Üstımızdegı jyldyŋ 20 säuırınde Ş.Şaiahmetov atyndaǧy Tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧynyŋ direktory Erbol Tıleşovpen sūhbat jaryq körgen edı.
Tıl janaşyry öz kezegınde tıldıŋ jüz myŋdaǧan bailyǧynyŋ ışınen kündelıktı qoldanysqa, tūrmysqa, qarym-qatynastyŋ basqa da türlerıne qatysty etıp ırıktep, tıldı üiretudı qolǧa alǧandyqtaryn aitty. Tıldıŋ bailyǧy öz aldyna, onyŋ qyzmetın de oilau kerektıgın alǧa tartty. Älemdık qauymdastyqta eşkımnıŋ tıldıŋ bailyǧymen maqtanbaityndyǧyn aityp, onyŋ qyzmetın arttyrudy qolǧa alu kerektıgı jönınde naqty pıkırın bıldırıp, täjıribe jüzınde atqaryp otyrǧan jūmystarymen bölıstı. Būdan özge osy tılımızdıŋ töŋıregınde qordalanyp qalǧan bırneşe mäselege toqtaldy. Sol-aq eken, jazylǧan jai jaŋǧyryp, qoǧamdyq pıkır-talas tudyrdy. Sūhbatymyz Abai.kz aqparattyq portalynda, Elarna.com maŋyzdy aqparattar jariialaityn aqparat ortalyǧynda, 365info.kz saitynda basylyp, qoǧamdyq talqylauǧa tüstı. Oqyrmandar redaksiiamyzǧa qoŋyrau şalyp, öz pıkırlerımen bölısude. «Ana tılın qaitsek tūralatyp almaimyz?» dep alaŋdaǧan qalyŋ oqyrmannyŋ bırqatar pıkırın jariialaudy jön dep taptyq.
Saia NŪR :
Masqara, sonda ǧalym-professorlarymyz oqulyqsyz diplom alyp jür me? Estımegen elde köp degen?! Būl bılım salasynyŋ äbden berekesı ketken eken. Tılge de, oqulyqqa da jany aşyp jatqan adam joq…
Nūrlan:
Taqyrybyna qarap, şoşyp ketıp edım. Söitsem, öte sauatty köterılgen mäsele eken. Rahmet, sızderge!. Aldymen qyzmetın oilap alǧanymyz da jön-au bır sät. Mysaly, özım jaqynda ǧana aǧylşyn tılın oqyp bastadym. Sonda osyndai ädıstemelık oqulyqpen kündelıktı qajet sözderdı üirenıp, aǧylşynnyŋ qarapaiym sözderımen ǧana kıtabyn oqyp jürmız. Nätijesı jaman emes. Ädebi tılderın bılıp jatpasaq ta, kez kelgen aǧylşynmen erkın söilese alatyndai halge jetemın degen oidamyn. Mūnyŋ nesı jaman? Bergı jaǧymen oilap, baibalam sala bermei mäselenıŋ dūrys jolmen şeşıluıne män bereiık te.
Äbu:
Erbol myrza, äŋgımeŋız dūrys, jaqsy. Tek esıŋızden mynany şyǧarmaŋyz: tıl bailyǧy jūtaŋ adamnyŋ oiy da jūtaŋ bolady. Iаǧni tıl bailyǧyn ekınşı kezekke qoiu – qate.
Aiym Eralieva:
Erbol, aǧa, sızdıŋ köterıp jürgen mäseleŋız öte oryndy. Köp sözderımızdı basqa ūlttardyŋ sanasyna bırden sıŋıremız degen oiymyz bızdı adastyryp keledı. Būl jerde äŋgıme «bai tılımızdı qoia tūraiyq» degennen tuyndap otyrǧan joq. Rasynda da, aldymen ädıstemelık oqulyqtarymyzdy jöndep özge ūlt ökılderıne, eŋ qasıretı, özımızdıŋ orystanyp ketken bauyrlarymyzǧa tılımızdı üireteiık dep otyr. Erbol aǧa mūny aidan alyp otyrǧan joq. Älemdık täjıribege süienıp aityp, jasap otyr eken. Endı osy boiynşa jūmys jüre berse, jemısın beredı dep oilaimyn.
Altai:
Erbol myrzamen tolyqtai kelısemın. Özım aǧylşyn tılın tolyqtai meŋgere bastaǧanymda däl osy mäselege tırelgenmın. 200 älde 300 tırek sözderdıŋ tızımın jasau kerek, sonda tıl üirenu oŋaiyraq bolady. Jäne qarapaiym närselerden bastau kerek. Äitpese aluan türlı sinonimder öte köp, olardy üirenu öte qiyn. Aǧylşyn tılınıŋ oqulyqtaryn qaraŋyzdarşy, qandai tüsınıktı tılmen jazylǧan?! Bızdegı tıl mamandary şetterınen jalqau, kökırekterı qaraŋǧy, namystary joqtai körınedı keide. Äitpese, 20 jylda tym bolmasa bır jaqsy oqulyq şyǧaruǧa bolatyn edı ǧoi.
