Ökınışı köp ömır-ai!
Būdan bıraz uaqyt būryn qazaqtyŋ körnektı aqyny, belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerı Käkımbek Salyqov redaksiiamyzǧa maidanger jazuşy, marqūm Äsken Näbievtıŋ «Jürekjardy» atty kıtaby turaly jyly pıkırın joldaǧan edı. Bıraq, köp keşıkpei abzal aǧamyzdyŋ özı dünieden ötıp kettı. «Jazmyştan ozmyş joq» degen osy. Aqiyq aqynnyŋ amanatyndai bolyp qalǧan sol maqala men soŋynan ergen qalamdas ınılerınıŋ aza-jyryn oqyrman nazaryna ūsynǧandy jön kördık.
Belgılı jazuşy, ardaqty aǧamyz Äsken Näbievtıŋ būrynǧy jazǧan eŋbekterınıŋ Ūly Otan soǧysy kezındegı eldıŋ ömırınıŋ ainasyndai äser qaldyrǧany el-jūrtqa aian. Ol onjyldyqty bıtırısımen maidanǧa attandy. Qyrǧyn soǧystyŋ aqyrǧy künderıne şeiın otty şepte bolyp, «Reihstagqa» tu tıkpese de, qanpezer jaudyŋ küretamyryn otap, omyrtqasynyŋ külparşasyn şyǧarǧan Stalingrad şaiqasyna qatysuynyŋ özı de bır azamatqa el aldyndaǧy paryzyn aqtararlyq erlık joly emes pe! Sol «ne jeŋemız, ne jeŋılemız» degendei, eŋ syndarly tarihi şaiqasta jan aiamai öjet erlıkpen qatynasyp jürıp jaraqattandy, elge oraldy. Ūly Otan soǧysynyŋ taǧdyryn keşken Stalingrad şaiqasy jaily Äsekeŋnıŋ jazǧan äŋgımelerı men povesterı qazaq ädebietınıŋ altyn qoryna Qasym Amanjolov, Syrbai Mäulenov, Jūmaǧali Sain siiaqty arystarymyzdyŋ jyrlarynyŋ qatarynda kırdı. Soǧys uaqytyndaǧy auyr künder men jyldarda jüdep qalǧan auyl ömırın de öz közımen körıp, bırge pısıp, bıte qainasqan Äsekeŋ tamaşa kıtaptarynda asqan şeberlıkpen jazdy.
«Jürekjardy» (Astana: «Foliant», 2013) atty jaŋa kıtapty körgende asyl aǧanyŋ özın körgendei qatty quandym. Kıtaptyŋ mūqabasynda tösı ordender men medaldardyŋ qyzyl-jasyl belgılerıne toly Äsekeŋ, bäz baiaǧy qalpynda külımdep qana otyr eken. Jūmsaq, jyly jüzınen inabattylyq esıp, ekı közınen möp-möldır meiırımdılık sezımı möltıldep tūr. Jaŋa jinaǧynda san türlı öleŋderı toptastyrylypty, köne köz qart soldattyŋ aq jarylǧan tamaşa lirikalyq tebırenısterı men esten ketpes ataly sözı, häm jotaly oitolǧaqtary erekşe süisınttı. Qazaq poeziiasynyŋ tereŋ bılgırı, dana ǧalym Qanyş İmantaiūly Sätbaev: «Lirika degen adamdy qajyrly da ruhy biık eŋbekke bastaityn asyl armanynyŋ ūşqyn qanaty», – deptı. Äsekeŋnıŋ lirikasy sol örede, adamnyŋ janyn sergıtıp, biık ruhqa bastaityny tep-tegıs, eş mını joq aqqudyŋ jūmyrtqasyndai taza qalpynda körınıp tūr.
| 1111111 |
seksen köldeisezımıŋboldy tūnyq1 Menıŋ Tūmaş aǧamnyŋ aǧasy edıŋ, Qamqa tonnyŋ ol kigen jaǧasy edıŋ. «Käkımbektei bolsa!» dep kısılıktıŋ, Ölşemıne qoiatyn baǧasy edıŋ.
Öşken emes boiyŋnan sol kısılık, Seksen köldei sezımıŋ boldy tūnyq. Ömırıne jarlynyŋ janyŋ küiıp, Köŋılıne otyrdyŋ jel bıtırıp.
