استانا قالاسىنىڭ اكىمى ي.ن.تاسماعامبەتوۆتىڭ قالالىق ءبىلىم بەرۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ تامىز ءماسليحاتىندا سويلەگەن ءسوزى
قۇرمەتتى ۇستازدار!
قادىرمەندى ارىپتەستەر!
جىلدا جاڭا وقۋ جىلىنىڭ الدىندا ۇستازدار قاۋىمىمەن باس قوسىپ, القالى جيىن وتكىزەتىن ءدارىپتى ءداستۇرىمىز بار. ولاي بولسا, بارشاڭىزدى الداعى ءبىلىم كۇنىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!
قاي حالىق ءۇشىن دە ۇرپاعىنىڭ ءىلىمى مەن ءبىلىمى, ءتالىمى مەن تاربيەسى – ەڭ الدىمەن ونىڭ ەرتەڭگى ىرىسى مەن ەلدىك جولى دۇرىستىعىنىڭ كەپىلى. ويتكەنى, كەز كەلگەن جەتىستىك پەن جاڭالىقتىڭ قاسىندا, دامۋ مەن دارالىقتىڭ باسىندا بىلىم مەن عىلىم تۇر. ادامزات ءۇشىن ودان ۇلىق دۇنيە – تەك عۇمىردىڭ ءوزى.
سودان بولار – ءبىز قاشاننان «دۇنيەنىڭ كىلتى – وقۋ-بىلىمدە» دەگەن اتا ءسوزىن ۇستاعان, تابيعاتىنان جانى بىلۋگە, ۇيرەنىپ-تۇيۋگە قۇمار دانا حالىقپىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاش تاڭىنان ونىڭ بۇگىنگى باياندى بابىنا دەيىن تالاي جاسامپاز جوبا, جاڭا باستامانى قولعا الىپ, ازدى-كوپتى جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىرمىز. ول دا بولسا, ەلباسى مەن ەلىمىزدىڭ ىلىم-بىلىمگە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسى مەن وزدەرىڭىز سياقتى وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەپ جۇرگەن ۇستاز-مۇعالىمدەرىمىزدىڭ ارقاسى. ەندەشە مەملەكەتتىڭ دە, قوعامنىڭ دا وتاندىق ءبىلىم سالاسىنىڭ, ونىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا كۇيىپ, بارى مەن جوعىن ءتۇيىپ جۇرگەن مايتالمان قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىندا ماقتارى دا, ايتارى دا وسى.
ارينە, ءاربىر جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋى – ۇلاعاتتى ۇستاز ءۇشىن دە, مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان وقۋشى ءۇشىن دە, الاڭ كوڭىل اتا-انا ءۇشىن دە – بارلىعىنا بىردەي سىن.
«مەكتەپ – ءار ادام اتتايتىن, وي-ساناسىن باپتايتىن ءومىر قاقپاسى» دەگەن. ال, ەندى, ءاربىر وقۋشى ودان قالاي وتەدى – ول بۇكىل قوعامنىڭ قوردالى قىزمەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. سەبەبى, ۇرپاق تاربيەسى – ۇلان-عايىر ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن, جاۋاپكەرشىلىك جۇگى اۋىر دا سالماقتى سالا.
بۇل رەتتە ءۇمىتىمىزدىڭ ۇلكەنى – ۇستاز موينىنداعى مىندەتتە. ۇستاز – كەلەر كۇننىڭ ۇستاسى. ال مۇعالىمدىك كاسىپ – ادامتانۋ ونەرىنىڭ قايتالانباس نۇسقاسى. ولاي بولسا, مەكتەپتىڭ جانى دا, ارى دا – مۇعالىم.
ەندەشە ءبىزدىڭ بيىلعى تامىز كەڭەسىندە ايقىنداپ الاتىن دا, تالقىعا سالاتىن دا ماسەلەمىز بارشىلىق.
ارداقتى ۇستازدار!
قادىرلى ارىپتەستەر!
ءداستۇرلى تامىز جيىنىندا وزدەرىڭىزبەن تاعى دا جۇزدەسكەنىمە قۋانىشتىمىن.
بۇل, شىن مانىندە, جيناقتالعان تاجىريبەنى جالعاستىرىپ قانا قويمايتىن, سونداي-اق زاماناۋي ءبىلىم بەرۋ قارىمىن ايقىندايتىن ءداستۇر.
وسىنداي ءماسليحاتتىڭ ارقايسىسى وزىنشە ماڭىزدى, وزەكتى دە قايتالانباس قۇبىلىس. ويتكەنى, ءار كەزدە ءبىز كۇن تارتىبىنە ءبىلىم كەڭىستىگىنىڭ قازىرگى ۇندەۋىنە ساي كەلەتىن سونى ماسەلەلەر لەگىن شىعارامىز.
