TEMIRQAZYQ

2005 jyly Qyrǧyzstanda alǧaşqy töŋkerıs bolyp, Ükımet üiın basyp alǧan halyqtyŋ josyqsyz qylyqtary teledidardan körgen jannyŋ jaǧasyn ūstatty. Būl qyrǧyz bauyrlarǧa ne boldy, täuelsızdıkke qol jetkızıp, öz qolymen sailaǧan töl ökımetıne sonşalyqty aşynǧany nesı eken degen oilar mazalap, osy eldı öz közımmen körıp qaituǧa sūranyp, sol kezdegı «Egemendegı» basşymyz Erjūman Smaiylǧa ūsynys jasadyq. Er-aǧa ūzaq tolǧanyp, tek 2006 jyldyŋ basynda ǧana Qyrǧyz elıne ıssaparǧa jıberdı.

Ekonomikalyq aiyrma­şylyqtarymyz köp eken, bıraq eŋ bastysy… Keşegı kommunistık ideologiia­nyŋ ızderı sairap tūr. Eldıŋ täuelsızdık alǧanyna 15 jyldan asyp bara jatsa da «Orta Aziiadaǧy Leninnıŋ eŋ ülken muzeiı» dep kezınde maqtanatyn oryn da mūrty būzylmai sol qalpynda qalypty. Bışkektıŋ däl ortalyǧynan oryn tepken osynau zäulım ǧimarattyŋ ışınde tä­uelsız Qyrǧyzstanǧa arnalǧan tym bolmasa bır zal joq. Elge eşteŋe arnalmaǧan soŋ bükıl qyrǧyzdyŋ ūlttyq brendıne ainalyp, törtkül düniege tanytyp jürgen Şyŋǧys Aitmatov ta atalmapty… Mänısın sūrasaŋ, muzei qyzmetkerlerı bız eşteŋenı de jadymyzdan öşırmeimız, būrynǧynyŋ bärın de ūmyt qylmaimyz, qazırgını basqa jerde jasai bersın dep maqtanyşpen jauap berdı.
Töŋkerıs kezınde tüsırılgen beinekörınısterden közderı tūman­danyp alǧan jastardyŋ Qyrǧyz elınıŋ ükımet üiın tas-talqan qylyp, büldırıp jatqanyn kördık. Bıreulerı prezident otyratyn oryntaqty da süirelep, tepkılep jatty. Sonda bırde-bır adamnyŋ: au, toqtaŋdar, būl prezidenttıŋ jeke mülkı emes, bızdıŋ memleketımızdıŋ eŋ ülken, qasiettı ornynyŋ dünie­sı ǧoi, oirandamaiyq, büldırmeiık degen aiǧaiy da estılgen joq…
Söitsek… Būl elde täuelsız memleketke tän ideologiia­lyq jūmystar jürgızılıp, halyqtyŋ memleketşıl sanasyn qalyptas­tyru tömen bolǧan eken. Kommunistık idealdardy
ǧana nasihattaityn joǧa­­ry­daǧy muzei siiaqty oryn­­dardyŋ qaz-qalpynda tūrǧan­dy­ǧy­nan, köşe attarynyŋ da köbı bū­rynǧy kompartiia kösem­de­rınıŋ esımınde bolǧandyǧy­nan, olardyŋ eskertkışterı men müsınderı baiaǧyşa samsap qal­ǧan­dyǧynan t.s.s. sol anyq körın­dı. Būl Aqaev zamany edı, mümkın qazır bärı özgergen şyǧar…
Mūny eske alyp otyrǧan sebebımız – salystyru üşın ǧoi. Bärı de salystyrumen tanylady emes pe? Qazaqstanda būl uaqytta eldıŋ bırtūtastyǧy men tynyştyǧyn, qazaqstandyq bırtektılıktı nasihattaityn şaralar köptep jürgızılıp jatty. Būrynǧy ideologiialyq nasihattardyŋ äbestıgı äşkerelenıp, endıgı damuǧa kedergı bolatyn kommunistık idealdar qūrtyla bastady. Etnos­aralyq jäne konfessiiaaralyq kelısımderdıŋ ozyqtyǧyn halyqtyŋ sanasyna sıŋıru jolynda ülken-ülken şaralar ötkızılıp, onyŋ maŋyzy eldıŋ barlyq būryştaryna belsendı türde taratyldy. Memlekettık organdarmen qatar Qazaqstan halqy Assambleiasy (QHA) men «Nūr Otan» partiiasy siiaqty qoǧamdyq ūiymdardyŋ barlyq şaralary osy maqsattarǧa jūmyldyryldy. Sonyŋ arqasynda qazaqstandyq patriotizm qalyptasyp, Qazaqstanǧa degen maqtanyş sezım, ūltyna, dınıne, näsılıne qaramai barlyq qazaqstandyqtardyŋ halyqaralyq arenalardaǧy erlıgı men tabystary eldıŋ ortaq jeŋısıne balanyp, eljandylyq ruhy sanalarǧa sıŋırılıp jatty.
