اسىلبەك بايۇزاقۇلى: «حازرەتى ءالي – بۇكىل كالليگرافتىڭ ءامىرى»
ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3800 جىل بۇرىن نەگىزى قالانعان كالليگرافيا ونەرى اقسۇيەكتەردىڭ سۇيىكتى ءىسى بولعان. اسىرەسە, يسلام ەلدەرىندە كوركەم جازاتىندار جوعارى باعالانعان. ال اسىلبەك بايۇزاقۇلى – كالليگرافيا ونەرى بويىنشا مىسىردا ءبىلىم العان ەلىمىزدەگى العاشقى مامان. حۋسنيحات شەبەرى اسىلبەك حاتتات قۇربان ايتىندا الماتى قالاسىنان استاناعا ارنايى ات باسىن بۇرىپ, ەلوردا جۇرتشىلىعىنا مەرەكەلىك كوڭىل-كۇي سىيلاعان كەشتە ءوزىنىڭ تاماشا تۋىندىلارىمەن بۇقارانى ءتانتى ەتكەن بولاتىن. مەرەكەلىك كەشتەن سوڭ مەشىتىمىزگە كەلىپ, جاماعاتپەن دە جۇزدەسكەن تالانت يەسىمەن از-كەم ديدارلاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
«مۇسىلمانداردىڭ قاعباسى – مەككەدە, ءىلىمنىڭ قاعباسى – مىسىردا»
– اسىلبەك بايۇزاقۇلى, كۇنى كەشە ەلوردا تورىندەگى «حانشاتىر» ويىن-ساۋىق ورتالىعىندا وتكەن مەرەكەلىك كونتسەرتىمىزدە ءسىزدىڭ ونەرىڭىزگە دەگەن ەلدىڭ ىقىلاسىن بايقاعان بولارسىز. اڭگىمەنىڭ ارىدەن باستاساق. بۇل سالاعا قالاي كەلدىڭىز؟ ونەگەلى ونەردىڭ ءسىزدى تارتقان سىرى نەدە؟
– اسىل ءدىنىمىزدىڭ جاۋھار ونەرىنە ەس بىلگەلى قىزىقتىم دەسەم دە بولادى. اللاعا شۇكىر دەيمىن, مەن وسكەن ءۇي الماتىداعى ورتالىق مەشىتتىڭ جانىندا بولدى. سول مەشىتتىڭ اۋلاسىندا ويناپ ءوستىم. ول كەزدە قازىرگىدەي ءزاۋلىم عيمارات جوق, كىشكەنە عانا اعاشتان جاسالعان مەشىت ەدى. ءبارى كوز الدىمدا, سول ماڭدا مەكتەبىم دە ورنالاسقان. كەيىن مەشىتتى ۇلكەيتتى, ورتالىق مەشىتكە اينالدى, ماڭدايشالارىنا ۇلكەن جازۋلار ءىلىندى, بەزەندىرىلدى, وسىنىڭ ءبارىن كورىپ ەسەيدىم. وتكەن-كەتكەن سايىن مەشىتتىڭ مۇنارا, كۇمبەزدەرىنە, ميحراب, مينبارداعى جازۋلارعا تاڭدانا قارايتىنمىن. سول اسەم بۇرالعان جازۋلارعا قۇشتار بولدىم, «مىناۋ قالاي بۇراتىلا جازىلعان, بۇنى ادامدار ادەمى داۋىسپەن وقيدى, وسىنى ءبىر ادامدار جازعان-اۋ, كىم جازدى, قالاي جازدى» دەگەن سۇراقتار مازالايتىن. سودان كورگەن جازۋلارىمدى ۇمىتىپ قالماۋعا تىرىسىپ, ۇيگە كەلىپ, قالام-قاعازىمدى الىپ, تۇسىرەم. وسىلايشا بۇعان ىنتام وقۋشى كەزدەن ويانعان ەدى. كەيىننەن مەكتەپ ءبىتىرىپ, اللانىڭ قالاۋىمەن, سول كەزدە ەندى اشىلعان «نۇر مۇباراك» يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «يسلامتانۋ» ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇستىم. مىنە, سول جىلدارى وسى تىلسىم ونەرمەن جاقىنىراق تانىسۋىم باستالدى. ۋنيۆەرسيتەت اشىلعاسىن مىسىر ەلىنەن بىزگە احماد ءامىر دەگەن اراب ۇستاز كەلىپ, ساباق بەردى. ول كىسى تەك حاديس پەن تاپسىردەن عانا ەمەس, وسى يسلام كالليگرافياسىنان, حۋسنيحاتتان دا ءدارىس جۇرگىزەدى ەكەن. مەنىڭ العاشقى كاسىبي ۇستازىم وسى كىسى بولدى. اللا ول كىسىگە رازى بولسىن. ۇيرەتكەنى كوپ ەدى ۇستازدىڭ. بىزگە كالليگرافيا ءپانى 2-كۋرستا ەنگىزىلىپ, ونى اتتاي ەكى جىل وقىدىق. جانە بۇل ءپان جاي عانا ءبىر سەمەسترلىك وقۋ مەن سىناق قانا ەمەس, ۇلكەن مەملەكەتتىك ەمتيحان بولىپ, ول سىناقتان ءبىرىمىز قۇلاپ, ءبىرىمىز ءسۇرىنىپ, ەندى ءبىرىمىز ىلىنگەن كادىمگى كۇردەلى ساباق بولدى. احماد ءامىر بىزگە وسى پاننەن ەكى جىل ساباق بەرىپ, كەلىسىم-شارتتاعى مەرزىمى ءتامامدالىپ, ەلىنە كەتتى. الايدا, ىنتىق