ۇلى تۇلعانى جانە ونىڭ اينالاسىن قانشالىقتى مۋمياعا اينالدىرساق, ولاردىڭ ءتىرى بەينەسى سونشالىقتى الىستاي بەرەرى ءسوزسىز. سوندىقتان دا اباي مەن ايگەرىمگە قاتىستى «اباي جولى» ەپوپەياسىنا قوسىمشا كەيبىر ءومىر جاعداياتتارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
1875 جىلى وتىز جاسقا ەندى ىلىنگەن اباي مۇقىر بولىسىنا بولىستىق قىزمەتكە تاعايىندالعان ەدى. سايلاۋسىز تاعايىنداۋمەن. ەكىنشى ايەلى ايگەرىمدى سول قارساڭدا كەزدەستىرىپتى. اباي دوسى ەربول ەكەۋى اقشوقىدان 25 شاقىرىمداي جەردەگى وردا تاۋىندا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ, ونىڭ «شىلىكتى كەزەڭ» اتالاتىن بوكتەرىن قىستايتىن رۋى ماماي بەكەي دەگەن ادامنىڭ اۋىلىنا كەلىپ قونادى. وتىز جاستاعى جىگىت اباي تابيعي ادەمى داۋىسى بار, «كەڭ ماڭدايلى, نۇر جايناعان قارا كوزدى» بەكەيدىڭ سۇلۋ قىزىنا «بوي ۇرماي تۇرا المايدى» ء(ارحام). ۇيىنە كەلگەننەن كەيىن دە گۇل جايناعان سول قىز كوز الدىنان كەتپەي قويادى. العاشقى ماحابباتى توعجاندى ەسىنە سالادى.
قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى,
الاسى از, قارا كوزى نۇر جاينايدى.
جىڭىشكە قارا قاسى سىزىپ قويعان,
ءبىر جاڭا ۇقساتامىن تۋعان ايدى.
وسىلاي باستالاتىن بەس شۋماق ولەڭىن اباي كىشى جارى ايگەرىمگە ارناعان دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتامىز. ياكي ولەڭ 1875 جىل شاماسىندا جازىلعان. ەندى ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ (1885-1963) ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك.
– اباي قىز اۋىلىنان بەس شاقىرىم جەردەگى بەكەيدىڭ جاماعايىنى مۇسانىڭ اۋىلىنا بارىپ, جاعدايدى ايتىپ, اقىل-كەڭەسىن سۇرايدى, – دەيدى ارەكەڭ. سوندا مۇسا: «اباي, سەن نەگە قىسىلاسىڭ, اتاڭ وسكەنبايدىڭ بەس قاتىنى بولعان, اكەڭ قۇنانبايدىڭ ءتورت قاتىنى بار. سول قىزدى ۇناتساڭ, مەن ەرتەڭ ايەلىمدى قوسىپ بەرىپ, اۋىلىڭا اپارعىزىپ بەرەيىن. قىزدىڭ قايىنى بەرگەن مالىن الار, ەل بۇلىنەرلىك تۇك جوق» دەيدى. شەشىم وسى بولىپ, اباي ەكىنشى رەت وتاۋ كوتەرگەن عوي. بەكەي قىزىنىڭ ازان اتى – شۇكىمان (شۇكىر-امان تىركەسىنىڭ قىسقا ءتۇرى) ەدى, اباي ونىڭ سۇلۋلىعىنا بولا, ايگەرىم اتاندىرادى. كەلەر جاز شىققاندا ايگەرىمنەن ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى. اتىن تۇراعۇل قويادى. ول ەمشەكتەن شىققاندا التى قۇرساق كوتەرىپ, ەگدە تارتا باستاعان بايبىشە ءدىلدا ايگەرىمگە: «باي سەنىكى بولسىن, بالا مەنىكى بولسىن» دەپ تۇراعۇلدى ءوز باۋىرىنا سالىپ, بالا قىلىپ الادى. ءدىلدا ايگەرىمنىڭ اتىن ەش اتاماي تەك «توقال» دەپ ءوتىپتى. سول سەبەپتى اۋىل-ايماقتىڭ بارشاسى دا شۇكىماندى وسىلاي كەمسىتە اتاپ كەتەدى.