Mälık Bekarys:
Erbol myrzanyŋ sözderınde negız bar. Tek tılde emes, ömırdıŋ barlyq salalaryn jüiesızdık jailap alǧan. Bar jüienı tas-talqan qyldyq, jaŋa jüie qalyptastyrylmady.25 jyl maqtanumen kelemız.
!! :
Sız 137 sözben üiretem dep otyrsyz. Jaŋa ǧana Sberbankten keldım, ışınde bärı qazaq. Bıraq, şüldırlep otyr. Qazaqşa sūrasam, «ne poniala» deidı. Elde bırı özge tılde özeurep otyrsa, qaidaǧy jarqyn bolaşaq? «Öz tılıŋdı bılmeseŋ jūmysqa almaimyz» dep aitsa, sonda özderı-aq qazaqşa sairap otyrar edı. «Oni sami ne hotiat na svoem iazyke govorit» dep äldekımderdıŋ aityp otyrǧanyn estıp edım avtobusta. Jylaityn jaǧdai.
OQUŞY OIY
Tılımızdıŋ tündıgı qaşan türıledı?
Gazetterıŋızde jariialanǧan osy sūhbattan keiın men äbden oilandym. Erbol aǧanyŋ «Elımızde älı künge deiın orys mektepterınde qazaq tılı men ädebietınen sabaq beretın mamandar dūrys daiarlanbaidy» degen pıkırımen oquşy retınde kelısemın. Būl osy ädıstemelık oqulyqtardyŋ älsızdıgınen tuyndap otyr. Qazaqtyŋ tıl bailyǧynda şek joq. Şūraily tılımızben maqtanamyz, bıraq öz tılımız öz elımızde ögeidıŋ küiın keşıp jürgen joq pa? Qazaq qazaqpen qazaqşa söileskende ǧana öz tılıne degen qūrmetın bıldıredı, özınen keiıngıge önege körsetedı. Sol arqyly tıldı saqtap, sol arqyly tıldı baiytyp, damytady.
«Şirek ǧasyrdai uaqyt qazaq tılın üiretu nätije bermei kelse, oǧan tıl salasynda jürgenderdıŋ de «ülesı» bar dep oilaimyz. Tıl üirenuşınıŋ kündelıktı qarapaiym qoldanysyna eŋ qajettı belsendı leksikany taŋdau siiaqty maŋyzdy bastamany bırlese atqarudyŋ qamyna kırıskenı jön. Sondyqtan özımız baiyrǧy da bai, beinelı dep jiı aitatyn tılımızdı ana tılın bılmeitın qandastarymyzǧa, memlekettık tıldı bılmeitın otandastarymyzǧa dūrys, tiımdı joldarmen üirete alsaq, onda eŋbegımızdıŋ aqtalǧany» deidı Erbol Tıleşov. Rasynda da, bızde osy bır-aq jol qalǧan siiaqty. Aldymen osy baǧytta auqymdy şaralar jüzege assa, tılımızdıŋ tündıgı türıletın şyǧar.
Özımnıŋ zamandastaryma tıl üşın tabandylyqpen küresudı toqtatpaiyq degım keledı. Bıreu saǧan sūraq qoisa, qazaqşa jauap ber. Qazaqşa amandas. Kezdesken kez kelgen adammen qazaqşa söiles. Äleumettık jelıde tek qazaqşa, qatesız jaz. Bärın, bärın qazaqşa talap etuge tolyqtai qūqymyz bar. Künbe-kün küresu arqyly ǧana bız jeŋıske jete alamyz. Tabandap tūryp tıresu degen osyndai qarapaiym närselerden körınıs tabu kerek. Äitpese, «tılımız ondai, mūndai» dep qūr baibalam salǧannan barar jerımız belgılı bolyp otyr. Solai!
Şyŋǧys RAZHANOV,
№66 mektep-liseidıŋ
10-synyp oquşysy
TÜIIN:
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, osyndai maqsatty häm jüielı jūmys elımızde tezırek atqaryluy kerek. «Ädıstemenıŋ bırınşı jūmysy, ol – sözdı saralau. Bız sözdı saralap almai, üiretudı bastap kettık» degen Erbol Tıleşov pıkırınıŋ jany bar. Sözder bezbenge salynǧandai ölşenıp berılgende ǧana alǧa qoiǧan maqsatymyz oryndaluy mümkın. Qysqa qaiyrǧanda, tıl tūǧyryn biıktetuge arnalǧan naqty şaralar qabyldau qajet.
Sız de atsalysyŋyz, oqyrman! Pıkır bıldıremın deseŋız, tör – sızdıkı!
Güljan RAHMAN