بولعان ونەرگە, حۋسنيحات عىلىمىنا دەگەن سەزىمىم تويات الا الماي قالدى. وقۋدى بىتىرگەن سوڭ, ءبىر جىل يمامدىق قىزمەتتە بولعان ۋاقىتتا ايتەۋىر ءبىر قولىم قالت ەتىپ, رەتى كەلگەن كەزدە قۇرال-سايمان, قالام-قاعازىمدى الىپ, حۋسنيحاتپەن اينالىسا بەردىم. سول كەزدەرى وسى سالادا ارنايى ءىلىم السام, بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مەڭگەرسەم دەگەن وي مازالاپ ءجۇردى. اللانىڭ قالاۋىمەن ءبىر كۇنى مىسىرعا, كاير قالاسىنا جولىم ءتۇستى, سول ەلدە الدىن الا بارىپ 3-4 اي دايىندىق كۋرسىنان ءوتتىم. ءالى ەسىمدە, سول ۋاقىتتا كۇنىنە 14-18 ساعات دايىندالاتىنمىن. قالعان 4-6 ساعاتى ناماز, ۇيقى, اس ىشۋگە كەتەتىن. ءسويتىپ, كۇز كەلدى, ەمتيحان تاپسىردىق, تاريحى 1922 جىلدان تارقايتىن حالال اعا دەگەن كالليگرافيا ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلداندىم. سول ۋاقىتتا ەۋروپا, ازيا ەلدەرىنەن وسى كالليگرافيا سالاسىنا كەلگەن جالعىز شاكىرت ەدىم. ءوزىمدى سول ينستيتۋتتاعى باقىتتى شاكىرتتەردىڭ قاتارىنانمىن دەپ ويلايمىن, سەبەبى, بىزگە سول كەزدە كالليگرافيا سالاسىنىڭ حاس شەبەرلەرى, مايتالماندارى ءدارىس بەردى. يندونەزيا, مالايزيا, ەۋروپا, ازيا ەلدەرىندەگى, پارسى تۇبەگىندەگى, اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ۇلكەن مەشىتتەرىنىڭ, مەككە مەن مەدينە قالاسىنداعى مەشىتتەردىڭ بەزەندىرىلۋىندە ءوز قولتاڭبالارىن قالدىرعان مايتالمان ماماندار ۇستازدىق ەتتى. احماد فاريس, احماد فاحت, ابدۋللا يسمايل, حيشام سابير, ابدۋللا وسمان سىندى ۇلاعاتتى ۇستازداردىڭ الدىن كورۋ, سول كىسىلەردەن ءدارىس الۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت.
– تاريحتان ءمالىم, كالليگرافيا يسلام الەمىندە كەڭ تاراعان ونەر. وسى مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ىشىندە تاڭداۋىڭىز نەگە مىسىر ەلىنە ءتۇستى؟
– سۇراعىڭىز وتە ورىندى. اراب حالقىندا ءبىر ءسوز بار. قازاقشا ايتقاندا, «ساپارعا شىقپاس بۇرىن سەرىگىڭدى تاڭدا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. مەنىڭ تاڭداۋىمدا 22 اراب مەملەكەتى بولدى, وسى ەلدەرگە تالداۋ جاساپ, تاريحىنا كوز جۇگىرتىپ, ەنتسيكلوپەديالاردى اقتارىپ, ءبىراز وي سارابىنان وتكىزدىم. اراب ەلدەرىندە وقىعان, ءبىلىم العان يمام اعالارىمىزدىڭ اقىل-كەڭەسىنە قۇلاق ءتۇرىپ, 22 ەلدىڭ ىشىنەن تاڭداۋىمدا ءۇش ەل قالدى: مىسىر, تۇركيا, ليۆيا. تۇركيا مەن ليۆيانى ىسىرىپ قويىپ, مىسىرعا توقتاعان سەبەبىم, ەگيپەت – ءبىلىمنىڭ وشاعى. سەبەبى, وندا بارشالارىڭىزعا ءمالىم «ءال-ءازھار» يسلام ۋنيۆەرسيتەتى بار. مىسىردىڭ تاريحى, وركەنيەتى, عىلىمىنا بالا كەزدەن قىزىعاتىنىم دا راس ەدى. ماقسات-مۇراتتارىم وسى ەلگە توعىسقاسىن, مىسىرعا اتتانۋعا بەل بۋدىم. جالپى, وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر, مىسىر ەلىن – ءىلىمنىڭ قاقپاسى دەيدى. «مۇسىلمانداردىڭ قاعباسى – مەككەدە, ءىلىمنىڭ قاعباسى – مىسىردا» دەگەن جاقسى ءبىر ءسوز بار. ونىڭ ۇستىنە يسلام تاريحىنان بەلگىلى, بۇل جەر پايعامبارلار مەكەنى دەپ تە اتالعان. سوندىقتان, ءدىني-رۋحاني, تاريحي-مادەني جاعىنان دا وسى ەل مەنى قاتتى قىزىقتىردى. سونىمەن قاتار, بۇل توپىراقتا سوناۋ زامانداردا بەيبارىس سۇلتان, قايتپاي سۇلتان, شەرنياز سىندى باتىر بابالارىمىز بيلەگەن. بابالار ءىزى جاتقان جەر.