رەتى كەلگەن سوڭ جازا كەتەلىك, قازاقتىڭ «بالا قىلىپ الۋ» سالتىنىڭ تاريحى تەرەڭدە. كوپكە ايان, الەم ءامىرشىسى شىڭعىسحان بيلىك تىزگىنىن بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت ۇلىنا عانا ۇستاتقان. ءامىرشىنىڭ «جاساق» (ياسا) دەگەن ەرەجەسىنە سايكەس قازاقتار ءۇشىن نەگىزگى ميراسقور بايبىشە بالالارى بولدى, ال توقالدان تۋعاندار تەك سولاردان قالعانىن عانا ەنشىلەيتىن ەدى. بۇل جاعدايدا بايبىشە مەن توقالدىڭ بالالارى ىشتەي جاۋلىقتا, «يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ» ءوستى. مىنە, وسىنى بولدىرماۋ قامىندا قۇنەكەڭ ءبىرىنىڭ بالاسىن ءبىرى بالا قىلىپ الۋ سالتىن قاتاڭ ەنگىزەدى. وعان مىسالدار كوپ, ءدىلدانىڭ تۇراعۇلدى باۋىرىنا سالۋى – سونىڭ ءبىرى عانا.
ابايدىڭ ايگەرىمگە ۇيلەنۋى ونىڭ ومىرىنە ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلدى. ايگەرىم جيدەبايدا ءبىر جىل قىستايدى, كەلەر جىلى اباي وعان ارناپ ءبورىلى (بۇل مەكەندە مۇحتار اۋەزوۆ تۋىپ-ءوستى) دەگەن جەردەن قىستاۋ-تام سوعادى. ول وقۋ-ءبىلىم ىزدەپ, سەمەيگە ءجيى قاتىناي باستاعان اباي ءۇشىن وتە قولايلى مەكەن بولدى. سول ماڭدا تىشقان دەگەن بۇلاق, تۇمالار باستاۋ الاتىن ەداۋىر بيىك تاۋتوبە بار. وعان وتاۋ كوتەرگەن تۇڭعىشى اقىلباي قىستاۋ سالادى.
قىزىققا قاراڭىز, ون جىلداي كەيىن, 1886 جىلى ابايدىڭ شەشىمى بويىنشا ايگەرىم بورىلىگە ىرگەلەس ارالتوبەگە كوشەدى. نەگە؟ ويتكەنى, اقىلبايدى باۋىرىنا سالعان نۇرعانىمدى پانالاپ, اۋەز باستاتقان قوجا اۋىلى بۇرىنعى وتىرعان قىستاۋى قىزىلشوقىدان (شىعىستاۋدىڭ ىشىندە) بورىلىگە كوشەدى. ابايدىڭ رۇقساتىمەن. ءوستىپ, ءۇش قونىس تا ء(بورىلى, ارالتوبە, تىشقان) ابايعا تيەسىلى جانە ءبىر اۋماقتى قۇراعان ەدى. تاعى ءبىر ايتاتىنىمىز, ول – توبىقتى ەلىنىڭ ەرتىس دارياعا, سەمەي قالاسىنا ەڭ جاقىن شەكاراسى. سوندىقتان ابايدىڭ ارالتوبەنى يگەرۋى – تاياۋ كەلەشەكتە قالاعا ءجيى قاتىناپ, كوپ كىتاپتار تاسيتىنىن كورە بىلگەن كەرەمەت ساتتىلىك! اقىننىڭ تالاي شىعارمالارى اقشوقى مەن ارالتوبەدە دۇنيەگە كەلدى, سونداي-اق, قىس ايلارىندا ابايدىڭ دوس-جاراندارى مەن كوكباي, مۇقا, اقىلباي, ماعاۋيا باستاتقان شاكىرتتەرى وسى اۋىلداردا ءجيى باس قوستى.
ابايدىڭ شاقىرتۋىمەن كەلگەن قۇرمەتتى قوناقتىڭ ءبىرى – ارقانىڭ اتاقتى ءانشىسى ءبىرجان قوجاعۇلۇلى بولعان. قوياندى ءجارمەڭكەسىنە قاتىسۋ جانە قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ساپار شەگۋ – سال-سەرىنىڭ سالتى.
قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار,
جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار,
ءاندى سۇيسەڭ, مەنشە ءسۇي, –
دەيتىن اباي ءبىرجان سالدان كوپ ءان ۇيرەنەدى جانە ايگەرىمگە ءبىرجاننىڭ اندەرىن ۇيرەتەدى. بۇل – «اباي جولىنان» كوپكە ايان ءجايت.