Bıraq… bıraq osy künge deiın bızde de bırdeŋe jetpei tūratyn. Memlekettık organdar jäne bilıktıŋ tıkelei qoldauymen äreket etetın QHA men «Nūr Otan» partiiasy siiaqty qoǧamdyq ūiymdardyŋ şaralary osy instituttarǧa qatysy joq adamdar men oppozisiia ökılderınıŋ jüregıne jol taba bermeitın. Olardyŋ keibırı atalmyş ūiymdardyŋ patrio­t­-
tyq äreketterın synap, keide kekesınmen qarap jüretını jasyryn emes. Sonymen bırge tek joǧarydan tüsetın nūsqaulardy ǧana ıske asyrudy bıletın jergılıktı ışkı saiasat organdary özdıgınen qadam basa almaityn. Sonyŋ kesırınen keibır jerlerde kommunistık nasihattyŋ ūrandary älı de mūrty būzylmau­da. Mäselen, «Astana aqşamy» gazetı jazǧandai, qalyŋ qazaq qonystanǧan Qostanai oblysynyŋ Amangeldı audanynda Torǧaidan şyǧyp, elge eŋbegı sıŋgen jüzdegen ūlttyq tūlǧalardyŋ bırıne de qimai älı künge N.Krupskaia atyn özgertpei tūrǧan mektep bar.
Endı sondai olqylyqtardyŋ ornyn toltyrudy maqsat etkendei Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty bügıngı ideologiialyq baǧytty aiqyndaityn baǧdarlamasy düniege kelıp, barşa qazaqstandyqtardyŋ jüregıne jol tabatyn Temırqazyq bolyp tūr. Keide ızdegenın tappai qalatyn qazaq qauymynyŋ sūranysyna jauap beretın, memleketşıl sanany qalyptastyra tüsuge josyn jaǧdai tuǧyzatyn baǧdar osy. Mūnda memleket qūrauşy halyq – qazaqtyŋ ūlttyq müddelerın, sonyŋ ışınde salt-dästürlerın, tılın, ädebietı men muzykasyn saqtap, ūlttyq ruhymyzdy örkendetu talap etılgen. Būlar – saiasi közqarastary men azamattyq ūstanymyna qaramai, barlyq qazaqtyŋ jüregıne jol tabatyn mäseleler.
25 jyl boiy qazaqtyŋ töŋıregıne toptasuǧa tärbielengen qazaqstandyq özge etnos ökılderı būl baǧytty jatyrqamai qabyldary haq. Tek osynyŋ jol kartasy tezırek jasalyp, ıske asyru tetıkterı qolǧa alynsyn deŋız.
Qazaqtyŋ ūlttyq müddelerın naqtylaǧan Prezident būl joly osy talapty aşyq aituǧa bolatyn geosaiasi ahualdyŋ qalyptasqanyn körsetıp tūr. Mūndai dünieler aitylsa būryn ışkı, syrtqy opponentterımız bızdı ūltşyldar, basqalarǧa qysym körsetuşıler dep sarnap qoia beretın. Oǧan adam qūqyn qorǧauşy türlı halyqaralyq ūiymdar ilanyp, qazaqtardy qosylyp kınälauşy edı. Al bügıngı künı qazaqtardyŋ qazan būzar qylyǧy joq, bıreu­ge qiianat jasamaityn halyq ekendıgıne düniejüzınıŋ közı jettı. Kerısınşe, osyndailardy aitatyndardyŋ özı arandatu tudyrǧysy keletınder ekenın bükıl älem bılıp otyr.
Qazaq ruhaniiatynyŋ ozyq tūstaryn ülgı etu, ony älemge tanytu, olqy tūstaryn jetıldıru qajet ekenın tereŋ oily azamattarymyz būryn da aitty, bıraq bilık tarapynan geosaiasi ahualǧa bailanysty aşyq qoldau bıldırılmegen soŋ olar tejelıp qalatyn. Endı jaǧdai özgerıp, bilıktıŋ özı ūlttyq sananyŋ serpıluın, onyŋ kökjiegınıŋ keŋeitıluın alǧa maqsat etıp otyr. Totalitarizm tūsynda ūlttyq sanamyz tūsalyp, aqyry özımızden özımızdı jeruge deiın jetkızgenı jasyryn emes. Būl turaly Äbış Kekılbaiūly bır sözınde bylai degen edı: «Qit etse, araǧa syna qaǧyp, adamdardy bır-bırıne aidap salyp, ana tap pen myna tap, ana jaq pen myna jaq dep, äleumettık teketıreske itermelep baǧatyn äbjıldık ideologiiasy közqarasymyz ben mınez-qūlqymyzdy da bırşama qūbyjyqtandyryp jıberıp edı»… Mıne, osylai qalyptasqan sanany basqaşa tärbieleu oŋai emes-tı. Tä­uelsızdık jyldarynda qolǧa alynǧan ideologiia qazaqtyŋ basqadan artyq ta emes, kem de emes ekendıgın, tamyry tereŋ, tübırı myqty, dıŋgegı berık bırtūtas ūlt ekenımızdı sanalarǧa ekkendıgımen, basqanyŋ qolastynda jürgende bölınıp, öz adamdaryna, öz tuystaryna ǧana jaqsy jaǧdai tuǧyzu maqsatymen daralanu men ekşeulenudı közdeitın qasaŋ maqsat qalmai kele jatqanyn körmei jürgen joqpyz. Sonyŋ bırı – jerşıldık turaly Elbasy özınıŋ maqalasynda bylai deidı: «Ärine, tuǧan jerdıŋ tarihyn bılgen jäne ony maqtan etken dūrys. Bıraq, odan da maŋyzdyraq mäselenı – özıŋnıŋ bırtūtas ūly ūlttyŋ perzentı ekenıŋdı ūmytuǧa äste bolmaidy». Būl jerşıldıktıŋ jetesız qyryn ǧana tu etkenderdıŋ sanasyn özgertuge şaqyrǧan aiqyn talap. Jalpy qoǧamymyzdyŋ «jaŋǧyru ūǧymymen, jahandyq älemmen qabyspaityn» könergen daǧdysynyŋ bırı – ruşyldyq. Ärkımnıŋ öz tarihyn, öz ata-tegın bılgenı dūrys, bıraq özınıŋ aǧaiyndarymen jeŋ ūşynan jalǧasyp, qoǧamdasyp oqşaulanu, «auzy qisyq bolsa da bai balasy söilesın» degendei qolynan ıs kelmeitın bolsa da öz rulastaryn biık qyzmetkerge tartuǧa tyrysu siiaqty jaman ädetterden sananyŋ tazaruy ǧana ūlttyq bolmysymyzdy jaŋǧyrtary sözsız. «Bız ärkım jeke basynyŋ qandai da bır ıske qosqan ülesı men käsıbi bılıktılıgıne qarap baǧalanatyn meritokratiialyq qoǧam qūryp jatyrmyz. Būl jüie jeŋ ūşynan jalǧasqan tamyr-tanystyqty kötermeidı» dep Prezident atap körsettı.
Sananyŋ ämbebap damu ülgısı degendı oilap tau­yp, ony barlyq ūlttarǧa taŋudyŋ orynsyzdyǧyn ömırdıŋ özınen körıp jürmız. Qazırgı reseilık tok-şouda jürgızuşıler aldyna kelgen äkesındei kısını atymen atauy qūlaqqa türpıdei tiedı, sony keibır qazaq telejürgızuşılerı de özıne ülgı qylypty. Söitıp, qūrdasy men zamandasyn ǧana atymen ataityn qazaq dästürı aiaqqa basylyp, nemeresımen jasty telejürgızuşıden özınıŋ atyn tura aitqandy estıp, nalyǧan jandar köp boldy… Ülkenın syilaudy, ar-ūiatty, kışılıktı, inabattylyqty jäne t.b. zaŋnamalyq kategoriialarǧa jatpaidy, ondaidy saqtau mındet emes dep sanaityn batystyq sana mūndaida bızben eş qabyspaidy. Osylar bızde zaŋmen qorǧalmasa da zaŋnan beter saqtalyp keldı jäne sonyŋ arqasynda ūlttyq bolmysymyz būzylǧan joq. Ruhani baǧdar da onyŋ būzylmauyn qalap, ūlttyq ruhymyzdy qūraityn osyndai qasietterımızdıŋ boiymyzda mäŋgı qaluyn talap etken. Özgenıŋ «qaŋsyǧyn taŋsyq qylmai», «ıs jüzınde ärbır öŋır men ärbır memleket özınıŋ derbes damu ülgısın qalyptastyruda ekenın» aitady Elbasy. Sondyqtan da basqa erekşelıkterımızben bırge ozyq salt-dästürlerımız būzylmai saqtalyp, ūlttyq mädenie­tımız keiıngı ūrpaqqa jetıp, dami beruı kerek. Osynyŋ özı bızdıŋ ūlttyq kodymyz ekenın N.Nazarbaev atap körsetken.

Jaqsybai SAMRAT,
jurnalist