– مىسىر ەلىنە اتتانباس بۇرىن, ءوزىمىزدىڭ وتاندىق كالليگراف شەبەرلەرىن ىزدەپ كوردىڭىز بە؟ وسى سالادا وي ءبولىسىپ, تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن بۇل سالانى مەڭگەرگەن مامان بار ما دەپ وي جۇگىرتىپ, سۇراستىرىپ قارامادىڭىز با؟
– الماتى – الىپ شاھار. ارمان-مۇراتتار مەن تاعدىرلار توعىساتىن قالا. ىزدەستىردىم بارىنشا. «نۇر مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىن وقي ءجۇرىپ, ەكى جىل يسلام ينستيتۋتىن دا وقىدىم دەپ ايتتىم عوي, ودان كەيىن يران مادەني ورتالىعىندا پارسى ءتىلىن مەڭگەردىم. كالليگرافيا عىلىمىنا قاتىستى ادەبيەتتەر اراب, پارسى نە تۇرىك تىلدەرىندە. سول سەبەپتى ماعان وسى تىلدەردى مەڭگەرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ, وسى تىلدەرگە ۇيرەنىپ باستادىم. سوسىن وسى كالليگرافيا سالاسىندا بۇرىن-سوڭدى ەلىمىزدە ماماندار بولدى ما دەپ ىزدەستىرىپ كوردىم. يسلامتانۋ سالاسىندا اراب ءتىلىن مەڭگەرگەن, اراب مەملەكەتتەرىندە وقىپ كەلگەن يمام اعالارىمىز بارشىلىق, دەگەنمەن, ارنايى وسى سالامەن اينالىسقان مامان تابىلمادى. كوپشىلىگى سول ءارىپ اينالاسىنان قايتقان.
– ءبىز وقىعان تاريحتا كالليگرافيانىڭ مىڭعا جۋىق ءتۇرى بار دەسەدى. ءسىز سونىڭ 6 ءتۇرىن مەڭگەردىڭىز. وسى جايىندا ايتىپ وتسەڭىز…
– پايعامبارىمىزدىڭ زامانىندا اراب جازۋى بولعان, سول كەزدىڭ وزىندە بۇل جازۋدىڭ 300-دەن اسا تۇرى بەلگىلى ەدى. ەندى, ويلاي بەرىڭىز, ودان بەرى مىڭ جارىم جىلداي ۋاقىت ءوتتى, ولار ءبىر-بىرىمەن توعىسادى, بىرىگەدى, سيمبيوز بولادى, ەكى جازۋ قوسىلىپ ءۇشىنشى جازۋدىڭ ءتۇرىن شىعارادى, بەرتىن كەلە قانشاما جازۋدىڭ تۇرلەرى پايدا بولدى. ناقتى سانىن ءبىر اللا بىلەدى. ال مۇسىلمان ۇممەتى بولىپ سانالاتىن 1,5 ميلليون حالىققا كەڭ تاراعان 5-6 ءتۇرى بار. قانشاما تۇرلەرى بىزگە بەلگىسىز كۇيدە كەتتى دەسەك تە بولادى. ماسەلەن, ءوزىمىزدىڭ كيەلى تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندەگى, قابىرعا-مينبارلارىنداعى جازۋ ءستيلى – سياگەت دەپ اتالادى. بۇل تەك ءبىزدىڭ ورتا ازياعا عانا ءتان ءتۇرى. وكىنىشكە قاراي, بۇل ستيل بۇگىندە ءولى جازۋعا جاتادى, ەشكىم ونى جاڭعىرتا دا المادى. تەك تاريح بولىپ قالدى. الايدا, ءۇمىتىم دە جوق ەمەس. وسى سياگات جازۋىنا دەن قويىپ, سونى قايتا تۇلەتىپ, جاڭعىرتىپ, جاڭا عاسىرعا ورالتسام با دەگەن نيەتىم بار.