الدىڭعى جيىندا ءبىز قىرۋار ماسەلەلەردى قاۋزادىق. جاس ۇرپاققا جاڭاشا ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن قالاي وقىتۋ, قانداي ادىستەمەنى, نەندەي تاسىلدەردى تاڭداۋ كەرەك؟ ءبىلىمدى قالاي قورلاندىرىپ, قالاي وقىتۋ ءارى ولاردى قالاي جالعاستىرۋ ءجون؟ تاقىرىپ اياسى شەكسىز. بۇل ايتىلعاندار ءاردايىم ۇدايى نازارىمىزدا ۇستالاتىن نارسەلەر.
مەن وسى ماسەلەلەرگە قايتادان, بىراق ناق سول ءبىلىم بەرۋ كوزعاراسى تۇرعىسىنان قايتىپ ورالعىم كەلدى.
ءبىز وزىمىزدە قالىپتاسقان ءبىلىم بەرۋ قۇندىلىقتارىن ماقتان تۇتۋعا ادەتتەنگەنبىز. «كەڭەستىك» نۇسقامەن كوپتەگەن ۇرپاق بۋىنى وقىپ شىقتى, ءالى كۇنگە شەيىن وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى سونى تاڭدايدى.
الايدا, ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. قازىرگى دامىعان ەكونوميكا, بارىنەن بۇرىن, ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرستاردىڭ ورەلى الەۋەتىنە ارقا سۇيەيدى. باسەكەگە قابىلەتتىلىك تە تەحنيكالىق قۇرالدارعا عانا ەمەس, وسىناۋ تەحنولوگيانى جاساپ شىعاراتىن ادامعا بايلانىستى بولادى.
سوندىقتان زاماناۋي وقىتۋ نەگىزىندە, ەڭ الدىمەن, وزگەنىڭ ويىن كوزجۇمبايلىقپەن بويعا سىڭىرمەي, وزىندىك ويلاۋ جۇيەسىنە ءورىس اشاتىن بالانىڭ اقىل-وي قابىلەتىن دامىتۋ ۇستانىمى تۇرادى.
وسى جۇزدەسۋگە دايىندالۋ بارىسىندا مەن ءبىزدىڭ ءداستۇرلى جانە باتىستىق مەكتەپتەردىڭ ادىسنامالىق قۇرالدارىن تالداپ شىقتىم. بۇل مەنىڭ بۇكىل باتىستىق ۇلگى اتاۋلىنىڭ جاقتاۋشىسى ەكەنىمدى بىلدىرمەيدى. ءيا, سولاي. ايتسە دە, ءبىز قازىرگى زامان تالاپتارىنا ساي كەلەتىن ۇلگىلى ادىستەمەلەردى زەرتتەپ-ءبىلىپ, قادەگە جاراتۋعا ءتيىسپىز. بالانىڭ قابىلەت-قارىمىن اشاتىن امبەباپ وقىتۋ پىشىمدەرىنىڭ ءبىرى – ەسسە دەر ەدىم. بەرىلگەن تاقىرىپقا جازاتىن ءبىزدىڭ شىعارمادان ايىرماشىلىعى – ەسسە بالانىڭ كورگەن-بىلگەنىن وزىنشە وي ەلەگىنەن وتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ تاقىرىپ اياسى وقىتۋ تاسىلدەرىنىڭ ايىرماشىلىعىن كورنەكى تۇردە كورسەتەدى.
ءبىزدىڭ مەكتەپتەردى الايىق. سوڭعى جيىرما جىلدىڭ اعىمىندا ادەبيەت ءپانى شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى ەش وزگەرگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە, ولار سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 60-70-جىلدارىنان قالعان وقۋ ۇدەرىسىمەن قوساقتالىپ كەلەدى.
سولاردىڭ بىرنەشەۋىن وقىپ بەرەيىن. سونىمەن, 9-سىنىپتا – ن.ۆ.گوگول – «ءولى جاندار» پوەماسىن تالداۋ – رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىسىن دەكابريستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان اياۋسىز سىناپ, اشكەرەلەۋ.
11-سىنىپتا – م.ا.شولوحوۆتىڭ شىعارماشىلىعى – «تىنىق دون» – ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندەگى دەرەۆنياداعى كۇرەس پەن حالىق تاعدىرى.
11-سىنىپتا – ۆالەنتين راسپۋتين – «دەرەۆنيا پروزاسى» قازىرگى اۋىل تۇرمىسى تۋرالى دراماتيزم مەن ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرىنە قانىققان پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر.
