaralyq aqparat qūraldarynda aitylǧan uäjdı, däleldı pıkırler de eskerıldı. Jan-jaqty talqylaudan ötken soŋ jobany Ūlttyq komissiiaǧa ūsyndyq. Ūlttyq komissiia barlyq pıkırdı nazarǧa alyp, emle erejenı halyqqa keŋırek nasihattau turaly qauly şyǧardy. Bız osy qaulymen 17 aimaqqa şyǧyp, 20 myŋǧa juyq adamǧa emlenı därıs, seminarlar arqyly betpe-bet tüsındırıp şyqtyq.
Olardyŋ arasynda ǧalymdar, joǧary oqu oryndarynyŋ oqytuşylary, mektep mūǧalımderı jäne balabaqşalardyŋ tärbie­şılerı, BAQ ökılderı boldy. Kezdesuler barysynda aitylǧan syn-pıkırlerdı jinaqtai kelıp, qaraşa aiynda Almatyda orfografiialyq jūmys tobynyŋ ökılderımen jäne bır märte keŋesıp, jūrtşylyqtyŋ aitqan uäjdı pıkırlerı taǧy da talqylandy. Al jeltoqsan aiynda Ūlttyq komissiianyŋ otyrysynda jūmys toby ūsynǧan emle erejenıŋ jobasy maqūldandy. Būl latyn grafikasyna köşıru reformasynyŋ maqūldanu satysy dep esepteldı. Endı onyŋ bekıtu kezeŋı bar.
– Ony kım bekıtedı?
– Alysqa barmai-aq, būrynǧy Keŋes Odaǧynyŋ qūramynda bolǧan türkı memleketterınıŋ täjıribesıne jügınsek, olarda tıl reformasyn bekıtıp jüzege asyratyn organ – ükımet. Jalpy, älemdık täjıribede jaŋa älıpbi men onyŋ emlesın bekıtetınderdıŋ 90 paiyzy ükımettıŋ qūzyryna jatady. Al 4-5 paiyz Prezidenttıŋ qolynda bolady. Bızde Prezidenttıŋ Jarlyǧyna säikes būl jūmys Ükımetke tapsyrylǧan. Sondyqtan ony Ükımet bekıtedı.
– Jaqsy. Emle ereje maqūldandy. Endı qandai ıs-şara qolǧa alyndy?
– Maqūldanǧan emle erejesı negızınde barlyq öŋırde bılım jetıldıru kurs­taryn bastadyq. Ärine, būl jeŋıl jüzege asatyn jūmys emes. Aldymen ony 72 saǧattyq kurspen bas qalada ötkızudı qolǧa aldyq. Sodan keiın 12 saǧattyq jedeldetılgen nūsqamen öŋırlerdı qamtydyq. Būl kurstar 22-23 mausymda Maŋǧystau oblysynda aiaqtaldy. 17 aimaq boiynşa ärqaisysynan 60 adam oqydy. Nätijesınde 1020 mamanǧa sertifikat tapsyryldy. Būl kurstan ötken qazaq tılınıŋ mamandary jaŋa jazudyŋ qyr-syryna qanyǧyp, öz mekemelerındegı ärıptes­terın oqyta alady. Bılım jetıldıru kurstary därıs jäne praktikalyq sabaq türınde jürgızıldı.
Astanamyzda 72 saǧattyq jüie negızınde ekı aptalyq oqytu kurstary ötude. Bügınge deiın tyŋdauşylardyŋ jetı legınde şamamen 200-ge juyq adam oqydy. Endı qalǧan bes leksiia tamyzdan qaraşaǧa deiın jalǧasady. Oqytu barysynda synaqtan öte almai qalǧan mamandar da kezdestı.
Osy uaqytqa deiın kurs­qa kelgenderdıŋ 95 paiyzy sertifikat aldy. Bız oqytu barysynda sapaǧa öte män beremız. Mūǧalımderge saualnama jürgızıp, olardyŋ latyn grafikasyna degen pıkırlerın sūrap, ūsynys­taryn tyŋdaimyz. Būl kurstar elordadaǧy gumanitarlyq kolledj ben «Ruhaniiat» ortalyǧynyŋ bazasynda ūiymdastyryldy.
– Qazır jūrtşylyq arasynda latynşa jazuǧa degen qyzyǧuşylyq baiqalady. Bıraq osyǧan negız bolatyndai kömekşı oqu qūraldary jaryq kördı me?
– Bız būl jūmystardy da nazardan tys qaldyryp otyrǧan joqpyz. Biyl jaŋa älıpbige qatysty bırneşe kömekşı oqu qūraldary şyǧady. Aldymen jaŋa älıpbimen jazylatyn jarnama mätınderınıŋ ädıstemelık ülgısın äzırledık. Būl eŋbek tamyz aiynda jaryq köredı. Qazır köp mekemeler öz ataularyn latyn negızdı jaŋa älıpbimen jazudy qolǧa aldy. Būl jerde de bırızdılık saqtalu kerek. Bız osy joba aiasynda üş äkımşılık aimaqtyŋ negızınde – Nūr-Sūltan qalasy men Qaraǧandy oblysy jäne Almaty oblysyndaǧy Qarasai audany mekemelerınıŋ maŋdaişalaryn jaŋa qazaq älıpbiımen jazuǧa daiyndap jatyrmyz. Keibır oblys­tarda būl prosess baiau jürgızılude.