جوعارىدا اتى اتالعان ءارحام اقساقال ءبىرجان جايلى اڭگىمەنى ايگەرىمنەن ەستىپتى. قار كەتىپ جاتقان مەزگىل كورىنەدى. ءبىرجان كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ اباي «ساسىق قامال قورادا قالاي قارسى الامىن؟» دەپ, ارالتوبە قىستاۋىنا ءبىر جارىم شاقىرىم تىزەسۋ دەگەن جەرگە ءۇي تىككىزەدى. ءبىرجاندى سوندا كۇتىپ الادى. «مەن سوندا ءبىر بالاما بوسانىپ, قىستاۋدا وتىر ەدىم. نەسىن
ايتايىن, ءبىرجاننىڭ تىزەسۋدان سالعان ءانى تاپ قاسىمنان ەستىلگەندەي بولدى. ءبىرجان سول جىلى تىزەسۋدا ءبىر اي جاتىپ, جايلاۋعا (شىڭعىستىڭ سىرت جاعى – باقاناس اۋماعى – ا.و.) بىزبەن بىرگە شىقتى» دەگەن ەكەن ايگەرىم. باقاناس جايلاۋىندا ەركىنشە اۋناپ-قۋناعان ءبىرجان سال قازاق ونەرپازدارىنىڭ كوپ قازىناسىمەن ابايدى كەڭ تانىستىرىپ كەتەدى. ءبىرجان وسى جەردەن جەتىسۋعا بەتتەگەن ەكەن, مۇحاڭنىڭ سوزىنشە, «اتاقتى اقىن قىز سارامەن ايتىساتىن ساپارى بولۋى ىقتيمال».
1880 جىلداردىڭ سوڭىندا كەلەشەك اتاقتى ءانشى-كومپوزيتور اسەت نايمانبايۇلى دا اباي اۋىلىنا ات باسىن تىرەپتى (اقىننىڭ «اسەتكە» دەگەن ولەڭى سونىڭ دالەلى). سول سياقتى كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى, باتىر قىز بوپايدى اباي باقاناس جايلاۋىندا كۇتىپ الادى. كەزدەسۋ ۇلكەن جيىن-تويعا ۇلاسقان ەكەن. ەل-جۇرت بوپايدان كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ءمان-جايىنا قانىعادى.
«اباي جولىنان» ايان, اباي مەن ايگەرىم – ءمولدىر ماحاببات يەلەرى. بەرەكەلى, باقىتتى عۇمىر كەشتى. بىراق, ونداعان جىلدار وتكەندە ارالارىندا بىرلىك كەمىپ, قامىرىق پەن تۇسىنبەۋشىلىك ارالاسقانى وتىرىك ەمەس. نەگە؟ سەبەبى, ومىردەگى ايگەرىم – وتە مالساق ادام بولعان, ال اباي «مال باعۋ؟ جوق, باعا المايمىن» دەپ ءوزى ايتقانداي, دۇنيەنى قۋدان باس تارتقان دانا. «بىرلىك قانداي ەلدە بولادى, قايتسە تاتۋ بولادى – بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك – ات ورتاق, اس ورتاق, كيىم ورتاق, داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. …وسى ما بىرلىك؟ جوق, بىرلىك – اقىلعا بىرلىك, مالعا بىرلىك ەمەس» (6-ءسوز)» دەيدى اباي. بۇل – تەك قوعامعا عانا ەمەس, جەكە ادامدار مەن وتباسى بىرلىگىنە دە ادىلەتتى ءسوز. دانا ۇستازدىڭ «ناعىز بىرلىك – اقىل-وي بىرلىگىنەن شىعادى» دەگەن پايىمىنان پايدا الۋ – بۇگىنگى تاڭدا دا وتكىر ماسەلەمىز.
تۇيىندەپ ايتقاندا, 1876-1893 جىلدار ارالىعىندا اباي ۇلكەن اۋىلى اقشوقى مەن ودان 35 شاقىرىم جەردەگى كىشى اۋىلى ارالتوبەدە الما-كەزەك ءومىر سۇرەدى. ءومىر جولى, كەشكەن تاعدىرى ەشكىمگە ۇقسامايتىن دارا تۇلعامىز – اڭىز دا, ابىز اباي شىعارماشىلىعىنىڭ زور بەلەسى, پوەزيالىق اسۋى وسى مەكەندەردە دۇنيەگە كەلگەنىن ەستەرىڭىزگە سالا وتىرايىق.
اسان وماروۆ, زەرتتەۋشى
