Jūmabai ŞAŞTAIŪLY, jazuşy: ŪLTTYQ TAMYRDAN QOL ÜZU – QAUIPTI

– Juyrda bir aǧamyz öziniŋ äke-şeşesin qalaǧa köşirip alyp jatqanda qarşadai balasynyŋ: «sonda bizde endi auyl bolmai ma?» dep mūŋaiǧanyn aitqan edi. Bala bolsa da, kişkentai bir qazaqtyŋ jüregi äldenege syzdaǧan tärizdi…
Statistikaǧa köz jügirtsek, büginde qazaqtyŋ jartysynan köbi qalada tūryp jatyr eken. Būl, rasynda da, qazaqtyŋ bolaşaǧyna qalai äser etui mümkin?
– Bizde qalaǧa keluden qorqu bar. Mäselen, men bala künimde qalaǧa keluge qorqatynmyn. Nege deseŋiz, köşpendi tirşilikti özimiz körmesek te, onyŋ psihologiiasy jadymyzǧa jazylǧan. Dala minezimen ruhtanyp, köşpeli ömir saltymen sanamyzdy tüzegen halyqpyz. Sol sebepti, qala­ǧa kelsek, tar jerde qamalyp, erkindigimizden aiyrylyp qala­tyndai üreiimiz ūşady. Osyndaida Äuezovtiŋ «Qaraş-qaraş oqiǧa­syn­daǧy» Baqtyǧūldyŋ beinesi oiyma orala beredi. Erkindikke, keŋdikke üirengen Baqtyǧūl türmeden qatty qorqady emes pe? Qazaqtyŋ qalaǧa keluden seskenui soǧan ūqsaidy. Dala­dan, keŋdikten kelgen qazaq üşin tar üige, qalanyŋ qalypty tir­şiligine siŋip ketu türmeden kem bolmaǧan tärizdi.
Biraq, tirşilik bolǧan soŋ, köndiguge tura keledi.
«Soǧys jäne beibitşilikti» oqyǧan bolsaŋyz, fransuzdar kelgen kezde armian ūltynyŋ ökili suretteletin jeri bar. Qonys audaru kezinde qandai küi keşkeni beinelenedi. Qazaq, ärine, ondai ülken megapo­liske kele almaǧan. Ülken şyǧar­ma­larǧa keiipker bolyp ene qoimaǧany da sondyqtan. Jäne oǧan bizdiŋ halqymyz bas qatyrmaǧan da.
Al qazaqtyŋ qalalanuy ūzaq proseske sozylǧan.
– Qazaq eliniŋ qalalana bastauyna jobamen qanşa jyl boldy?
– Meniŋ paiymym boiynşa, kem degende 150 jyl boldy.
– Sonda siz de qazaqta orysqa bodan bolǧanǧa deiin qala bolǧanyn joqqa şyǧarasyz ba? Şahar mädenietin orystar üiretti degenge moiynsūnasyz ba?
– Joq! Men qazirgidei europalyq ülgidegi qalalar jöninde aityp otyrmyn. Äitpese, qazaqtyŋ özindik qala mädenieti, tarihi qalalary az bolmaǧan.
Jalpy, men bylai oilaimyn. Oty­ryqşylyq pen köşpendi ömir sal­tyn qazaq būrynnan tabiǧi üilesim­dilikpen saqtaǧan. Tarihqa zer sal­saŋyz, köbine maly köp, bai, däuletti adamdar tirşilikke qolaily jerge mausym saiyn köşip-qonyp, jataq ūǧymy äleumettik tūrǧydan qor sezinudiŋ körinisi bolǧan. Bala ke­zimizde bizge qystau men jailauǧa köşu artyqşylyq bolyp körinetin. Jataq biz üşin şynymen de kedei-kepşiktiŋ, joq-jitiktiŋ ömir saltyna ba­lanǧan edi. Al būl negizinde qazaq­tyŋ otyryqşylyqqa ūmtylysy bolatyn. Öz taǧdyryn özi şeşu tūrǧysyndaǧy bastapqy qadamy. Qazaq damuynyŋ evoliusiialyq joly osy edi.  Egin egu men mal baǧudyŋ şartyn öz betinşe jasai bastap edi. Qazirgi auyldyŋ körinisin qalai elestetu kerektigin äleumettanu­şylar men tarihşylar äli de zerttei tüsu kerek siiaqty.
