Şariǧat tūrǧysynan qarap körelık: Älemde jelılık marketingtıŋ tür-türı bar. Ärqaisysynyŋ özınşe jūmys ısteu jobasy men şarttary bolady. «Kımde-kım bızdı aldasa, ol adam bızden emes» dep saudada aldaudy qatal eskertıp, mūsylmanǧa jat äreket ekenın tüsındırgen. Būl islamda – haram. Şariǧatta adamǧa äser ete otyryp, bır närsenı satuǧa tyiym salynady. Adam psihologiiasyna yqpaly bar osyndai türlı täsılder men ailalardyŋ kesırınen üilerındegı jalǧyz siyryn satyp jıbergender de, nesie alyp qaryzǧa batqandar da jeterlık. Belgılı bır adamdardy ūtqyzyp, endı bır adamdardy ūtyldyratyn jäne adamdardy qūlşylyq pen ömırdegı negızgı ısterıne salǧyrt qarata bastaityn jüie – İslam boiynşa qūmarlyqqa jatady. Al onyŋ haram ekenı dausyz.
Ekonomikalyq tūrǧydan qarap körelık: El ekonomikasyna da asa ziiandy. Naryqtaǧy şynaiy baǧasy belgısız, köbıne satyp alǧan adamdarǧa bırınşı kezekte qajet emes, tıptı, olardyŋ ömır süru standartyna sai emes, udai qymbat tauarlardyŋ qarymynda el aqşasyn san türlı ailamen jiyp, şet el asyryp jıberudıŋ qanşalyqty ziiandy ekenı aitpasa da tüsınıktı. Būl kompaniialarǧa tırkelgen adamdardyŋ sany 5-6 millionǧa jetken kezde ūtylatyn adamdar men şetelge şyǧarylǧan aqşanyŋ mölşerı qandai ekenın esepteu, ärine, qiyn emes. Äsırese, qazırgı älemdık daǧdarys kezınde jelılık marketingtıŋ el ekonomikasyna öte ziiandy ekenın tüsınuımız qajet. Milliondaǧan aqşanyŋ şetel asqanyn baiqaǧan Şri-Lanka sekıldı keibır memleketterde quma saudanyŋ būl türıne resmi tyiym salynǧan körınedı.
Qoǧamǧa ziiany: Būl jelılık marketingtegı adamdardyŋ sany köbeigen saiyn qajettı türlı mamandyqtar tapşy bola bastaidy. Bara-bara tepe-teŋdık joǧalyp, eŋbek küşı qisynsyz paidalanylǧandyqtan qoǧamda älsıreu jäne kerı ketu körınıs tabady. Sebebı, adamzatqa bırınşı kezekte kerek emes, qymbat zattardy satumen ainalysqan myŋdaǧan adamnyŋ quaty men bılımın, uaqytyn el ekonomikasyn köteretın öndırıske, basqa da paidaly salaǧa jūmyldyruǧa bolatyn edı. Būǧan qosa adamdarǧa būl jūmys tüsındırılgen uaqytta: «Sen mūǧalımsıŋ, iaki injenersıŋ, tabysyŋ öte tömen, būl jūmysqa kırseŋ armanyŋdy jüzege asyryp, bailyqtyŋ astynda qalasyŋ» dep kısını özı süigen mamandyǧynan, qyzmetınen, oquynan suytyp, terıs pıkır qalyptastyrady. Iаǧni, būl jūmystyŋ köp paida äkeletındıgın, al basqa jūmystardyŋ tükke tūrmaityndyǧyn nasihattaidy. Köptegen studentterdıŋ osy kompaniiaǧa tırkelgennen keiın oquyna būrynǧydai köŋıl audara almaǧandyǧy, ūiqysynyŋ būzylǧandyǧy, tıptı keibıreulerı oqularynyŋ qajetsız ekenın oilap, bırjolata tastap ketpek bolǧany belgılı. Al, eldıŋ bärı osy marketingtı qualap ketse, halyqqa qajettı türlı mamandyqtardy kımder igermek. Būl jüienıŋ ışınde ūlttyq ädebietke oryn joqtyŋ qasy. Jelılık marketing sarbazdary özderın “täuelsız käsıpker” ataǧanymen, şyndyǧynda olar – täueldı, jai ǧana täueldı emes, qu dünienınıŋ qūly.
Demografiia tūrǧysynan qarap körelık: Jelılık marketing – otbasylyq biznes. Būl ıste tabysqa tolyq jetu üşın jūbaiyŋ da belsene atsalysuy şart. Iаǧni, otbasynyŋ är müşesı – belsendı “bırlık”. Sol sebeptı, ol “bırlıkterdıŋ” salǧyrt boluy qūptalynbaidy. Mysaly, “täuelsız käsıpker” äiel adam aiaǧy auyrlap, bala tapsa – būl onyŋ “käsıbı” – jüielı marketing üşın kädımgıdei qauıp! İä, ol endı balaǧa alaŋdap, būrynǧydai ısker bola almaidy. Sondyqtan ärtürlı qūitūrqy ädıs-täsıldıŋ kömegımen bala tabudy keiınge qaldyru, sanyn şekteu – “täuelsız käsıpkerler” arasynda jiı kezdesetın qūbylys. Jüielı marketing bızdıŋ qoǧamda keŋ jaiylyp kele jatqandyqtan, būl faktor – memlekettıŋ demografiia saiasatyna, tüptep kelgende ūlttyq qauıpsızdıgımızge qauıp töndıredı desem, artyq aitqandyq bolmas.
Jelılık saudany örkendetetın kımder?
Sonymen… Bärımız ne ata-anamyz, ne tuǧan tuys, ne körşı, tanys, dosymyz, gruppalasymyz äiteuır bıreuı jelılık marketingpen (setevoi marketing) ainalysty, iaǧni äiteuır bır bailanysy boldy. Solai ǧoi. Iаǧni, barlyǧymyz tıkelei nemese janama türde jelılık marketingtıŋ äserın sezdık. Jelılık marketingtıŋ soŋyna tüsken “täuelsız käsıpker” materialdyq närsenı arman qyla almasa, “jelılık marketingtıŋ ümbetı” sanalmaidy. Öitkenı jüregıne myqtap ornyqqan sol arman ǧana ony qu dünienıŋ soŋynan tynymsyz süiremek.
Jalpy jelılık marketing – bızge sol jelılık marketingtı nasihattap ügıt jürgızgen adamdar aitqandai tabys äkeletın biznes közı me?Menıŋ jeke közqarasym boiynşa – Joq. Nege? Menıŋ tuǧan tuysqandarym, dostarym, klastastarym, gruppalastarymnyŋ ışınde osy jelılık marketingpen jetkılıktı därejede ainalysqandar bolǧan. Tıptı özım de! Qazır tastap kettık. Jelılık marketing mamandary ügıt nasihat jürgızu jolynda, biznesterın örkendetu jolynda kelesı toptardyŋ kömegıne jügınedı:
Studentter. Ekonomikalyq qarjylyq sauaty azdar. Būl toptar älgı jelılık marketing mamandary üşın potensialdy ügıt jürgızu obektılerı bolyp tabylady.
Student qoǧamnyŋ belsendı tūlǧalarynyŋ bırı bolǧandyqtan jelılık marketing mamandary üşın nätijelı jyljuşy obekt. 1 nemese 2 kurs oqityn student äldebır tanysynyŋ arqasynda jelılık marketing nasihatşysy bolyp şyǧa keldı deiık. Ol ne ısteidı? Erteŋ bärı jaqsy bolyp ketetınıne, bolaşaqta özın bai adam retınde elestetkendıkten, soǧan sengendıkten baryn salady. Jatpai tūrmai ary berı jügırıp jūmys ısteidı. Ärine belgılı bır därejede paida da tabady. Bıraq ol paidasy onyŋ ary berı, qala ışınde jürıp – tūruy üşın jol şyǧyndarymen, qajetsız, qaitalana beretın seminarlarǧa qatysumen, ügıt jürgızu üşın kerektı qūral – jabdyqtardy satyp alumen ketıp qalady. Iаǧni ne plius emes, ne minus emes. Nöldık deŋgei. Osylaişa būdan paida joq ekendıgın, jai uaqyt öltırıp jürgenın tüsınem degenşe 1-2 jyl uaqyt ötıp ketedı. Söitıp odan bas tartady. Älgılerdıŋ joǧaltatyn eştemesı joq, ketken adamnyŋ ornyna jaŋadan oquǧa kelıp jatqan 1-2 kurs studentterı daiyn tūr. Däl osy qūrbandyqtyŋ bırı özım boldym.
Bärın aitta bırın ait: Jastarmen qosa egde tartqan analarymyz da qūr alaqan emes. Aitaiyn degenım – qai zamanda da jasy ūlǧaiǧan jan boiyna täjıribe, bılım, danalyq jinaqtap, sol bailyǧyn kelesı buynǧa beretın, bır sözben aitqanda tärbiemen ainalysatyn edı. Mysaly, äje men ene jas kelındı baulidy, nemeresın baǧady, ertegı aitady, dombyra üiretedı degendei. Eger qoǧamnyŋ qazynasy boluy tiıs qarttar özınıŋ negızgı missiiasyn, paryzyn ötemei, tanys-tamyryn aralap, “biznes-plan” oqyp jürse, bır-ekı ūrpaqtan keiın mäŋgürtke ainalyp şyǧa kelmeimız be?
Menı qatty alaŋdatatyn bır närse: osy “biznestıŋ” soŋyna bırjola tüsıp, alǧaşqy nätijege qol jetkıze bastaǧan jandar – qatardaǧy qarapaiym, tegın adamdar emes! Olar – öte ısker, alǧyr, oiy ūşqyr, köpşılıkpen tıl tabysqyş, aqyldy jandar ekenınde söz joq! Būlardyŋ jūrt qyzyǧar mamandyǧy, qaltasynda bırneşe diplomy boluy da mümkın. Mysaly, özım bıletın bır adam jalaqysy öte joǧary mūnai salasynda lauazymdy qyzmette jūmys ısteitın. Marketingtıŋ dämın alǧan soŋ memleket qyzmetınıŋ bärın jyly jauyp qoidy. Endı onyŋ bükıl qabılet-qarymy jeke basyna, sosyn tüp-tamyry şetelde jatqan marketingtık jüiege qyzmet etude!
Resmi tarihyna -75 jyl
MLM – multi level marketing, iaǧni, “köpdeŋgeilı marketing” degen ūǧymdy bıldıretın tıkelei saudanyŋ resmi tarihyna – 75 jyl. HH ǧasyrdyŋ 30-jyldary AQŞ-ta düniege kelgen būl käsıptıŋ ideiasy da keremet – tauardyŋ öndıruşıden tūtynuşyǧa deiıngı jolyn qysqartu. Köp kısıler, bırınşı kezekte, basşylyqtyŋ būiryǧyn oryndaudy emes, qol astyndaǧylarǧa ükım jürgızgendı qalaidy. Däl osyndai «tärtıppen» jūmys ısteitın jelılık marketingke ūmtyluşylardyŋ da köptıgı sondyqtan. Bylai qarasaŋ, kökeige qonarlyq ıs: tauardy sat ta, senıŋ kapitalyŋa qyzmet etetın «baǧynyştylar tobyn» qūr. Būl jaǧdaida önım şyǧaruşy kompaniia da tauardyŋ sapaly boluyn qamtamasyz ete alady. Osyndai täsılmen, tūtynuşy, satuşy jäne öndıruşı, iaǧni, üş taraptyŋ da müddesı qanaǧattandyrylmaq. Qazaqşalap aitsaq, «qūda da tynyş, qūdaǧi da tynyş». Şırkın-ai, bärı osylai jaqsy bolsa ǧoi…
Ökınışke qarai, adal saudanyŋ atyn jamylyp, satuşysyn da, tūtynuşysyn da taqyrǧa otyrǧyzyp ketetın keibır kompaniialar bar bızdıŋ elde. «Azdyratyn, toldyratyn, denıŋızdı sau etetın, bailyǧyŋyzdy tau etetın, bärın qatyratyn, aqşaǧa batyratyn» alaiaq firmalardan auzy küimegenderı kemde-kem şyǧar. Tıkelei sauda memleket ekonomikasyna tiımdı äser etedı» dep taqyldaǧanymyzben, osy mäsele ıs jüzınde endı ǧana qolǧa alynuda. Būl baǧyttaǧy alǧaşqy qadamdardyŋ bırı dep byltyr qūrylǧan Tıkelei sauda qauymdastyǧyn aituǧa bolady. Äuelgıde qūramyna tört qana kompaniia («Orıflame», «Mary Kay», «Faberlıc», «Avon») kırgen būl qauymdastyq endıgı jerde tūtynuşy-satuşy-öndıruşı «üştıgınıŋ» basyn qosyp, qūqyǧyn qorǧaityn bırden-bır ortaǧa ainalatynyn aitqan edı ūiym prezidentı Konstantin Kulinich. Sengımız-aq keledı…
Hoş, ne närse bolsa da, adalynan bolsyn dep tıleiık. Joǧarydaǧy ūiymnyŋ basty prinsipterı de sol ǧoi: adal bäsekelestık jürgızıp, sauda jasauda solaqai ädısterge jol bermeu. Eŋ quanarlyǧy, tūtynuşyǧa jetetın tauarda Qazaqstan tıkelei sauda qauymdastyǧynyŋ logotipı körsetıletın bolady. Al qauymdastyqqa tek memlekettık standarttau jäne sertifikattau komitetınen arnaiy lisenziia alǧan kompaniialar ǧana enetının eskersek, būl – tūtynuşynyŋ öz alǧan tauaryna senımı artatyn bolady degen söz.
Möldır Säbitqyzy, student:
–Kezınde jelılık marketingpen ainalysatyn kompaniialardyŋ bırınde jūmys ıstegenmın. 150-den astam adam jinap, jüielı jelı de qūrdym. Ülken baspaldaqtardyŋ bırı – direktorlyqqa da jettım. Bıraq qazır bärın tastap, oquymdy jalǧastyryp jatyrmyn. Qazırdıŋ özınde türlı kompaniiaǧa şaqyruşy qyz-jıgıtterdı köp kezdestıremın. Olarǧa qarap, özımnıŋ keşegı künım esıme tüsedı. Bır künı olardyŋ da mūny qoiatynyna senımdımın. Marketing mektebınıŋ talaiyn körgen käsıbi «setevik» retınde mūndai jarnamalau men jiyndardyŋ talaiyn kördım dep aita alamyn. Ol jerge jinalǧan kezde tek bır ǧana mäsele aitylady. Ol – aqşa. Är tauardyŋ bonustyq balyna bailanysty neǧūrlym köp ball jinasaŋ, soǧūrlym aqşaŋ da köbeiedı. «Şenıŋ» de ösedı. Paiyzdan paiyzǧa jetken saiyn kelesısıne jetuge ūmtylasyŋ. Ol üşın kün demei, tün demei jūmys ısteisıŋ. Mūndai qiyndyqqa kez-kelgen adam psihologiialyq tūrǧyda şydai almaidy. Sebebı, eşqaşan miyŋa, sanaŋa tynyştyq joq. Bır biıktı baǧyndyrsaŋ, kelesıge qalai jetem dep tynym tappaisyŋ. Sabaqta otyrsaŋ da oiyŋ sol jaqta otyrady. Mūndaǧy uaqytyŋ tekke ötıp jatqandai bolady. Tauar aluǧa qarjyny qaidan alam dep taǧy bas qatyrasyŋ. Öitpeseŋ taǧy bolmaidy. Bızdıŋ tūtynuşylar qolma qol esep aiyrysuǧa daǧdylanbaǧan. Onyŋ üstıne tauar satuşylar ötkızu üşın qaryzǧa berıp üiretıp tastaǧan. Sosyn sen de täuekel etesıŋ. Qazır jūmsaǧan qarjymdy paiyzym össe bırneşe ese etıp qaitaramyn ǧoi dep ümıttenesıŋ.Kompaniialar syiaqy tölese, jarnama jasaǧanyŋ, adam şaqyrǧanyŋ, tauaryn ötkızgenıŋ üşın töleidı. Al tauaryn tegın berıp, aqşasyn oŋdy-soldy tarata beretın olar aqymaq emes qoi.
Sondyqtan adamdardy jazdyrtuǧa köndıru üşın ai saiyn alatyn jalaqyŋ jaily ötırık aituǧa tura keledı. «Osy aida 100 myŋ aldym» deseŋ, studentterdıŋ közı janyp ketedı. Bar küş jıgerın kompaniianyŋ tauaryn satuǧa jūmsap, aramter bolyp jürgenı baiǧūstardyŋ. Bıraq olar tek kompaniianyŋ igılıgıne jūmys jasap jatqandaryn ısterınen tük şyǧara almaǧanda ǧana tüsınedı. Olar mūny tüsınıp, bärınen baz keşıp otyrǧanda, däl solar siiaqty qarmaqqa ılıkkender taǧy keledı. «Keŋsedegı jūmys» degen jarnamanyŋ qūryǧyna älı talai studentterdıŋ tüsetını aian. Olardyŋ bırı şarşaǧanda, ekınşısı ornyna daiyn tūratyny ömırlık zaŋdylyq. Al, alpauyt kompaniialar men alaiaq «tabyskerler» öz jūmystaryn osylaişa jalǧastyra bermek.
Limana Qoişieva, psiholog:
Būl jeke bır adamdar baratyn, özderınıŋ zaŋdary bar, belgılı bır ierarhiiany ūstanatyn jabyq qūrylym. Olardyŋ kökeikestı närsesı ol – aqşa nemese absoliutty baqyt.
Qyzmetkerlerdı taŋdau artyq aqparattar qaǧidattary boiynşa jürgızıledı. Adamdardy ideologiiaǧa toly aqparattarmen sanasyn ulap öltıru qauıpterı tūr. Olar BIZDIŊ TAUAR eŋ küştı, men ony satumen ainalysamyn, sız osy jūmystar arqyly köp aqşa tabu mümkındıgıne ie bolasyz, söitıp armanyŋyzǧa qol jetkızesız dep aitady. İdeologiialyq faktorda qūrylymdyq ūiymnyŋ ajyramas bölıgı bolyp tabylady. İdeia ol toptastyrudyŋ taptyrmas küşı. «Bärınen köŋılı qalyp» jäne «biznesten» ketkısı kelgen adamdarǧa olar ideiaǧa degen adaldyq turaly eskertedı.
«Jelılık kompaniialardaǧy» «kadrlyq rezervter» ol – özınıŋ mümkındıgın tolyq aşa almaǧan nemese ambisiiasy tükke tūrmaityn, iaǧni öz-özıne köŋılı tolmaityn, qyzmettık mansabyna, materialdyq jaǧdaiyna qanaǧattanbaityn adamdar. Olardyŋ negızgı kadrlaryn äleumettık jaǧynan az qamtylǧan jäne äleumettık qorǧalmaǧan toptaǧy adamdar, naqty atap aitsaq üi şaruasyndaǧylar, studentter, zeinetkerler qūraidy.
Güljaz QYDYQBEKOVA
