Tyŋ derekter tabyldy

Elbasynyŋ tapsyrmasyna säikes «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamasy qūrylyp, osy oraida bırqatar jūmystar qolǧa alynǧany belgılı. Sonyŋ ışınde aǧymdaǧy jyldyŋ 20 mausymy men 20 qyrküiegı aralyǧynda otandyq tarihşy ǧalymdardyŋ İran, Ündıstan, Qytai, Mysyr, Türkiia, Moŋǧoliia, Ūlybritaniia, Almaniia, Özbekstan jäne Resei elderıne ıssaparlary ūiymdastyryldy. Ǧalymdar şetelderde ekı ai jürıp, qazaq tarihyna qatysty tyŋ derekterdı tapty. Solardyŋ bırqatary keşe QR Prezidentı janyndaǧy Ortalyq kommunikasiialar qyzmetınde ötken brifing barysynda jariia etıldı.Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty direktorynyŋ orynbasary Nūrlan Atyǧaev, R.Süleimenov atyndaǧy Şy­­ǧys­tanu institutynyŋ ǧy­­lymi qyzmetkerlerı Ǧaliia Qambarbekova men Näpıl Bazylhan İran, Ündıstan, Türkiia men Moŋǧoliia sa­par­la­ry­nyŋ näti­jesımen bölıstı.
İrannyŋ Tegeran, Şiraz, Meşhed qalalarynyŋ kıtaphanalaryn süzıp şyqqan ǧalymdar qazaq tarihymen bailanysty 30-dan astam, Saq däuırınen bastalyp, HIH ǧasyrǧa deiıngı derekterdı qamtityn qoljazbalardy tauypty. Atap aitar bolsaq, ızdeu nätijesınde tarihşy­lar Qazaq – Qyzylbas qarym-qatynasyna qatysty derek­terdı anyqtaǧan. «Bügın­gı künge deiın tari­hy­myzdaǧy Qazaq – Qyzyl­bas qarym-qatynasy auyz ädebietımızdegı epikalyq jyr­la­ry­myzdan belgılı bola­tyn. Al osy İran res­publi­kasyna jasalǧan sapar nätijesınde bırneşe qoljazbada Qazaq – Qyzyl­bas arasy söz etılge­nın anyq­­tadyq. İran kıtap­hanala­rynan elge 5 qoljazba äkelıp otyrmyz. Olarda Qazaq handyǧynyŋ İran­daǧy Qy­zyl­bas nemese Sefi­vid mem­leketımen qarym-qaty­nasy, Sefivid mem­le­ke­tı­nıŋ Şeiban äuletımen soǧysy tūsynda Qasym han­nyŋ osy oqiǧalarǧa tıkelei ara­lasqandyǧy baian­dalady. Onyŋ Özbek bileu­şılerıne öz äske­rınen 160 myŋ adamdy bölıp, kömekke jıbergenı ai­ty­lady» deidı Nūrlan Atyǧaev.
Ǧaliia Qambarbekovanyŋ sözınen İran qoljazbaǧa öte bai el ekenı, ol memleket­te 360 myŋnan astam qoljazba saqtalǧanyn bıldık. Ǧalym elge qazaq tarihyna qatysty 25 qoljazba äkelse, solardyŋ ışınde HVI ǧasyr­daǧy diplomatiialyq qarym-qaty­nas­tardan habar bere­tın parsy tılınde jazyl­ǧan hattar bar. Sonyŋ bırı – İran pat­şasy Şah Abbas II-nıŋ 1661 jyly Täuke hanǧa jolda­ǧan haty. Hattyŋ mätını­nen üzındı keltırer bolsaq, onda: «Sızdıŋ elşıŋız arqyly jol­danǧan hat bızdıŋ qoly­myzǧa kelıp jettı jäne elşı­ŋızge barlyq syi-siiapat jasalyp, elge qaitaryldy. Dosty­ǧymyz būdan ärı de jalǧasa beredı dep senemın» dep jazylǧan. Sondai-aq, hatta Täukenıŋ tüp atasy Şyŋ­ǧys­han ekenı, onyŋ myqty qa­siet­terı Täukege qan arqyly be­rılgenı aitylǧan. Sonymen bırge Äbdurahim hannyŋ Täu­ke hanǧa şamamen 1717-1718 jyldary jazǧan jauap haty da tabylyp otyr. Hatta Äbdu­­ra­himnıŋ ötınışı jäne bır­­neşe altyn semserlerdı syi­­lyq­qa tart­qany baiandalady.
Ǧalymdar İrannnan tap­qan bır olja – Qasym hanǧa qatys­­ty qoljazbalary. Ol qol­­jazbalarda Qasym han­nyŋ beinesı, tūlǧalyǧy, mıne­zınıŋ jaidarlylyǧy, ül­ken­derge qūrmetpen qara­ǧandyǧy, qolynyŋ aşyqtyǧy aitylǧan.
Näpıl Bazylhan Moŋǧoliia saparynda köne tür­kı däuırın­degı jazba eskertkış­ter­dı, ūlttyq keşenderdı, bädız­derdı, balbaldardy zert­tese, Türkiiaǧa baryp, Stam­bul­daǧy Topqapy saraiy qorynda saqtalǧan Qazaq­stan­nyŋ orta ǧasyr tari­hyna qatysty köptegen qoljaz­balar men hattarǧa üŋıl­gen. Mäselen, Altyn Orda kezeŋındegı handardyŋ jazǧan hattarynyŋ köşırmesın al­dy. «Moŋǧoliiada ömır sü­rıp jatqan qazaqtarǧa qatysty mūraǧat qūjattaryn jä­ne köne moŋǧol tılınde jazyl­ǧan «Qazaqtardyŋ zaŋdary» dep atalatyn qoljazbany taptyq. Būl Qazaq handyǧy däuırınen jalǧasyp kele jatqan «Jetı jarǧynyŋ» negızgı sūlbasy sekıldı. Ony egjei-tegjeilı zertteu nätijesınde anyqtaimyz. Türkiiada orta ǧasyrlyq miniatiuralar köp saqtalǧan. Ol miniatiuralarda qazaq­tyŋ ejeldegı tūrmysy, tū­tyn­ǧan zattary, kigen kiım­derı beinelengen. Ol minia­tiuralardyŋ özı – taptyrmaityn derekterdıŋ bırı» deidı ol.
Alda endı qazaq tarihynyŋ kökjiegın keŋeitetın būl derekterdı elep-ekşeu mın­detı tūr. Ǧalymdardyŋ ai­tuyn­şa, atalmyş jūmys bır­neşe jyldardy alady.

Amanǧali QALJANOV