اسىلبەك ىزبايىروۆ, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى, گەوساياسي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى: قازاق ەشقاشان قارا جامىلماعان

قازىرگى قوعامدا ءدىني سەنىمگە قاتىستى تۋىندايتىن ماسەلەلەر از ەمەس. نەكە, تالاق, ءدىني اتريبۋتتار… بۇل ماسەلەلەردى زاڭ اياسىندا رەتتەۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ جوباسى دا ازىرلەنۋدە. جاڭا جوبانىڭ ارتىق-كەم تۇستارى قانداي؟ زاڭ ءدىني پروبلەمالاردى تۇبەگەيلى شەشە الا ما؟ تاقىرىپتى يسلامتانۋشى اسىلبەك ءىزبايىروۆ تارقاتادى.

– ءوزىڭىز بىلەسىز, «ءدىني ۇيىمدار مەن ءدىني قىزمەت تۋرالى» زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋ ەنگىزۋ جونىندە مينيسترلىك جاڭا زاڭ جوباسىن دايىنداۋدا.
جالپى, وسى وزگەرتۋلەر ناقتى قانداي ماسەلەلەردى شەشۋگە ارنالعان؟
– نەگىزىندە, زاڭ زامان تالابىنا ساي ورىن العان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن وزگەرتىلەدى. بۇگىنگى تاڭدا ءدىني فاكتورلار ەلىمىزدە وزەكتى, تەك ءبىزدىڭ عانا ەمەس, الەمدەگى احۋال دا سونداي.
ءدىني ماسەلەلەردىڭ جاڭا مازمۇن مەن فورمالارعا يە بولۋى رەسمي بيلىكتى وسىنداي قۇقىقتىق, ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە الىپ كەلدى دەپ ويلايمىن. بۇل زاڭ جوباسى – ءدىني فاكتوردىڭ ساياسيلانۋى نەمەسە بەلگىلى ءبىر مۇددەلەردىڭ قۇرالىنا اينالۋىنىڭ, ياعني ءدىننىڭ دەس­ترۋكتيۆتى قۇرال رەتىندە پايدالانۋىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قابىلداناتىن شەشىم, جاسالاتىن قادام.
قاتەلەسپەسەم, وسى زاڭ جوباسى اياسىندا 12-گە جۋىق زاڭنامالىق اكتىلەرگە 55-تەن اسا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەلى جاتىر, بۇل دەگەنىڭىز – كەشەندى, جۇيەلى جۇمىستار.

قابىلدانعان زاڭنىڭ ورىندالۋى كەيدە اقساپ جاتادى
– نيقاب, پارانجى ماسەلەسىنە قاتىستى وزگەرتۋلەرگە توقتالساق. ايەل ادامنىڭ بەت-بەينەسىن قوعامدىق ورىنداردا انىقتاۋ ءۇشىن ءدىني كيىم تۇرلەرىنە تىيىم سالۋ تۋرالى نە ايتاسىز؟ قازىرگى تۇسىنبەستىك نەدەن جانە قالاي پايدا بولىپ جاتىر؟
– بۇل جەردە ەڭ نەگىزگى ماسەلە – حيدجاب پەن نيقابتىڭ ايىرماشىلىعى. حيدجابتاعى ايەل ادامنىڭ بەت-بەينەسىن كورۋگە, انىقتاۋعا بولادى. ونىمەن سۋرەتكە دە تۇسە بەرەدى, جالپى حيدجابقا ەشكىم تىيىم سالعالى جاتقان جوق.
تىيىم سالۋى مۇمكىن دە ەمەس, سەبەبى ءبىز – زايىرلى, دەموكراتيالى ەلمىز. ال ەندى ادامنىڭ بەت-بەينەسىن انىقتاۋ ماقساتىندا نيقاب, پارانجى جانە تاعى دا باسقا ءدىني كيىمدەرگە قوعامدىق ورىندارداعى تىيىم سالۋ ءوزىنىڭ مىندەتىن اقتاۋى كەرەك.
ماسەلەن, قاپ-قارا كيىممەن تۇمشالانعان ادامداردان
اۋلادا ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي بالالاردىڭ ءوزى دە قورقادى عوي. جالپى, نيقاب – اراب ەلدەرىنىڭ سىرت كيىم ۇلگىسى, ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ, ءداستۇرىمىزدىڭ يدەنتيفيكاتسيالىق بەلگىلەرىنە مۇلدە قاراما-قايشى. قازاق ەشقاشان قارا جامىلماعان.
ال ەندى قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا مۇنداي كيىمدەرگە تىيىم ورىندى شەشىم بولماق. مىسالى, سيريادا جانە باسقا دا ەلدەردە تەرروريستىك ۇيىمدار اراسىندا پارانجىنىڭ استىندا مۇلدە باسقا ادامداردى جاسىرۋ تاجىريبەسى كەڭىنەن تاراعان. كىم بىلەدى, مۇمكىن ەر ادام شىعار ونىڭ استىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن؟! مۇمكىن تەرروريست شىعار كەشە عانا سيريادان كەلگەن؟!
جالپى, بۇل جاعدايعا دا ءدىني رەڭك بەرۋدىڭ قاجەتى جوق, ول ۋاقىت تالابىنان تۋىنداعان ماسەلەلەردى رەتتەۋگە ارنالعان قۇقىقتىق قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا. ءدىننىڭ ساياسي فاكتورعا اينالىپ كەتپەۋىن قاتاڭ نازاردا ۇستاعان ءجون.
الايدا تاعى دا نازار اۋدارار جايت, ەلىمىزدە زاڭدار قابىلدانعاننان كەيىن ىسكە اسۋ نەمەسە ورىندالۋ كەزەڭدەرىندە اقساپ جاتادى. سول كەزەڭدە ناۋقانشىل, ءبىلىمسىز باسشىلاردىڭ كەسىرىنەن مەحانيزم كەراعار ىقپال ەتۋى ابدەن مۇمكىن, ال ونى پايدالانىپ كەتۋگە مۇددەلى توپتار تابىلاتىنى دا راس. سوندىقتان اسقان ساقتىقپەن, ۇقىپتىلىقپەن جۇمىس جاساۋ كەرەك.

مەديتسينا ماسەلەسىنە ءدىني فاكتوردى جاپسىرۋ – قاتەلىك
– تۇسىنىكتى. وسى زاڭ جوباسى بويىنشا قوعامدا تاعى ءبىر تالقىعا تۇسكەن ماسەلە – «تالاق» تاقىرىبى مەن مىندەتتى ۆاكتسيناتسيا. ءوزىڭىز ايتقانداي, قوعامدىق تالقىدان سوڭ بۇل تاقىرىپتار كۇن تارتىبىنەن ءتۇستى. ياعني, بيلىك قوعاممەن ساناسۋدا. الايدا «كوپتە اقىل جوق, ەبىن تاپ تا, جونگە سال» دەپ حاكىم اباي ايت­قانداي, ينستيتۋتسيونالدى, بولاشاق ماڭىزدى شەشىمدەر ءۇشىن كەيدە تاۋەكەلگە بارعان دۇرىس دەپ ويلايسىز با؟
– تالقىلانىپ جاتقان زاڭ­داعى ەرەكشە ۇناعانى وسى نەكە ماسەلەسى بولاتىن. مۇسىلماندىق نەكە شارتتارىن كوپتەگەن ادامدار دۇرىس ين­تەرپرەتاتسيادا قولدانباي نەمەسە ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ سۇرانىستارىنا ساي وزگەرتىپ جىبەرۋى – ۇلكەن قاتەلىك.
مۇسىلمانشا نەكە قيىپ, اجىراسىپ, تالاق بولىپ جات­قاندار اراسىندا ەڭ ءبىر قولايسىز جاعداي – سول ازاماتتار وزدەرىنىڭ قارىم-قاتىناستارىن قۇقىقتىق قۇرالدار ارقىلى قورعاي الماۋى جانە دە الەۋمەتتىك قۇرالداردى قولدانۋعا قاۋقارسىز بولۋى.
مىسالى, سول ايەل ادام اجىراسقان كەزدە وسى ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە مەملەكەتتىك كومەك الۋعا, كۇيەۋلەرىنەن اليمەنت وندىرۋگە ەشقانداي امالدارىنىڭ بولماۋى. وسى زاڭسىز نەكە جاعدايىنان ونان ءارى دە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە تاپ كەلىپ, ازامات رەتىندە تۇلعالىق قاقتىعىستار دا پايدا بولۋى مۇمكىن.
ال ەندى ەرتە جاستا نەكەلەسۋ ءبىلىم الۋعا, تولىققاندى ەلىمىزدىڭ ازاماتى بولىپ قالىپتاسۋعا, كەرەك بولسا, دەنساۋ­لىققا دا زيانى مەن كەسىرى كوپ دەپ بىلەمىن. سوندىقتان مۇنداي كولەڭكەلى نەكەلەردىڭ الدىن الىپ, ءدىني نەكە قيۋ, تالاق ماسەلەسىن قۇقىقتىق جاعدايدا رەتتەۋ قانشاما ادامنىڭ تاعدىرىن امان الىپ قالاتىنداي كورىنەدى ماعان.
سونداي-اق, بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسىنداي مۇسىلماندىق نەكەگە وتىرۋ بارىسىندا كوبىنە دەسترۋكتيۆتى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني سەنىم وكىلدەرى كۋاگەرلەرىن تاۋىپ الىپ, از-ماز ءدىني ءبىلىمى بار ادامدارعا ۇيلەرىندە نەمەسە باسقا ورىنداردا, ياعني مەشىتتەن تىس ورىنداردا نەكەلەرىن قيدىرىپ جاتادى. «مىندەتتى تۇردە مەشىتتەگى يمام قيسىن» دەگەن جوق قوي مىسالى؟! نەگىزى, نەكە – ءدىن تۇرعىسىنان دا, ادامدىق تۇرعىسىنان دا قاسيەتتى, كيەلى كەلىسىم, سول سەبەپتى وعان قالاي بولسا سولاي, جەڭىل قاراۋعا بولمايدى. ءاربىر تاراپتىڭ قۇقىقتارى رەتتەلۋى كەرەك, ال رەتتەۋ تەك قانا مەملەكەتتىك, زاڭدىق نورمالارمەن عانا جۇزەگە اسادى. وسىنى حالىققا ءتۇسىندىرۋ كەرەك. مەنىڭشە, بۇل ماسەلەگە قايتا ورالعان ءجون. ءالى دە قۇقىقتىق تۇسىندىرمە جۇمىستارى اقساپ جاتىر, قوعاممەن تىعىز بايلانىس جوق.
ال ەندى مىندەتتى ۆاكتسيناتسيا­عا ءالى دە دايىن ەمەسپىز دەپ ويلايمىن. نەگە دەيسىز عوي؟ بىرىنشىدەن, قۇراندا نەمەسە حاديستە «ەكپە سالماڭدار, ۆاكتسينا دەگەن – حارام» دەگەن نارسە جوق. بۇل ماسەلەگە ءدىندارلار دا ءدىني اسپەكتى بەرىپ, ءدىني ماسەلەگە اينالدىرۋى قاجەت ەمەس. مەنىڭ ويلايتىنىم, ەگەر ەكپەنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا كوڭىل بولىنسە, ەكپە سالدىراتىن اتا-انالاردىڭ سانى ارتادى.
سەبەبى ەلىمىزدە اكە-شەشەسى بالاسىنا اپارىپ ەكپە سالدىرتىپ, مۇگەدەك, اۋرۋ بولىپ جاتقان وقيعالار كوپ. مەنىڭ ءوز باسىمدا دا وسىنداي جاعداي بولدى. بالام «اكدس» العاننان سوڭ جاعدايى ناشارلاپ, قاتتى اۋىردى. ال ەكپەنى مەنىڭ رۇقساتىمسىز جاساعان, ەگەر بالامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان بولسا, وعان مەن دە قارسىمىن. مىندەتتى ەكپەنىڭ زاڭ جوباسىنان قالىس قالعانى – تابيعي پروتسەسس.
سوندىقتان بۇل جەردە ەشقانداي ءدىني فاكتور جوق, جالپى يسلامدا «بيوەتيكا» دەگەن وتە جاقسى دامىعان, قان اعىزۋ, قۇيۋ, قاندى الدىرۋ, كەرەك دەسەڭىز, ورگاندارىڭىزدى كەلەسى رەت پايدالانۋعا رۇقسات بەرۋ, ەكپە ماسەلەسى بارلىعىنىڭ شاريعي ۇكىمدەرى مەن نورمالارى بار, كلاسسيكالىق يسلام وعان قارسى ەمەس. جالپى, مەديتسينانىڭ اقساپ جاتقان ماسەلەلەرىنە ءدىني فاكتوردى اكەلىپ جاپسىرعان – ۇلكەن قاتەلىك.

تىيىم سالۋ, شەكتەۋ – كەڭەستىك بيلىكتىڭ ءادىسى
– دەگەنمەن زاڭ جوباسى ءالى دە تالقىلانۋدا. كوزقاراستار ارتۇرلىلىگى, ياعني پليۋراليزم­نىڭ بولۋى – ماسەلەنى شەشۋگە دەگەن العىشارتتاردىڭ بىرەگەيى. وسىنداي قۇقىقتىق قۇرالداردى قولدانۋ مەتوديكاسى قانشالىقتى ءوزىن اقتايدى دەپ ويلايسىز؟ نەمەسە ونىڭ ورنىنا نە ۇسىنۋعا بولادى؟
– جالپى, تىيىم سالۋ, مۇمكىندىكتەردى شەكتەۋ مەتوديكاسى – كەڭەستىك زاماننىڭ, كەڭەستىك ساياسي بيلىكتىڭ قۇرالى. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا بۇل ءادىس ءوزىنىڭ ماردىمسىز ەكەندىگىن دالەلدەپ بەردى. وعان مىسالدار كوپ. اعارتۋشىلىق, يدەولوگيالىق باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزۋ كەرەك. كلاسسيكالىق سوپىلىقتى, ءداستۇرىمىز بەن تاريحىمىزدى قايتا جاڭعىر­تۋىمىز قاجەت.
مىسالى, تۇرىك ەلى «ەرتۇعرىلدىڭ» وبرازىن قالاي ناسيحاتتاپ, حالىققا ءتالىم-تاربيە بەرىپ جاتىر! ناجمەددين كۋبرانىڭ موڭعولدارمەن ەل-جەر ءۇشىن شايقاسى سياقتى بىزدە دە وسىنداي وبرازدار وتە كوپ. سولاردى وسى زامانعا پروەك­تسيالاۋمىز قاجەت. ءدىننىڭ ءتالىم-تاربيەلىك جاعىنا باسا نازار اۋدارعان ءجون.
مۇسىلمان دەگەن كىم؟ مۇسىلمان تەك قانا بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن ادام ەمەس! مۇسىلمان, ول – جاقسى حيرۋرگ, ول – جاقسى ينجەنەر, ول – جاقسى ادام. مىنەكي, وسىنداي وبرازداردى قوعامدا دامىتىپ, سانادا تۇراقتاندىرۋ قاجەت. مالايزياعا قاراڭىز, ولار مۇسىلمانشىلدىقتى قالاي وزدەرىنە ساي, شاق ەتىپ الدى, ولاردا «يسلام-حادقاري» دەيدى, ياعني يسلامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق, وركەنيەتتى قىرلارى مەن نەگىزدەرىنە باسىمدىق بەرە وتىرا حالقىن, ەلىن تاربيەلەپ جاتىر.
تۇركيا ەلى مۇسىلمانشىلدىقتى قالاي بىرىكتىرۋشى, كونسوليداتسيالىق كۇش رەتىندە قولدانىپ كەلەدى! بىزگە دە وسىنداي تاريحى مەن تاعىلىمى مول ەلدەردەن, حالىقارالىق تاجىريبەدەن ۇلگى الۋ كەرەك. ال ەندى زاڭدىق-قۇقىقتىق جاعىنا كەلسەك, مەنى الاڭداتاتىنى – زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن ونىڭ قالاي ورىندالاتىنى. سەبەبى بىزدە كوپ جاعدايدا ورىنداۋشىلىق, ياعني ورتاداعى اتقارۋشى مەنەدجمەنتتىڭ شيكىلىگى بايقالىپ جاتادى.
قوعامدىق تالقىنى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر ءالى دە كوپ. تاقىرىپتى كۇردەلەندىرمەي, قوعامنىڭ كونسەنسۋسكە كەلەتىنىنە سەنەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

گۇلميرا ايماعانبەت