– Al siz osy mäseleni qauzap «Jaŋǧyryq» atty roman jazdyŋyz. Jalpy osy taqyrypqa baruǧa ne itermeledi?
– Meni itermelegen – ūlttyŋ bolaşaǧyna degen alaŋ. Nege deseŋiz, qalaǧa kelgen qazaqtyŋ ūlttyq tamyry  üzilip jatyr. Tarihyn da, ädebietin de bilmeitin ūrpaqtyŋ tolqyn-tolqyny lek-legimen kelip, qazaqtyŋ ruhani taǧdyry bügingidei tyǧyryqqa tirele bastady. Mine, sonyŋ körkem beinesiniŋ tüp-tör­kinin izdeu – basty mäsele. Bai­qa­saŋyz, qalaǧa elu-alpys jyl būryn kelgen ūrpaq ūlttyq erekşeligin müldem saqtamaityndy şyǧardy.
– Sonda qazir biz üşin auyldan qol üzu qauipti bolyp otyr ma?
– Auyldan qol üzu emes, ūlttyq tamyrdan qol üzu – qauipti. Al şyn mäninde qazir äli künge qalaǧa kelu – auyldan qol üzuge, al auyldan qol üzu – ūlttyq tamyrdan qol üzuge äkep soqtyryp otyr.
– Qazir qazaq – täuelsiz halyq. Erki özinde. Bir qyzyǧy, täuelsizdik alǧan jyldary, qiynşylyq kezderi tarihi otandaryna ketip qalǧan özge ūlt ökilderiniŋ köbi qaityp oralyp jatyr. Biraq, bäribir Qazaqstanda halyqtyŋ 70 paiyzy qazir – qazaqtar. Qala halqynyŋ da köbi qazaq ekeni dausyz. Endi osyndai jaǧdaida älgi ūlttyq tamyrdan qol üzgen qazaqtar öz-özine qaitip oraluy mümkin?
– Ras, qazir qalada tūratyn, auyldan qol üzgen qazaqtardyŋ köbi öziniŋ ūlttyq erekşeligin saqtap otyrǧan joq. Türi qazaq bolǧanymen de, olardyŋ psihologiiasy, tili, piǧy­ly özge, nieti qazaqqa būrmaidy. Kei­bireuler, tipti, qazaqtyŋ ūlttyq mäselesi köterilse, aşulana bas­taidy. Būl taqyrypta söz qozǧaǧysy kelmeidi. Ūlt turaly äŋgimeni jek köredi. Al osyndai ūlttyq dästürin saqtamaityn, tilin bilmeitinderdiŋ arasynda Qūdai sanasyna berip, qazaqtyŋ bolaşaǧyna bir adamdai jany aşityn, öz ūltyn süietin aza­mattar da az emes. Keide osyndai­larǧa säbi sekildi aialap qarauymyz kerek şyǧar dep oilaimyn. Öitkeni, olar ömirge beiim. Jäne kelesilerge däl osylar tikelei yqpal ete aluy da mümkin.
– Jaŋa öziŋiz är qazaqta qalaǧa kelgende qorqu bolatynyn aityp qaldyŋyz. Şynynda, şeteldikter bizge kelse, köşede emin-erkin jüredi. Al bizdikiler şetelge barmaq tügili, tuǧan Otanyndaǧy qalada da özgeniŋ üiine kirip ketken adamşa qysylyp jüredi. Osy öziŋiz aitqan qorqu neden?
– Mūnyŋ bäri tabiǧatqa jaqyn­dyqtyŋ äseri, tau men daladan jürgen qazaq qalaǧa kelgende bir kün de şy­da­maitynyn közimiz kördi. Jara­tylysqa jaqyn jandar qatal synǧa tözimdi, ystyq pen suyqqa tötep beredi. At üstinde ömirin ötkizgen olar qalanyŋ tar keŋistigin eşqaşan mise tūtpaidy. Mūnyŋ beinesin qazaq qalmagerleri täuir-aq somdaǧan. Bir närse anyq: qazaqtyŋ qalaǧa kelu üderisi körsetildi. Biraq äldeneşe ūr­paq auysqan kezdegi ūlttyq qūnardan ajyrau sebepteriniŋ obrazy tolyq jasalmaǧan siiaqtanady.
– Al qazir qalalarymyzdy, iri qalalarymyzdy äli künge qazaqtyŋ jatsyna beruine osy äkimşilik aumaqtardyŋ köne şyǧystyq naqyştan göri batystyq, öziŋiz aitpaqşy, europalyq ülgide salynuy, odan keiin basqaruşy bilik qazaqşylyǧynyŋ tömen boluy sebep bolyp otyrǧan joq pa?
– Būl mäseleni negizinde tereŋdep zertteu kerek. Äleumettik qyrynan taldaǧan jön.
Äitpese, Otyrar, Taraz, Syǧanaq sekildi qazaqtyŋ özine tän, şyǧystyq ülgidegi tarihi qalalary būryn da bolǧany anyq qoi. Qazirgi qalalar olarmen ruhani yqpaldastyqta, ruhani jaqyndyqta bola almai otyr. Sol sebepti de, iri qalalarymyzdaǧy köptegen üiler – «öli üiler». Syr­tynan qarasaŋ, tirşiliktiŋ belgisi joq qydiǧan birdeŋeler. Özimizdiŋ ūlttyq ūǧymdarǧa säikes, köne şy­ǧystyq ülgige jaqyn, janǧa jyly ǧimarattar öte az. Kezinde Sank-Peterburgti Gogol qalai synasa, sol äŋgimeni özimizge qarata da aituǧa bolatyn siiaqty… Būl tūrǧyda, meniŋşe, bizge äli de köp izdenip, ūlttyq säulet önerin qalyptastyru qajet siiaqty.
Negizinde qazaqtyŋ öziniŋ qala­lanuǧa ūmtylysy bolǧan. Mäselen, qazaq auyldaryn orystar kelip sa­lyp bergen joq. Öziniŋ talǧamyna sai şatyry biik, keŋ, köpbölmeli üi­lerin salyp alyp, auyldy stihiialy türde jasady. Qazir birtin-birtin sol auyldarymyz damyp, onda ülken-ülken eki qabatty kottedjder saly­nyp jatyr. Ol da şyn mäninde dünie­jüzilik talapqa sai keledi. Biraq, būǧan qazaq öziniŋ işki qajettiliginen baryp otyr.
Däl osy oraida qala men auyldyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq joiylyp bara jatyr deuge bolady. Mūndai ürdis Orta Aziia boiynşa Qazaq­standa ǧana oryn alǧan. Qazir, rasyn­da da, baiqap qarasaŋyz, Almaty men Astananyŋ maŋaiyndaǧy 100 şaqy­rymǧa deiingi jerde ornalasqan auyl­dardyŋ bäri soŋǧy zamanǧy säulet talabyna sai zäulim üiler men ädemi ülgidegi ǧimarattarǧa toly. Basqa qala­lardyŋ maŋy da solai. Tipti, ki­şigirim qalalarymyz da. Būl jaǧynan qazaq halqy damyp kele jatyr deuge bolady. Jäne būl eşkimniŋ de nūsqauymen emes, öz şeşimimen, öz ūmtylysymen jüzege asyp otyr.
– Demek, sizdiŋşe, qazaqtyŋ qalaǧa üdere köşui oryndy ma?
– Qoǧamda köpşilik üşin qasterli bir ortaq ūǧymdar bolady. Mäselen, Türkistanǧa köbi ruhani küş izdep barady. Būrynǧy astanalarymyz Qyzylorda, Almatyǧa da sondai bir sezimmen keledi. Sol sekildi, ärbir adam qalaǧa ärtürli qajettilikpen barady. Künkörisine, tirşiligine qolaily jer izdeidi. Al qalanyŋ adamdy ülken ortaǧa beiimdeitindigin, ūlttyq mentalitetimizde bar, qanymyzǧa siŋgen ūiaŋdyqtan aryluymyzǧa yqpal etetindigin aitar bolsaq, būl jaǧynan qazaqtyŋ qalalanuy ūlt bolaşaǧy üşin tiimdi.