72 jäne 12 saǧattyq bılım jetıldıru kurstarynda jaŋa jazumen sabaq beretın mūǧalımderge arnalǧan oqu qūraly jaryq körıp, paidalanylyp jatyr. Aldaǧy uaqytta jalpy jūrtşylyqqa latyn negızdı jaŋa qazaq älıpbiı men emle erejenı üirenetın ädıstemelık oqu qūraly jaryqqa şyǧady. Negızınen, būl kömekşı oqu qūraldaryn şyǧaru bızdıŋ josparymyzda joq bolatyn. Bıraq 6-7 oblys daiyndaǧan oqulyqtardyŋ sapasy aitarlyqtai bolmady. Sondyqtan sapasyz­dyqqa ūrynbaudy oilap, bır ǧylymi-pedagogikalyq jüiemen ädıstemelık oqu qūraldaryn şyǧaryp otyrmyz.
– Jaŋa emlege de bailanysty da türlı pıkırler aitylyp qalady. Sız būǧan qalai qaraisyz?
– 1929 jyly Qazaqstan Ortalyq keŋes komitetınıŋ IV sessiiasynyŋ qaulysymen qazaq tılı latyn grafikasyna köşırıldı. Osy kezeŋdegı eldıŋ latynǧa köşu jaǧdaiymen, halyqtyŋ bılım deŋgeiımen, közqarasymen, bügıngı uaqytty salystyra almaisyz. Şyndyǧyna kelgende, ortaq emle jasau öte qiyn. Būl tarapta qym-qiǧaş pıkır bar. Keibır adamdar ony taza qazaq tılınıŋ tabiǧatyna sai emes deidı. Bıraq onyŋ ekınşı jaǧy da bar ekenın eskergen jön. Mäselen, qalalyqtar, jastar ony qabyldai almaidy.
Mysaly, Ahaŋdardyŋ kezınde «v» ärpı aitylmady. Vagondy «bagon» dep jazdy. Qazır osyndai ülgıde beruge köpşılıktıŋ jartysy kelısıp, jartysy kelıspeidı. Sondyqtan qalyptasqan tıldık beineden auytqymaǧan da dūrys. Degenmen, bız emle erejedegı altyn aralyqty ızdeudemız. Emlenı bekıtudıŋ sozylyp jatqany da osyǧan sebep bolyp otyr. Osy säuırde Almatyda, mausym aiynda Tarazda tılşı ǧalymdar kezdesıp, osy mäselenı talqylady. Nätijesınde, ǧalymdardyŋ aitqan pıkırlerınıŋ toqsan paiyzy bır arnaǧa toǧys­ty. Amandyq bolsa, tamyz aiynda taǧy da kezdesedı. Būl emle ereje älı talai synaqtan ötıp, tüzetıledı dep oilaimyn. Bız byltyr Äzerbaijan elınıŋ astanasy Bakuge bardyq, olardyŋ latyn grafikasyna köşıru täjıribesımen tanystyq. Būl elde memlekettık tıl mäselesı tolyq şeşılgen. Öz ana tılın bılmeitın äzerbaijan joq. Sonyŋ özınde olar törtınşı märte jaŋa emlenı qabyldady. Öitkenı oqytu jäne praktika barysyndaǧy özgerıster sony talap etıp otyr.
Aldaǧy jyly qanatqaqty joba retınde o-dık synyptar jaŋa älıpbimen tanysady. 2021 jyly mektep tabaldyryǧyn attaǧan 1-synyp oquşylary jaŋa jazumen oqidy. Būl balalar bastauyş synypty 2024-2025 jyldary aiaqtaidy. Osy kezeŋde bız emle erejege taǧy oralamyz. Mūǧalımder jaŋa älıpbige qandai da bır daiyndyq közqaraspen qarasa, oǧan balalar tabiǧi türde qaraidy. Sondyqtan bızge tabiǧilyqqa süienu kerek. 2021 jyly mektepke barǧan jetkınşekter 2032 jyly oqu bıtıredı. Bız osy aralyqta ülken täjıribe jinaqtaimyz. Ömır qabyldamaǧan närseler ysyrylyp qalady. Bır sözben aitqanda, tıldıŋ tabiǧaty zorlyqqa könbeidı.
– Osy jūmystardy jürgızu barysynda qandai da bır tüiındelıp qalǧan mäseleler bar ma?
– Ärine, bar. Qazır keibır oblystar men qalalarda Tılderdı damytu basqarmalary jabylyp nemese basqa basqarmaǧa qosylyp jatyr. Būl bızdıŋ jūmysymyzǧa ülken kedergı keltırıp otyr. Mysaly, ekı million halqy bar Almatyda Tılderdı damytu basqarmasy jabyldy. Qazır qalalyq äkım apparatynda tıl mäselesımen ainalysatyn üş maman ǧana qaldy. Däl osyndai jaǧdai Qyzylorda oblysy men Şymkent qalasynda da oryn aldy. Qaita, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan oblystary Tılderdı damytu basqarmalaryn ūstap otyr. Jaŋa reformany keŋ kölemde jürgızu üşın bız halyqqa tıkelei bara almaimyz. Osy mekemeler arqyly jürgızemız. Sondyqtan bız joǧary bilıkke aimaqtaǧy Tılderdı damytu basqarmalaryn jappau turaly hat jazdyq jäne Ükımet basşysy qatysatyn Ūlttyq komissiiada osy mäselenı kötereiık dep otyrmyz.
– Äŋgımeŋızge raqmet!

Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL