«Aǧaştarǧa timeŋder»
Stambūl qalasyndaǧy oqiǧalar bastalǧaly ekı aptadan astam uaqyt öttı. Stambūldyŋ jüregı – Taksim alaŋyndaǧy aǧaştardy qorǧau nietınde bastalǧan beibıt şeru araǧa aralasqan arandatuşylardyŋ kömegımen saiasi şielenıske ainaldy. «Arab köktemınen» keiın tynyştalǧan ortalyq şyǧys jaǧrafiiasy qaita uşyqty. Beibıt şeruşılerdı şekteuge tyrysqan polisiia qyzmetkerlerınıŋ äsıre küş jūmsauy, batystyq media qūraldarynyŋ körıkteuımen barlyq aqparat «ezgen men ezılgennıŋ qaqtyǧysy» sipattamasynda berılıp jatty. Türkiia basşylyǧynyŋ beibıt şeruşılerge qysym körsetpeuın talap etkender de boldy. Būǧan Türkiianyŋ Premer-Ministrı «bızdı synaǧandar özderıne qarap alsyn» dep jauap berdı.
İä, rasynda batystyŋ media alpauyttary, tüimedei närsenı tüiedei etıp körsetkenge qūmar keledı. Stambūlda şyqqan oqiǧalardy, «revoliusiia» sipatynda körsetuge tyrysyp baqty. Oqiǧalardyŋ şyǧu sebebın, örbuın jäne bügıngı jaǧdaiyna bır şolu jasap öteiık, sosyn mäselenıŋ jasyryn jatqan tūstaryna da toqtalamyz.
Oqiǧalar, Taksim alaŋynda ornalasqan «Gezi» («Qydyru» degendı bıldıredı) parkındegı «aǧaştardy kespeŋder!» dep jinalǧan jastardan bastaldy. Türkiia jastary saiasi ūstanymdarǧa berık keledı, otyz-qyryq jyl boiy jalǧasyp kele jatqan köp partiialyq saiasi jüie jäne sol jüiede ösken qazırgı buyn jastar otbasylarynyŋ yqpalymen belgılı bır partiianyŋ közqarasyn ūstanatyn bolǧan jäne sailauda öz partiialaryn ärdaiym qoldaityn bolǧan. Tıptı, oqityn joǧarǧy oqu ornyn taŋdaityn kezde de özderınıŋ saiasi közqarastaryna jaqyn universitetterdı taŋdaidy.
Türkiianyŋ köpten berı qyzmet körsetıp kele jatqan jäne belgılı bır uaqyttarda bilıkte otyrǧan partiialarynan qazırgı taŋda belsendı ekı partiia qalǧan: Respublikalyq Halyq Partiiasy («SNR» dep ataidy – sol ūstanymdy ūstanatyn sosialdyq partiia. Mustafa Kemal Atatürıktıŋ qūrǧan partiiasy) jäne Ūlttyq Halyq Partiiasy («MNR» dep ataidy – oŋ ūstanymdy ūstanatyn ūltşyl partiia türıkterdıŋ simvoly «sūr qasqyr» dep qabyldaidy). Al, Ädılet jäne Damytu Partiiasy (AQ Partiia – batysta «ūstamdy islamşylar» dep ataǧan partiia) 2000 jyly Türkiiany tūnşyqtyrǧan qarjylyq daǧdarys kezınde qazırgı Premer- Ministr Redjep Taiip Erdoǧannyŋ üzeŋgıles joldastarymen bırge qūrylǧan jäne 2 jyldan keiın halyqtyq sailauda jeŋıske jetıp, bilıkke qol jetkızgen partiia. Kezınde marqūm Tūrǧyt Özaldyŋ bilıkke keluıne jol aşqan Ana Otan Partiiasy («ANAP» dep atalady), marqūm Bulent Edjevittıŋ partiiasy Demokratiialyq Sol Partiiasy («DSP» dep atalady) bügınderı belsendılıgın joǧaltqan jäne soŋǧy jyldary saiasi alaŋǧa şyqpaityn bolǧan.
«Gezi» parkınde şeruge şyqqan jastardyŋ köpşılıgı Respublikalyq Halyq Partiiasynyŋ jäne «Jasyldar Äreketınıŋ» ökılderı. Jastar Taksim alaŋyna kelıp, özderınıŋ palatkalaryn qūryp, «Gezi» parkınde bastaluy kerek bolǧan qūrylys jūmystaryna kedergı bolu maqsatynda jinalǧan. Ekınşı künnıŋ azanynda polisiia qyzmetkerlerı kelıp, jastardy oryndarynan tūrǧyzyp, tarqatuǧa tyrysqan. Sebebı, olar şeruge şyǧu üşın jergılıktı atqaru organdarynan rūqsat almaǧan.
«Arandatuşylar»
Oqiǧa osy kezden bastap ört alǧan. Osyndai sättı kütken arandatuşylar polisiia qyzmetkerlerıne qarsy küş jūmsap, otqa kerosin tögıp, būny äleumettık jelıdegı «oibai, Taksimde polisiia adamdardy öltırıp jatyr, kömektesıŋder» dep habarlandyru taratyp, alaŋdy soǧys alaŋyna ainaldyryp jıbergen. Köşelerge barrikada qūryp, jol boiyndaǧy kölıkterdı örtep, dükenderdıŋ terezesın syndyryp, halyqtyŋ tynyştyǧyn būza bastaǧan. Polisiia qyzmetkerlerınıŋ «būryş gazy» qaruyn qoldanu – jinalǧan toptyŋ aşuyn arttyra tüsken sebepterdıŋ bırı ǧana. Tıptı, polisiia qyzmetkerlerınıŋ Ädılet jäne Damytu Partiiasynyŋ soiylyn soǧuşylar dep kınälaǧandar jäne osyǧan orai bilıktegı Erdoǧan men partiiasyn «diktaturaǧa» balaǧandar şyqty.
Osy jerde aita ketetın bır oqiǧa taǧy bar polisiiaǧa bailanysty. Türkiianyŋ Qara teŋız jaǧaluyndaǧy Redjep Taiip Erdoǧannyŋ tuǧan jerı Rize qalasynda bolǧan oqiǧa. Būl qalada da Stambūldaǧy şeruge qoldau körsetu üşın alaŋǧa şyqqan jastar men Erdoǧan jaqtastary arasynda qaqtyǧys boldy. Erdoǧan jaqtastary sany jaǧynan köp bolǧandyqtan, şeru jaqtastary alaŋnan qaşyp, bır ǧimarattyŋ ışıne kırıp tyǧylady. Qualaǧan top ǧimaratty qorşap alady. Oqiǧa jerıne kelıp jetken polisiia qyzmetkerlerı, qalyŋ topqa «taraŋdar» dep eskertpe jasaǧanmen, olardy eşkım elemeidı. Polisiia qyzmetkerlerı san jaǧynan jinalǧan toptan az bolǧandyqtan, «būryş gazyn» qoldanuǧa mäjbür bolǧan. Sol qarudy qoldana otyryp, ǧimarattaǧy adamdardy syrtqa şyǧaryp, aman alyp qalady. Būl oqiǧa polisiianyŋ eşbır jaqqa jaqtaspaǧandyǧyna dälel bola alady. Taksimde şeruge şyqqandarǧa qarsy qoldanylǧan qaru Rizede Erdoǧan jaqtastaryna qarsy qoldanyldy. Rizede bolǧan oqiǧada 1993 jyly Sivas qalasynda bolǧan qazaly oqiǧanyŋ qaitalanu yqtimalyn tudyrǧan bolatyn. Aita keter bolsaq, 1993 jyly Sivas qalasynda bır qonaq üide jinalǧan 33 ziialy qauym ökılderın, «radikal islamist» dep atalǧan top ǧimaratty qorşap örtep jıbergen.
Türkiiadaǧy oqiǧa men Arab elderındegı oqiǧalardy salystyruǧa kelmeidı. Nege? Sebebı, Arab elderındegı oqiǧalarǧa halyqtyŋ ekonomikalyq jaǧdaiy sebep bolǧan. Mysyrdaǧy, Aljirdegı, Siriiadaǧy oqiǧalarda ūzaq merzım bilıkte otyrǧan adamdardyŋ ekonomikalyq reformalardy der kezınde jüzege asyrmaulary sebep bolǧan. Ärine, syrtqy küşterdıŋ de yqpalyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Ol memlekettermen salystyrǧanda, Türkiia ekonomikasy Erdoǧan bilıkke kelgelı berı jaqsy ösu qarqynyn körsetken. 2002 jyly JIÖ – 231 milliard dollardan, 2012 jyly 786 milliard dollarǧa jettı. 2002 jyly eksport kölemı 36 milliard dollardan, 2012 jyly 153 milliardqa jettı (Ükımet 2023 jyly eksportty 500 milliard dollarǧa jetkızu maqsatyn qoiyp otyr). 2002 jyly infliasiia 68 paiyzdan, 2012 jyly jetı paiyzǧa tüsırıldı. Türkiia ekonomikasy bügın älem boiynşa 16-şy, Europa boiynşa 6-şy orynda tūr.
Oqiǧalardyŋ bastaluy Türkiianyŋ Halyqaralyq Qarjy Qorynan (HQQ) alǧan qaryzdyŋ soŋǧy tölemı 422 million dollardy tölep, Erdoǧannyŋ «endı Türkiia HQQ qaryz alatyn emes, qaryz beretın memleket bolady» degen sözderınen keiın örbuı kezdeisoqtyq şyǧar. Halyqaralyq Qarjy Qoryna 1947 jyly müşe bolǧan Türkiia alǧaşqy qaryzyn 1962 jyly alǧan. Sodan berı qaryzdy jaŋa alǧan qaryzben jauyp kelgen.
«Şeruşılerdıŋ Türkiia ükımetıne qoiǧan talaptary»
Taksim alaŋyndaǧy jastardy qolǧa köseu qylǧan türlı arandatuşy toptar boldy. Sondyqtan, jastar men araŋdatuşylardy bır-bırınen ajyratyp alu üşın, Taiip Erdoǧannyŋ şet elge resmi saparǧa şyǧuyna bailanysty Premer-Ministrdıŋ ökılı qyzmetın atqaruşy Bulent Arynch Taksimdegı toptyŋ ökılderın kelıssözderge şaqyrdy. Kezdesu barysynda olardyŋ talaptaryn tyŋdady. «Gezi» parkı ökılderı jetı baptan tūratyn talaptaryn mälımdedı. Işındegı eŋ maŋyzdy tūstary tömendegıdei boldy:
• Stambūlda 3-şı köpır salynbasyn
• Stambūlda 3-şı äuejai salynbasyn
• Stambūl kanaly salynbasyn
• Gidroelektr stansiialary salynbasyn
Būl jobalar Türkiia ekonomikasynyŋ baǧytyn özgertetın, quatyna quat qosatyn jobalar. Stambūldaǧy 3-şı köpır jobasy – Türkiianyŋ tranzittık äleuetın arttyratyn joba. Eger 3-şı äuejai salynatyn bolsa, Stambūl Europanyŋ tranzit ortalyǧyna ainalady. Kanal Stambūl jobasy būǧazdan ötetın kemelerdıŋ qalaǧa tüsıretın jügın azaitatyn joba. Gidroelektır stansiialar syrttan alatyn gaz kölemın azaityp, syrtqy sauda teŋgerımındegı defisittı tömendetın joba (bügıngı künı Türkiiadaǧy elektr stansiialarynyŋ 60 paiyzdan astamy gaz turbinalarymen jūmys ısteidı, sondyqtan, jyl saiyn 60 milliard dollarlyq sauda defisitı qalyptasyp keledı). Būl jobolardyŋ barlyǧy Türkiianyŋ ekonomikasynyŋ ösuıne zor üles qosatyn jobalar, öz elınıŋ ekonomikasy üşın maŋyzdy būndai jobalarǧa esı dūrys el azamaty nesıne qarsy bolsyn? Endeşe būl talaptardy Türkiia ükımetıne kım qoiyp otyr nemese kım qoidyrtyp otyr?
Türkiianyŋ būl jobalardy jüzege asyruyna kım qarsy bolsa, būl oqiǧalardy körıktep otyrǧandar da solar. Būlardyŋ ışıne Türkiia ekonomikasynyŋ küş jinaǧanyna qarsy memleketter de bar, Erdoǧannyŋ jetıstıgın köre almai jürgen ışkı toptar da bar. Būlardyŋ bärıne eŋ dūrys jauapty Erdoǧannyŋ özı berdı: «Demokratiia – dauys beru sandyqtarynda bızdı halyq sailady, halyq qana alyp tastaidy, jetı aidan keiın sailau bar. Sonda kezdesemız» dedı.
«Tūzdyq»
Oqiǧalarda äleumettık jelılerdıŋ rölı zor. Dästürlı jurnalistika arnaiy bılım alǧan jäne jurnalistika etikasyn bıletın mamandardan qūralǧan. Olar özderınıŋ taratatyn aqparattarynyŋ jauapkerşılıgın bıledı. Būnyŋ esesıne, bügıngı künı modaǧa ainalǧan azamattyq jurnalistika qolynda internetke şyǧu mümkındıgı bar barlyq adamdy, aqparat taratu közıne ainaldyrdy. Sondyqtan, ūlttyq qauıpsızdık tūrǧysynan alyp qaraǧanda äleumettık jelılerdı dūrys jäne oryndy qoldana bılu de memlekettıŋ saiasatyna ainaluy kerek. Būl bızdıŋ elımız üşınde maŋyzdy. Mäselen, keibır kezderı elımızdegı oqiǧalar turaly aqparatty Reseidıŋ aqparat közderınen alyp otyratyn bolsaq, būl bızdı qatty oilandyru kerek.
Türkiiadaǧy oqiǧalar basyla bastaǧaly berı, aqparat keŋıstıgındegı taratylǧan jalǧan aqparattardyŋ betperdelerı aşyla bastaldy. Türkiia būl oqiǧalardan ülken sabaq alyp, barlyq taraptar özderınşe oi tüiıp jatyr. Al, būl oqiǧalarǧa sebep bolǧan aǧaştardyŋ sany bar joǧy 15 aǧaş bolatyn. 15 aǧaştyŋ dauasy 15 künge sozylǧan eken.
Bekjan DOSYM