بۇل جەردە وسىناۋ تاقىرىپتاردىڭ ءومىر شىندىعىمىزدان قانشالىقتى الىس جاتقانىن ايتپاسام دا, تۇسىنىكتى شىعار.
ال, ەندى, ەۋروپا مەكتەپتەرى ءوز وقۋشىلارىنا نە ۇسىناتىنىن كورەيىك. جانە دە ولار شىعارما مەن ەسسەنى ماتەماتيكادان باسقا, بارلىق ءپان بويىنشا جازادى.
سونىمەن, ادەبيەت جونىندەگى ەسسە.
ءبىرىنشى, نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دجەروم سەليندجەردىڭ «قارابيداي اراسىنداعى قۇردىم جيەگىندە» شىعارماسى بويىنشا وقۋشىعا الدەبىر حيكايانى ءوزى ويلاپ تاۋىپ, اۆتوردىڭ ستيلىمەن بەستسەللەر جازۋ ۇسىنىلادى. البەتتە, مۇنداي ەرەكشە ءتاسىل بالانى ويلانۋعا ۇيرەتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول ءوزىنىڭ جازباشا جانە اۋىزەكى سوزىنە جان ءبىتىرىپ, بايىتا تۇسەتىن, ەرەكشە ىرعاق پەن ەكپىن بىتىرەتىن ستيلدىك قۇرالداردى دامىتادى, ويتكەنى, اۆتوردىڭ ادىبىمەن سيۋجەت ويلاپ تابۋ – اسا قيىن شارۋا, بۇل مۇعالىمگە شاكىرتىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىن باعامداۋعا مۇمكىن بەرەدى. بالكىم, مۇنداي جۇمىس بولاشاق جيۋل ۆەرندى, بەلياۆتى, رەي برەدبەرندى جانە ت.ب. تۇلعالاردى تانۋعا جول اشار.
كەلەسى – دجون ستەينبەكتىڭ «تىشقاندار مەن ادامدار تۋرالى كىتابى». مۇندا ەكى دوستىڭ – كۇشتى مەن ءالسىزدىڭ قايعىلى تاريحى باياندالادى, ەڭ سوڭىندا قوعامنىڭ مۇددەسىنە بولا كۇشتى ءالسىزدى ءولتىرىپ تىنادى.
وسى حيكاياتتان وي وربىتە كەلە, «ەگەر وسىنداي دوسىڭىز بولسا, ءسىز نە ىستەر ەدىڭىز؟» دەگەن شىعارما تاقىرىبى ۇسىنىلادى. اركىمنىڭ دوسى بارى انىق. دوستىق دەگەنىمىز – شاعىن سوتسيۋم, ول دا ءومىردىڭ قاراما-قايشىلىقتارىنان, سەزىم سابىلىستارىنان, رەنىشتەرى مەن قۋانىشتارىنان ادا ەمەس. بۇعان قوسا, وسىناۋ كوپ ءماندى ۇعىمعا جۇگىنۋدىڭ, ءبىز اۋىزدان تاستامايتىن مۇرات, تاربيەلىك پايداسى مول. وقۋشىنىڭ ادامگەرشىلىك ءبىتىمىن, قۇربىلارىمەن قارىم-قاتىناسىنداعى تۇيتكىلدەردى, سوتسيۋمعا بەيىمدەلۋ دەڭگەيىن انىقتاۋعا دا مۇمكىندىك بەرەدى.
كەلەسىسى – اۋقاتتى وتباسىنان شىققان قۇلقى قيىنداۋ ءجاسوسپىرىم قىزدىڭ ءومىرى تۋرالى اڭگىمەلەيتىن «بار, اليسادان سۇرا» اتتى كىتاپ. بۇل ناشاقورلىققا سالىنعان بويجەتكەننىڭ كۇندەلىگى ىسپەتتى, ءارى ەسىرتكى تۇتىنۋعا قارسى ايعاقتاما رەتىندە وقىلادى.