– Biz auylǧa barǧan saiyn ata-enemiz: «qalanyŋ aş-jalaŋaştary keldi» dep qarsy alady. Külip aitady, biraq bäribir ar jaǧynda bir şyndyq jatqany anyq. Nege deseŋiz, qalada jūmys istep qarjy tabuǧa bolady, degenmen de, künköris qiyn. Päter jaldaitynyŋdy bylai qoiǧanda, qymbatşylyq taǧy bar.
Osy oraida sūraq tuady: halqymyzdyŋ köbi qalaǧa köşip kete beretin bolsa, onda qazaq etti qaidan alady?
– Men būryn «qalaǧa köşsek, et, süt tappai aş qalatyndai qorqa­myz, ne degen sorly halyqpyz!» dep oilaitynmyn. Söitsek, būnyŋ orny bar eken. Qazir däl osy mäsele bükilälemdik deŋgeide ülken prob­lemaǧa ainaldy. Tabiǧi önim, bar­lyq adamǧa jetetin azyq-tülik, ta­maq tabu mäselesi qiyndap barady.
Osyny sezgendikten de şyǧar, şyn mäninde qazir bizde auylǧa qy­zy­ǧatyndar köp. Qazaqtyŋ köp­şiligi büginge deiin künköris üşin qalaǧa qarai aǧylsa da, qazir ke­risinşe, mal ösirip, egin salu üşin auylǧa ketuge niettengender köp. Būǧan memlekettik deŋgeide baǧdar­lamalar qabyldanyp, auyl şarua­şy­lyǧyna basymdyq berilui de yqpal etip otyrǧan ūqsaidy.
Baiqasaŋyz, köpşilik azamat­tardyŋ qazir qalada üii bar. Sony­men birge dalada da üii bar. Soŋǧy jyldary är azamat osylai öz mäselesin şeşuge, auyl men qala ömirin üilestiruge köşken. Būl da eşqandai basşylyqtyŋ būiry­ǧynsyz, özdigimen şeşilip otyr.
– Jaŋa «Jaŋǧyryq» atty romanyŋyzdy jaidan-jai aityp ötkenim joq. Siz qazaqtyŋ qalaǧa qonys audaru mäselesin köterude tyŋnan türen saluǧa tyrysqan jazuşysyz. Biraq, äli de osy taqyrypty indetip jürgen körinesiz. Körkem ädebietke osy baǧytta jaŋa dünieler äkelu oiyŋyzda bar ma?
– Dmitrii Poseluevtyŋ «Būrynǧy Almatyda» degen romany bar. Ol özi asa sätti şyǧarma emes. Degenmen, sonda qazaqtyŋ Alma­tyǧa keluin, ülken qalaǧa şoǧyr­lanuyn psihologiialyq jaǧynan azdap beinelegen tūstar bar.
Al «Jaŋǧyryq» keiinirek dü­niege keldi. Men negizi būl şy­ǧarmanyŋ atyn «Qala men dala» dep qoiǧym kelgen. Biraq, kitap ja­ryqqa şyǧyp bolmai jatyp, osyndai atpen gazet şyǧyp ketti de, taqyrypty özgertuge tura keldi.
Negizi qala men dalanyŋ äiteuir bir üilesetin jeri boluy – zaŋdy. Sondyqtan, men būl şyǧarmada marginaldyq qūbylysqa män be­ruge tyrystym. Biraz zerttep, zer­delei kele baiqaǧanym, margi­naldyq qūbylysqa äielder qauymy bastap barady eken. Nege deseŋiz, äielder körseqyzar keledi. Jaŋa­şyldyqqa, jaŋa närselerge qū­martyp, ūmtylumen bolady. Söitip, aqyry ūlttyq qūndylyqtaryn, ūlttyq erekşelikterin qalai tärk etkenin özi de baiqamai qalady. Al äielderdiŋ yqpalyna erip, artynan bükil qoǧam ūlttyq bolmysynan ajyrai bastaidy.
Äielder yqpaldy keledi. Ol tu­ǧan balasyn özi sekildi tärbieleidi.
Jalpy, beiimdelu, ortaǧa beiim­delu – jaqsy qasiet. Biraq, tamyr­syzdyqqa salynbau kerek. Beiim­delem dep, bükil öz bolmysyŋdy tärk etuden saqtanu kerek. Özgeniŋ yŋǧaiyna jyǧyla beru de – jaqsy qasiet emes.

Äŋgimelesken
Näzira BAIYRBEK