«اللانىڭ ديدارىنان ارتىق بايلىق تا, باقىت تا جوق»
– ءىلىم جولىنان ورالعاننان سوڭ ەلدەگى ءدىن سالاسىنا وزىندىك ۇلەس قوسىپ كەلەسىز. ءوزىڭىزدىڭ قولتاڭبالارىڭىز قالعان مەشىتتەر جايلى, ءىرى تۋىندىلارىڭىز تۋرالى ايتساڭىز…
– وسى ازدى-كوپتى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندەگى وبلىستىق, اۋداندىق, اۋىلدىق جەردەگى مەشىتتەردى بەزەندىرىپ كەلەمىن. ەلباسىمىز اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسقان قاراعاندى ورتالىق مەشىتىنىڭ ىشكى-سىرتقى بەزەندىرىلۋىن تۇگەل جازىپ شىقتىم. اراب امىرلىكتەرىمەن بىرىگىپ سالىنعان وسكەمەن ورتالىق مەشىتىن جازدىق. وسى جەردە ايتا كەتەتىن قىزىق جايت, وسكەمەننىڭ ورتالىق مەشىتى ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعىنىڭ ارقاسىندا سالىنىپ, ول قازاقستان بويىنشا سىيىمدىلىعى جاعىنان 3-ءشى قۇلشىلىق ءۇيى سانالدى. قازاق ەلى تاراپىنان «وسى مەشىتتىڭ بەزەندىرىلۋىن ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتى سالادى» دەگەندە, اراب امىرلىگىنىڭ وكىلدەرى تاۋەلسىزدىك العانىنا كوپ بولا قويماعان جاس ەل ساناپ, بىردەن كەلىسە قويمادى. «ەندەشە ءبىز الدىمەن مەشىتتىڭ ىشكى فورماسىن, جازۋ ءستيلىن, ەسكيزىن كورسەتەيىك» دەپ, امىرلىككە جوبانى جىبەردىك. اراب اعايىندار ءبىزدىڭ جوباعا ريزا بولىسىپ, ورتالىق مەشىتتىڭ تۇگەل ىشكى-سىرتقى بەزەندىرىلۋى ءوز قولىمنان ءوتتى.
تاعى ءبىر ۇلكەن جوبا – كوكشەتاۋ قالاسىندا سالىنىپ جاتقان ورتالىق مەشىت. اللا قالاسا, تاياۋ ۋاقىتتا ەل يگىلىگىنە بەرىلەدى دەگەن سەنىمدەمىز. بيىل عانا استانادا, قاتەلەسپەسەم, سەگىزىنشى مەشىت سانالاتىن «ءالجان انا» ايشىقتى قۇلشىلىق ءۇيىنىڭ تولىق ىشكى-سىرتقى بەزەندىرىلۋى, مينبار, ميحرابتارىنداعى جازۋلاردى جازىپ شىقتىم. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا پاۆلودار قالاسىنداعى «ءماشھۇر ءجۇسىپ» مەشىتىنىڭ قايتا جوندەۋ جۇمىستارىنا اتسالىسىپ جاتقان جايىمىز بار. بۇدان بولەك, قازىرگى ۋاقىتتا ءدىني باسپا ءىسى دە جاندانىپ ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ كەلەدى, سول جۇمىستارعا مۇمكىندىگىمىزدىڭ جەتكەن جەرىنە دەيىن ارالاسىپ, ۇلەس قوسىپ كەلەمىز.