Pana tūtyp bır jalǧyz, bır jalǧyzdy, Tūman basqan ömırın nūrlandyrdy. Qatar jürıp şyŋdardan asty talai, Qatar kelıp taǧy üzdı qyrdan güldı.
Bırın-bırı qolpaştap ekı jetım, Aldy ömırden būiyrǧan nesıbesın. Öleŋ jazdy jarysyp qos tūlpardai, Sezımderdıŋ belşeden keşıp otyn.
Saigülıgın şalma alyp quyp jyrdyŋ, Tūnyǧyna Burabai juyndyrdyŋ. Bırge jürgen künderdı syilap mäŋgı, Adaldyqtyŋ şyŋyna tuyŋdy ıldıŋ.
Gäkku kısım sen edıŋ aqqu müsın, Äsem änge bölegen baqtyŋ da ışın. Qazaǧyŋa qaldyrdyŋ amanattap, Qalai basşy boludyŋ jaqsy ülgısın.
Elıŋ üşın qaşanda ardaqtysyŋ, Kögımızde jüredı samǧap qūsyŋ. Qaraqalpaq qazaǧy qalmai köştı, Sen dep bılıp qazaqtyŋ bar basşysyn.
Qalam tüsıp, üzıldı-au bır künde öleŋ, Künıŋ az-dy qyrandai sılkınbegen. «Saryjailauy» eŋ Tättımbet kümbırlegen. Ükısı Ybyrai ülpıldegen,
Tüsken emes aldyŋa jelıp te eşkım, Özendı de özıŋe senıp keştıŋ. Äsem jyrmen aişyqtap bar tırlıgın, Körkıne äkep Astana körık qostyŋ.
Aiyryldy qazaq bır tözımdı erden, Endı qaityp kelmeisıŋ egılgenmen. Köleŋkeŋde jetıp em jürgım kelıp, Aǧa ǧoi dep aǧanyŋ közın körgen.
Äkettı ajal baqtaǧy nūrly qūsty, Alǧanyŋ-ai köbeitıp tym jürıstı. Aiyrylyp aqtaŋger jyrşysynan, Astananyŋ közınen būlbūl ūşty! Auyt Mūqibek |
«Şaŋyraq eşqaşan da şaiqalmasyn,
Syilastyqtan basqa ız baiqalmasyn.
Ūrpaqty jalǧastyrar däl törıŋde
Nemere-şöbereler taitaŋdasyn!» – degenı qandai! Keşe ǧana bır şöberemnıŋ sündetke otyryp, mūsylman bolǧanyn toilasaq, bır şöberemnıŋ tūsauyn kesıp edık. Äsekeŋnıŋ «nemere-şöbereler taitaŋdasyn» degenı bızdı qūttyqtaǧandai körındı. Kımge bolsa da nemere-şöberelerınıŋ alşaŋ basyp, er-azamat bolǧany zor baqyt qoi, aqynnyŋ lirikasy armanyŋa ūşqyr qanat bailap, bolaşaqtyŋ biıgıne jeteleidı.
Adamnyŋ zor qyzyǧy da ülken baqyty jan jary ǧoi. Äsekeŋnıŋ üiındegı Farida jeŋgemız turaly söz eterde aǧylşynnyŋ äzılqoi jazuşysy Djeromnyŋ: «Aqyldy äieldıŋ jıgıttı moinynan qapsyra qūşaqtai alǧan ekı qoly, aspannan taǧdyr bere salǧan saqtap qalǧyş şeŋber», – degen sözı esıme erıksız oraldy. Sonda Äsekeŋnıŋ: «Küieuıŋmen qosqanda, on ekı bırdei balany özıŋ baqtyŋ!» – degenı ärı madaq, ärı quanyş, zor baqyt emes pe! «Qartaiǧanda şal da bala» degendei, özınıŋ de bäibışesınıŋ jankeştı aqylşysy bolǧanyn öte ädemı jetkızıptı. «Aitylmasa sözdıŋ atasy öledı» degendei, Maksim Gorkiidıŋ de aitqany qyzyq: «Keide äiel özınıŋ küieuıne de ǧaşyq bolady», – deptı. Işınde bır büktemesı bar būl söz de Farida jeŋgemızdıŋ Äsken aǧa degende üzdıgıp tūratynyn ädemılep aitqandai sezındım.
«Atandyŋ der kezınde Batyr Ana,
Ösırdıŋ tärbielep on bır bala.
Osy üidıŋ şaruasyn ıstep baqtyŋ,
Şalyŋdy qisyq bolsa «tıstep» baqtyŋ», – dep özınıŋ de, jan jary Faridanyŋ da kım ekenın aŋǧartsa, «Batyr Ananyŋ» küieuı de «Batyr jıgıt» emes pe?! On bır balanyŋ düniege keluınde zor eŋbegı bar «jıgıttıŋ sūltany» dep bılemın. Şırkın, aqynnan adal jan bar ma! «Qoiǧyzdyŋ ışıp jürgen araǧymdy» dep te talaidyŋ basynan ötken şyndyqty torǧa tüsken torǧaidai şyryldatady. Al, osynyŋ özı jūbaiyna degen şynaiy alǧysy ǧoi, soǧystan qaitqan soldattar ışse de, artyq emes edı-au! Tasqyndap tūrǧan janartaudyŋ ot-jalynynan aman qalǧan Äsekeŋ aqyn jüregımen ömır syryn taiǧa taŋba basqandai aşyq surettep otyr.
Qazaqtyŋ taǧy bır asyl dästürı boiynşa «qūdasyn qūdaiyndai» syilaidy. Ol da – taŋǧajaiyp ömırdıŋ adamgerşılık pen parasattyqty, meiırbandyq pen bauyrlastyqty saqtaityn ūlttyq mınezımız. Orys halqy qainy enesın qatty sözderge qiyp, aitpaityndy öleŋdetıp te, qara sözben de qasqaityp, şımırıkpei aita beredı. Al qazaqta jan jaryŋnyŋ anasy öz anaŋ, ol da senı öz balasynan artyq körmese, kem körmeidı. Äsken aǧanyŋ:
«Köpten bızder qūdamyz syilasatyn,
Syilastyqpen ömırde qyr asatyn.
Basymyzǧa qiyndyq tuǧan şaqta,
Özara şyn jürekten syr aşatyn», – degen sözderın oqyǧanda qūdadan artyq jaqynyŋ joq degım keldı. Äşırbek atty ınım dünieden ozǧaly on jyl öttı, al onyŋ qūdasy Marat Nūrievtı körgende, men öz ınımdı körgendei quanamyn. Olar öte qatty dos edı, qūdalyq ekeuın ülken tuystyqqa jetkızıp, özım de qūdany ınımdei syilap jürmın. «Myŋ ölıp, myŋ tırılgen» köşpelı qazaqtyŋ tuystyq, aǧaiyndyq syilastyqtary da – özge köp halyqtarda kezdese bermeitın, jūraǧatty saqtaityn parasatty mınez. Mıne, sony Äsken aǧa ūlaǧattai bıldı.
Bızdıŋ taǧy da bır kielı de qasiettı dästürımız – ülkendı syilau. «Atajan öz qolyŋda ösıp edım, Beine bır aǧyp jatqan Esıl edıŋ», – dep Äsekeŋ äkesıne «Atajan» degen öz sözıne jazylǧan ädemı än şyǧarsa, atanyŋ meiırban mınezın sarqylmai aǧyp, bükıl Saryarqany quantyp jatqan Esılge teŋeidı. Şynynda da ataŋnyŋ aqylmandyǧy, keŋpeiıl ystyqtyǧy, tärbielık taǧylymdary jyl – on ekı ai sarqylmai aǧyp jatqan dariiadai ǧoi.
Atasyn syilau qazaq halqynyŋ şaŋyraǧyna ǧana bıtken salty emes, ol – ūltyna degen taǧzymy, janaşyrlyǧy. Atameken, Atajūrt degen qasiettı ūǧymdardyŋ arqasynda «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlamany» körıp ösken qazaǧym keŋ-baitaq jerın soiylymen qorǧap, keler ūrpaqtarǧa amanat etken ata-babasyna dän razy, mäŋgı boryşty. Otanym, atamekenım, ana tılım degen ūǧymdardyŋ negızgı maŋyzy bıreu, ol – bız täuelsız qazaqpyz degen söz. Mäŋgılık qazaq elı boludy armandasaq, ata-babalarymyzdyŋ ejelgı armandaryn oryndauǧa ūmtylǧanymyz dep bılemın. Äsken aǧanyŋ «Atajan» deuınıŋ özı de bauyrmaldyqtyŋ asyl jemısındei jürekke jyly tiıp tūr ǧoi.
«Jürekjardy» dep atalǧan kıtapta jürek lüpılın jiıletetın öleŋder de barşylyq. Sonyŋ bırı «Saǧynyş sazy» atty änı bar öleŋınde:
«Bır kezde aǧyn sudai aǧyndadym,
Jastyqtyŋ jelıgımen jalyndadym.
Ösıp ek egız tuǧan qozydai bop,
Bıraq sen saǧynbadyŋ, saǧynbadyŋ», – dep jüregıne batqan berıştı jıbıtedı, sarǧaitqan saǧynyştyŋ dertın basady. Būl öleŋge de Qanyş Sätbaev aǧamyzdyŋ: «Muzyka küizelgen köŋıldı baiyrǧy qalpyna keltıredı», – degen tamaşa sözı üilesıp jatyr. Äsken aǧamyz da sūlu sazben ıştegı küiık-şerın tarqatady. Şyntuaitqa kelsek, būl tek qana aqynnyŋ öz basynan ötken ömırdıŋ bır jürekjardy körınısı emes, aqiyq aqyn Mūqaǧalidyŋ «Bala ǧaşyq» dep talailardyŋ jüregın gül sepkendei balqytqan öleŋı de osy «Saǧynyş sazynyŋ» bır būtaqtaǧy japyraǧy emes pe?! Būl öleŋ soqpai ötpes pende az ǧoi, saǧynyş şydatpaǧan ǧaşyq naz ǧoi dep te oilaimyn.
Şaǧyn ǧana jinaqta arnaular da az emes. Byltyrǧy bır «Qazaq ädebietı» gazetınde ataqty aqyn, ınım Jürsın Ermanov arnaular jinaǧyn şyǧaryp, būl bızdıŋ ädebiette bırınşı jinaq dep edı. Joq odan äldeqaida būryn, 2001 jyly arnaular jinaǧymdy «Janymnyŋ jaqsy körgen adamdary» degen atpen Almatyda jaryqqa şyǧaryp edım. Ol jinaqta 200-den astam syilas, qimas jandardyŋ attary atalypty. Bıraq, būl jinaǧym Jürsınnıŋ qolyna timegen ǧoi. Özınıŋ kıtaby jaily aita kele, osy taqyrypty söz etkende aq jürekten şynyn aityp, arnaularǧa degen tym oǧaş syndarly közqaras bar ekenın söz etıp edı, ol şyndyq, onysy būrynǧy zaman üşın dūrys söz. Al qazırgı täuelsızdık bergen erkındık üşın arnau jazba dep eş adam qarsy bolmaidy. Men üşın arnau bolsyn, qandai ǧana taqyryptaǧy öleŋ bolsa da poeziianyŋ oty sönbesın. Äsken Näbievtıŋ arnaulary maǧan jüregı keŋ, jany taza, köŋılı päk aqynnyŋ bükıl ainalasyna degen aq tılegı bolyp körındı. Keide quanyş, keide renış retınde jazylsa, bärı de – adamdy beijai qaldyrmaityn tuyndylar. Özınıŋ «Altyn toiyn» jyrlasa, aǧasy Mūqannyŋ 90 jasqa kelgenıne qūttyqtau arnasa, balalaryna, nemerelerıne, şöberelerıne degen atalyq quanyşyn bıldırıp, toi şaşuyn jasasa bärı de oryndy. Ūly Maratqa arnau jyrynda:
«Asa bersın bedelıŋ men däuletıŋ,
Körınıp tūrsyn būl ömırde säuletıŋ.
Erke Esıldıŋ jaǧasynda jan balam,
Ardaqtai ber Näbievter äuletın», – dese, közınıŋ tırısınde örge talpynyp qanat qaǧysynyŋ berıktıgı ūnaǧan balasyna äkelık zor senımmen qarap, aityp ketken būl jalǧandaǧy asyl armany, aq tılegı dep bılemın. Tap osylai qai arnauyn oqysaŋyz da, ömırdıŋ bır körınısı jaŋa tuǧan aidai köz tartady.
Näsken aǧanyŋ «törttaǧandary» da, az da bolsa mäz eken. Tolǧauy toqsan aqynnyŋ boljauy da osal emes. Abai atamyz aitqandai, «Qiuadan şauyp, qisynyn tauyp» jüielı sözben kielı oi qozǧaǧan tebırenısterı, oitolǧaqtary tereŋ maŋyzdy körındı.
«Erke Esıldıŋ jaǧasynda nūr qala,
Saltanatty sänımenen tūr dara.
Nūrsūltannyŋ qalauymen qalanǧan,
Astananyŋ tuyn tıkken būl qala!», – degen bır auyz öleŋde on öleŋge tatyrlyq salmaq bar. Astananyŋ avtory elımızdıŋ Tūŋǧyş Prezidentı, ūltymyzdyŋ köşbasşysy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevqa alǧysy ıspettes körınse, Astananyŋ «Saltanatty» sänın jaqsy keltırıp, Memlekettık Tuymyzdy köz aldymyzda jelbıretıptı. Ömır boiy jaǧasynda jar keşıp, jailauyna mal jaiyp, saialy samalynyŋ jūpar jelın jūtyp ösken tūlǧa emes pe, özınıŋ Qūdai bergen altyn tūǧyryn nege ūmytsyn, «erke Esıldı» de dūrys keltırgen. «Zaman-ai, tez syrǧanap öttı, kettı, kärılık qu emendei quyp jettı», – dep qoŋyrau qaqsa:
«Bır kezde qūlaş ūrdyq örge qarai,
Şyǧudy ūnatuşy em törge qarai.
Bıldırmei ötedı eken ömır degen
Jyljytyp bara jatyr körge qarai», – dep keŋ tolǧanyp, ömır men ölımnıŋ filosofiiasyna üŋıledı. «Jyljytyp» degen bır sözdıŋ özı ömır kemesınıŋ jürısın dälme-däl beineleidı. Päkiza köŋıl ömır men ölımnıŋ öz uäzipalarynan tanbai ǧana meker ajalǧa qarai ünemı syrǧi beretının adami sana uäjımen mūŋsyz ǧana tügel sözben tereŋ tüsındıredı. Özın de sökpeidı, küş-quat barynda örge qarai ūmtyla bılgendıgın aitsa, qūdırettı ömır üşın jan aiamai talpyna bılgenın körsetedı. Adamgerşılık jolynda ünemı alǧa basyp, talpynyp ötken azamat ekenın de tanytady. Küpıldek maqtan joq, bärı de qarapaiym, adal, taza şyndyq pälsapasy. Bır şumaq öleŋ esten ketpes oiǧa qaldyrady. Ölmeitūǧyn artynda söz qaldyrǧany da osy şyǧar.
Täuelsızdık zamanynyŋ bastapqy künderınen bastap, kärılıkke boi bermei Äsken aǧa än men jyryn, jan tolqytqan syryn aq qaǧazǧa tüsıruden 90 jasqa tolǧanşa jalyqpady. Ol özınıŋ qan maidanda şyŋdalǧan naǧyz qairatker azamat ekenın aiǧaqtap öttı. Näsken Näbiev kım deseŋ, ol – naǧyz patriot. Otan üşın otqa tüse bılgen, ūlty üşın ömırınıŋ är mezetın arnap ötken kösem sözdıŋ de, körkem sözdıŋ de has şeberı, ūlaǧatty tūlǧa. Toǧyz auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının de öz sözımen aiaqtaiyn:
«Tüiın sözge toqtau etken babalar,
Keldı kezım asyl oidy saralar.
Jas ūrpaqqa syr aitamyn süisıne,
Nūrsūltandai «aǧa barda – jaǧa bar».
Bükıl ömırı, eŋbek joly, qaisar maidangerlıgı jas ūrpaqqa ülgı-önege bolar Näsken aǧa tuǧan eldıŋ jüregınde mäŋgı saqtalady dep senemın. «Jürekjardy» atty jaŋa kıtabyna sät tıleimın!
Käkımbek Salyqov