– بۇل ونەر ادامدى نە نارسەگە تاربيەلەيدى؟
– ساۋالىڭىز قيسىندى. بۇل – ادام بالاسىن توزىمدىلىككە, سابىرلى بولۋعا تاربيەلەيدى. اللا تاعالا ادام بالاسىنا قانداي دا ءبىر جاقسىلىق بەرمەدى, سابىرلىلىق, كوركەمدىككە قۇشتارلىق, سۇلۋلىق, تازالىق, جان تازالىعى, ءتان تازالىعى, ماحاببات, مەيىرىم… وسىنىڭ بارلىعىنا ءبىزدىڭ ءدىنىمىز شاقىرادى. ونىڭ ىشىندە وسى حۋسنيحات – ەڭ اۋەلى, سۇلۋلىققا, كوركەمدىككە جانە سابىرلىلىققا باۋليدى. ءبىز بىلەمىز, ءدىننىڭ جارتىسى – سابىرلىلىق. ءدىننىڭ تەڭ جارتىسى – تازالىق. وسى ەكى سيپات تا كالليگرافيادا بار. ادامنىڭ ساناسى تازا بولماسا, تازا, كوركەم جازۋ دا شىعۋى ەكىتالاي. سانايم دەگەن عالىم ايتقان ەكەن,«ەگەر ادامنىڭ نازارى تازا بولسا, ول تەك تازالىقتى عانا كورەدى» دەپ. ەگەر ادام بالاسىنىڭ جان-دۇنيەسىندە ءبىر كىربىڭ بولسا, وندا دۇنيەدەگى تەك كەم-كەتىك پەن قوقىستى كورۋى مۇمكىن ەكەن. اراب حالقىندا تاماشا ءبىر ماقال بار. «حۋسنيحات – بيلەۋشى ءامىر ادام ءۇشىن – كەمەلدىكتىڭ بەلگىسى. باي-داۋلەتتى ادامعا ول ءبىر – سۇلۋلىق. ال پاقىر ادامعا بۇل – مال-مۇلىك» دەگەن. ال حازرەتى ءالي (ر.ا.) يسلام تاريحىنداعى ەڭ العاشقى حاتتات بولىپ سانالادى. ويتكەنى, سىزدەر بىلەسىزدەر, ارداقتى پايعامبارىمىز حات تانىماعان, وقي الماعان, جازباعان. پايعامبارىمىز ۋاحيمەن جەتكەن بۇيرىقتى ايتىپ, ونى جانىنداعى ساحابالارى حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ال, حازرەتى ءالي – بۇكىل كالليگرافتاردىڭ ءامىرى. سول حازرەتى ءاليدىڭ (ر.ا.) ايتقان كەرەمەت ءسوزى بار: «حۋسنيحاتپەن اينالىسىڭدار, بۇل سەندەرگە ريزىقتىڭ كوپتەگەن كىلتتەرىنىڭ ءبىرى». ءبىز بىلەمىز, ريزىقتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار. ولار: شۇكىر, سابىر, اللاھتى زىكىر ەتۋ. سولاردىڭ ءبىرى, وسى – كالليگرافيا دەپ اتاپ كەتكەن.
– كالليگرافيا – ەتەك-جەڭىمىزدى ەندى جيىپ, تاۋەلسىز ەل بولعان, بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتەتىن قازاق قوعامى ءۇشىن تىڭ سالا. وسى سالاعا دەگەن قوعام تاراپىنان قىزىعۋشىلىق بولىپ, ۇسىنىستار ءتۇستى مە؟
– تاۋەلسىزدىك ەسىگىن اشقان جيىرما جىل ىشىندە ءبارى بىردەن قالىپقا ءتۇسىپ, دامىپ كەتپەيدى ارينە. كالليگرافيا ەلىمىزدە كەنجەلەپ تۇرعان سالا ەكەنى راس. اتا ءدىنىمىز بەن بابا داستۇرىمەن قايتا قاۋىشقان قازاق ەلىندە حۋسنيحاتتىڭ دا وزىندىك ورنى بار. ينشااللا, ءبارى دە رەتتەلەدى دەگەن ۇمىتتەمىن. جانە ءۇمىت ەتىپ قانا قويماي, وسىعان ارەكەت ەتۋدەمىز. ۇكىمەت بەرەدى دەپ وتىرماي, ءسىز بولىپ, ءبىز بولىپ قولعا الىپ, كوتەرۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ يگىلىگىنە اسىپ, جاقسىلىققا جاراپ وتىرعان ىسكە مەملەكەت تاراپىنان دا قىزىعۋشىلىق تۋىپ, قولعا الىنادى دەپ سەنەمىز. سونىڭ العاشقى باستاماسى رەتىندە بۇگىندە ەلىمىزدەگى قمدب-عا قاراستى توعىز مەدرەسەنىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان وسى كالليگرافيا ءپانى ەنگىزىلىپ, بەكىتىلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سونداي-اق, الداعى جىلى الماتى قالاسى يسلام مادەنيەتىنىڭ استاناسى بولعالى جاتىر. 2013 جىلى ءمادينا قالاسى يسلام مادەنيەتىنىڭ استاناسى بولسا, بيىل كورشى قىرعىز ەلىنىڭ ورتالىعى بىشكەك قالاسى اتالۋدا. اللا قالاسا, كەلەسى مارتەبەلى جىل قازاق ەلىنىڭ ەنشىسىندە بولماق. بۇل – ەلىمىز ءۇشىن ابىرويلى اتاق. وسى ۇلكەن ايتۋلى جىلعا سايكەس كالليگرافيا سالاسىنىڭ دامۋىنا ءبىر ەكپىن بەرىپ, حالىقارالىق كونفەرەنتسيا, كونكۋرس, جارمەڭكە سەكىلدى شارالار ۇيىمداستىرىلسا حۋسنيحات ونەرىنىڭ تىنىسى كەڭەيىر ەدى دەپ ويلايمىن.
– ءبىر سوزىڭىزدە حازرەتى ءاليدىڭ (ر.ا.) حۋسنيحات جايىندا ايتقان تاماشا ءسوزىن ەسكە سالدىڭىز. ياعني, حۋسنيحات كوپتەگەن ريزىقتىڭ كىلتى دەسەك, بۇگىنگى نارىق پەن باسەكەنىڭ زامانىندا ناپاقانىڭ كوزى رەتىندە قاراي الامىز با؟
– مىسىر, تۇركيا ەلىندە ءبىلىم العانىمدا كوپتەگەن ۇستازداردىڭ الدىندا بولدىم. سول كەزدە ۇستازدارعا ايتاتىنبىز: «ۇستاز اقى, شاكىرت اقى دەگەن بولادى. سىزدەردىڭ بۇل ەڭبەكتەرىڭىزگە قانشا تولەيمىن, نە تولەيمىن» دەپ. سوندا ۇستازدارىمىزدىڭ ايتاتىنى:«الەمنىڭ ءار بۇرىشىنان كەلەتىن سەندەر سەكىلدى شاكىرتتەردەن اقى الار بولساق, بۇل كەزدە ميلليونەر بولاتىن ەدىك». ەڭ ابزالى – اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ. ريزىق – اللادان. اللا ءوزى جەتكىزەدى. حازرەتى ءالي (ر.ا.) بۇل ءسوزدى بەكەر ايتپادى. اللا جاقسىراق ءبىلۋشى, ال ءوز باسىم وسى كالليگرافيادان ءدارىس بەرىپ, وسىدان بايىپ كەتكەن ادامدى كورمەدىم. يسلام كالليگرافياسى – اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن بولعان ءبىلىم. شاريعي تۇرعىدا ايتار بولساق, اللانىڭ ديدارىنان ارتىق بايلىقتى, باقىتتى جوق دەسەم دە بولادى.
ءۇش تاعاننان تۇراتىن تىلسىم ونەر
– تاعىلىمى مول سالاعا باۋلىعان ۇستازدارىڭىز جايلى ايتساڭىز…
– اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ۇلاعاتتى ۇستازدارىم جايلى ايتىپ ءوتتىم. مىسىرداعى وقۋىمدى اياقتاعاننان سوڭ ەلىمىزگە ورالىپ, ءبىراز مەدرەسە, مەشىتتەرىمىزگە ەڭبەك ەتىپ, قايتا كۇش-جىگەرىمدى جيناپ, تۇركيانىڭ ىستامبۇل قالاسىنا بارىپ, حاسان چەليابي ۇستازدىڭ الدىندا ساباق الدىم. ءالى دە سول ەلدە ءبىلىمىمدى جالعاستىرۋدامىن. ول كىسى ءاربىر مۇسىلماننىڭ جۇرەگىندە ەرەكشە ورىن الاتىن قاسيەتتى شاھارلار مەككە مەن مەدينەدەگى مەشىتتەردىڭ جازۋلارىن جازعان. ساۋد ارابياسى كورولىنىڭ تىكەلەي شاقىرتۋىمەن ءۇش جىل تاپجىلماستان مەدينەدەگى جۇما, قۇبا مەشىتتەرىن, پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) مەشىتىن, مەككەدەگى ءال-حارام مەشىتىن جازعان كىسى. وسىنداي زور قۇرمەتكە يە ۇستازىمنىڭ قولتاڭباسى الماتىداعى ورتالىق مەشىتكە دە ءتيدى. گەرمانيا, مالايزيا, لوندونداعى, امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى مەشىتتەردى دە حۋسني جازۋىمەن بەزەندىرگەن. بيىل ۇستازىم اللانىڭ بەرگەن عۇمىرى, 85 جاسقا اياق باسىپ وتىر, جۋىردا مەرەيتويى بولادى. وسى جاسىنا قاراماستان حاسان ۇستاز ءالى دە شاكىرت تاربيەلەپ, ۇستازدىق ەتۋدە. يسلامدا «قۇران مەككەدە ءتۇستى, كايردە ءتيلاۋات ەتىلدى, ىستامبۇلدا جازىلدى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. وسى سوزدەردىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىزدەر, جاۋابىن تاباسىزدار. كايردە ەڭ مىقتى حافيز-قاريلەر شىعادى, ويتكەنى وندا «ءال-ءازھار» سەكىلدى بەدەلدى وقۋ ورىندارى بار. ال ەڭ مىقتى كالليگرافيا ورتالىعى – ىستامبۇلدا. وسى كالليگرافيانى جەتىك مەڭگەرگەن ەكى ۇلت بولسا, سونى ءبىرى – تۇرىك اعايىندارىمىز.
– كەشەگى مەيىرىم مەرەكەسىنەن سوڭ, مەشىتىمىزدىڭ جاماعاتىمەن جۇزدەستىڭىز, بارشامىز شىعارماشىلىعىڭىزبەن جاقىنىراق تانىستىق. ماشاقاتى مەن ءلاززاتى قاتار ونەردىڭ شىن باعاسىن بىلگەندەيمىز. شىنى كەرەك, بۇقارا حالىق ءبىر سەرپىلىپ قالدى. ەندى, ءسىزدى حالىق ىزدەسە قالاي تابادى؟ ارنايى عالامتور بەتىندە اشقان رەسمي سايتىڭىز بار ما؟
– «ەل قۇلاعى – ەلۋ» عوي, بىرەۋدەن بىرەۋ ەستيدى, مەشىتتەر كوبەيۋدە, رۋحاني يممۋنيتەتىمىز قالىپتاسىپ كەلەدى, سۇراعاننىڭ كوڭىلىن جىقپاۋعا تىرىسامىز. الەۋمەتتىك جەلىلەردە تىركەلگەنمىن, تۋىندىلارىمدى جاريالاپ تۇرامىن. بىراق ارنايى رەسمي سايت اشقانىم جوق, دەگەنمەن سايتپەن بىرگە وزگە دە تىڭ جوسپارلارىمىز بار, قۇداي قالاسا, ۋاقىتى جەتكەندە سىزدەرمەن بولىسۋگە ءازىرمىن. ىزدەپ كەلۋشىلەر بارشىلىق, شامامنىڭ كەلگەنىنشە, ۋاقىت ىڭعايىنا قاراي قانداي دا ءبىر رۋحانياتىمىزعا پايداسى مول دۇنيە بولسا, ۇلەس قوسۋعا كۇش سالامىز.
جانە دە حالىقپەن جاقىن جۇزدەسۋىم وسى كەشەگى وتكەن «حان شاتىرداعى» مادەني-رۋحاني كەشتە بولدى. وسى كەرەمەت كەشتى ۇيىمداستىرىپ, سوناۋ الماتىدان مەنى الدىرىپ,«وسىنداي اسىل ءدىنىمىزدىڭ ۇلكەن بولشەگى بولىپ سانالاتىن حۋسنيحات ونەرىن حالىققا جاقىنىراق كورسەتەيىك, ناسيحاتتايىق» دەپ باستاما كوتەرگەن «نۇر استانا» ورتالىق مەشىتىنىڭ باس يمامى ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلىنا, بارشا ەلوردالىق ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
ەس بىلگەن بالادان ەڭكەيگەن قاريالارعا دەيىن, اق جاۋلىقتى اپالارىمىز بەن اعالارىمىز كەلىپ, «مىناۋ نە ماعىنا بەرەدى؟ مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ماعان ەسىمىمدى جازىپ بەرسەڭىز. قۇران اياتىن, پايعامبار ءحاديسىن جازىپ بەرىڭىزشى. دۇعا, تىلەك جازىپ بەرسەڭىز» دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاس-ىنتاسىن كورىپ قاتتى قۋاندىم. دەمەك حالقىمىزدىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى كوتەرىلىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. سەبەبى, بۇل ونەر قازاق حالقىنا جات دۇنيە ەمەس, قانىمىزدا بار نارسە. تاريحتان ءمالىم, 1922 جىلعا دەيىن, قازان توڭكەرەسىنىڭ الدىندا اكەلەرىمىزدىڭ اكەسى, اتالارىمىز وسى اراب جازۋىمەن جازعان. قۇران مەن حاديس جاتتاعان. شاريعاتىن سالتىنا اينالدىرىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ەدى. اراب جازۋى نەگىزگى گەنەتيكالىق تەگىمىزدە بار, سونى قايت جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. بابالارىمىزدان مىقتى-مىقتى قاري-حافيزدەر دە, حاتتاتتار دا شىققان ءوز داۋىرىندە. تىپتەن, بەرىسى ورتا ازيا ەلدەرىنە, ارىسى اراب ەلدەرىنە بارىپ كالليگرافيادان ءدارىس بەرگەن بابالارىمىز دا بولعان. ماسەلەن, بابۋرشاح بابامىز وسى قازاق توپىراعىنان شىعىپ, ۇندىستانعا بارىپ, موعولدار يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان. سول كىسى ءوزى كالليگراف بولعان. ونى كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. بىراق, تاريحي دەرەكتەر ءسوزىمدى راستايدى. سول بابۋر بابامىز «حاتتۋ بابۋري» دەگەن كالليگرافيا ءتۇرىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرعان. الايدا, يمپەريانىڭ قۇلدىراۋىمەن بۇل جازۋ ءستيلى دە جوعالىپ كەتتى. وسى سەكىلدى جايتتار ايتا بەرسەك كوپ. ءالى اشىلماعان, زەرتتەلمەگەن دۇنيەلەر جەتەرلىك بۇل سالادا.
– كالليگرافيا سالاسىن دامىتىپ, حۋسنيحاتتى مەڭگەرۋ ءۇشىن قاجەتتى العىشارتتاردى اتاساڭىز…
– قانداي دۇنيە بولماسىن, تازا نيەت, ىستىق ىقىلاسسىز ىسكە اسپايدى عوي. وسىعان قوسارىم, كالليگرافيا سابىرلىلىقتى قاتتى قاجەت ەتەدى. ماعان بىردە مىسىرعا وقۋعا جۇرگەلى وتىرعان ءبىر بالا كەلىپ وسىنى مەڭگەرسەم دەگەن نيەتىن ايتتى. «ءسىز جايلى ەستىپ قالامىن, جۇمىستارىڭىزبەن تانىس ەدىم. وقۋىممەن قاتار كالليگرافيانى الىپ جۇرسەم, وسىعان قانداي اقىل-كەڭەس بەرەسىز؟» دەپ سۇرادى. الگى جىگىتتەن: «بالىق اۋلاۋدى ۇناتاسىڭ با؟» دەپ سۇرادىم. «جوق» دەدى. «وندا سەن كالليگرافيامەن شۇعىلدانباي-اق قويعانىڭ دۇرىس بولار. بالىق اۋلاۋ ءۇشىن دە توزىمدىلىك كەرەك. بالىق قاشان قارپيدى دەپ قالتقىعا قالعىماي-مۇلگىمەي قاراپ, كۇتىپ وتىرۋدىڭ ءوزى كۇش-جىگەر قاجەت ەتەدى. ال حۋسنيحات بالىق اۋلاۋدان وتكەن ءتوزىمدى تالاپ ەتەدى» دەدىم.
العاش مىسىر ەلىندە وقۋدا جۇرگەندە تاۋلىگىنە 18 ساعاتقا دەيىن اينالىساتىنمىن. تاپجىلماي ۇزاق وتىرعاندىقتان اياق ءىسىپ, قان جۇرمەي قالاتىن دا جاعدايلار بولادى. دىتتەگەن ايات-ءحاديستى كەمەلىنە كەلتىرىپ جازبايىنشا ەشبىر جىلجىماستان جۇمىس ىستەپ, ءىستى اياعىنا جەتكىزىپ, سول جەردە ۇيقىعا باس قويامىن. سول سەبەپتى الگى بالاعا «سەن ءوز سالاڭ بويىنشا قۇرانىڭدى وقىپ, ءبىلىمىڭدى شىڭدا, ءتاپسىر مەڭگەر. ول دا ۇلكەن مارتەبە, دارەجە» دەپ شىعارىپ سالدىم.
ەكىنشى ماسەلە, بۇل سالانى يگەرەم دەگەن ادام ءۇشىن بىلىكتى ۇستازدىڭ ورنى ايرىقشا. تەك قابىرعاعا قاراپ, نەمەسە كىتاپتان قاراپ, كوشىرىپ جازىپ مەڭگەرىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. حازرەتى ءاليدىڭ تاعى ءبىر عيبراتتى ءسوزى بار. «حۋسنيحات جاسىرىلعان, قۇپيالانعان ۇستازدىڭ تاعىلىمىندا» دەيدى. ەگەر وعان باعىت-باعدار كورسەتىپ, ءتالىم-تاربيە بەرەتىن مىقتى مامان, ۇستاز بولماسا كالليگراف بولىپ كەتۋى نەعايبىل. سول ءسوزدىڭ اياعىندا بىلاي دەيدى:«حۋسنيحات – يسلام ءدىنى قاي جەرگە دەيىن جەتەدى, سول جەرگە دەيىن بارادى». ال ءبىز بىلەمىز, يسلام ءدىنى – قيامەت كۇنىنە دەيىن جاسايتىن ءدىن. ياعني, كالليگرافيانىڭ دا عۇمىرى ۇزاق, ينشااللا, بولاشاعى زور. مەن وعان سەنىمدىمىن. قازىردىڭ وزىندە نەبىر دارىندى ءىنى-قارىنداستارىمىز شىعىپ كەلە جاتىر. قورىتا ايتار بولسام, كالليگرافيا – ۇلكەن سابىرلىلىق, جاقسى ۇستاز, ىستىق ىقىلاستى تالاپ ەتەدى. وسى ءۇش تاعاننان تۇرادى دەپ ەسەپتەيمىن.
– اسىلبەك بايۇزاقۇلى, ساليقالى سۇحباتىڭىزعا, التىن ۋاقىتىڭىزدى قيىپ, استاناعا ات تەرلەتىپ كەلىپ, كوپشىلىكتى قۋانتىپ, بىزگە تاماشا كوڭىل-كۇي سىيلاعانىڭىزعا كوپتەن كوپ راحمەت. اللا سىزگە رازى بولسىن!
سۇحباتتاسقان جايىق ناعىماش