وسىناۋ بوياماسىز حيكايات حح عاسىرداعى شىعارمالاردىڭ ەڭ ءبىر داۋلى دا ديلىسى سانالادى. ايتسە دە, قازىرگى زاماننىڭ اقيقاتي بولمىسى بالالاردى وسى شىعارمامەن تانىستىرۋدى قاجەت ەتەدى, ونى وقىپ وتىرعانداعى جان كۇيزەلىسى ارقىلى جەتكىنشەكتىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى جوسىقتى قالىپتاساتىنى ءسوزسىز. اليسانىڭ كۇندەلىگى – ادامدار مەن مىناۋ دۇنيەنىڭ قاتالدىعىنا قارسى تۇرۋعا دارمەنى جەتپەي , اجالدىڭ جەزتىرناعىندا بۇلقىنعان بالاڭ سەزىمدەر مەن ويلاردىڭ شىرعالاڭى. ول اركىمدى ءوزى تاڭداعان جولى تۋرالى ويلانۋعا, سونداي-اق توڭىرەگىنە كوز سالىپ: «مۇمكىن, جانىمىزدا جۇرگەن ادامدارعا كومەك كەرەك شىعار؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە جەتەلەيدى. ءسىز دە ءباز بىرەۋدىڭ رۋحاني جانە ءتاني كەساپاتقا ۇشىراۋىنا جول بەرمەي, امان ساقتاپ قالا الاسىز. ويتكەنى, ومىردە شەشىلمەيتىن ءتۇيىن, ەڭسەرىلمەيتىن قيىندىق جوق, ەڭ باستىسى, ادام جاپادان جالعىز قالماي, جاردەم سۇرار جانداردى جاقىننان تاپسا بولعانى.
مەنىڭشە, بۇل كىتاپ بالانىڭ پسيحيكالىق-سەزىمدىك ءسۇرىنۋىن كوزدەن تاسا, كوڭىلدەن قاعىس قالدىرماۋ ءۇشىن مۇعالىمدەر مەن اتا-انالارعا دا ارناپ جازىلعان.
سوندىقتان دا شىعار, وقۋشىلارعا «وسىناۋ ومىرلىك حيكاياتتىڭ ساتتىلىكپەن اياقتالۋىن جازۋ» جونىندەگى ەسسە تاقىرىبى ۇسىنىلادى.
ناشاقورلىق ماسەلەسى ءبىزدى دە الاڭداتاتىن جايت. ەسسە جازۋ بارىسىنداعى سابىلىسقان سەزىم اۋاندارى ارقىلى وقۋشىنىڭ رۋح كۇشى مەن ەرىك-جىگەرى بەكي تۇسەدى. سايىپ كەلگەندە, ونىڭ بويىندا ادامي قاسيەتتەردى قيراتاتىن ازازىلدەرگە قارسى تۇرۋعا قۇشتارلىق ويانادى.
ءتىپتى, قازىرگى الەۋمەتتىك كارتينانى ايقارا اشىپ كورسەتەتىن شوقتىعى بيىك شىعارمالار قازاق ادەبيەتىندە جەتىپ ارتىلادى. ايتپاقشى, بىرنەشە جىل بۇرىن الماتىدا زارا ەسەنامان دەگەن جاس قىزدىڭ وسى تاقىرىپقا ارنالعان «حاردكور» اتتى كىتابى شىقتى. ول ءبىزدىڭ جەتكىنشەكتەردىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردى ارقاۋ ەتە وتىرىپ, ناشاقورلىق پروبلەماسىن جاتىق ادىپپەن سيپاتتايدى. وندا ەسىرتكىگە ەلىتكەن ادامداردىڭ ىشكى سەزىمدەرى مەن كۇيزەلىستەرى بەرىلەدى.
ەندى, سول ەۋروپالىق مەكتەپتەردەگى تاريح ءپانى بويىنشا جازىلعان شىعارمالار تاقىرىبىنا كەلەيىك:
ءبىرىنشى تاقىرىپ: «ەلدىڭ ءار ازاماتىنىڭ نەگىزگى پارىزى نە؟» بوزبالاڭ شاقتان-اق وقۋشىنىڭ الدىنا كەيدە ەرەسەك ادامنىڭ ءوزى باس قاتىرا بەرمەيتىن مىندەت قويىلادى. مەملەكەت باسشىسى «ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىزدەگى تاريحي ءبىلىم سالاسى تۇلعانى, ازامات پەن پاتريوتتى قالىپتاستىرۋ مىندەتتەرىن شەشۋگە وتىرىپ, ناق وسى حاقىندا ايتقان ەدى.
ايتپاقشى, ەجەلگى تاريحىمىزدى ءتىلتانۋدىڭ دا, تۇركىتانۋدىڭ دا ەرەكشە ۇستانىمى تۇرعىسىنان تۇسىندىرەتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابىن نەگە وسى ماقساتقا پايدالانباسقا؟
كىتاپ جونىندە داۋ-دامايدىڭ ءالى كۇنگە شەيىن سايابىرسىماي تۇرعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ونىڭ مازمۇنى عىلىمي ورتادا دا, شىعارماشىلىق قاۋىم اراسىندا دا سىنالدى. كەڭەس وداعى كەزىندە تۇتاس ۇجىمدار تالقىعا سالدى. ال, ەندى سول كىتاپ بالانىڭ شىعارماشىلىقپەن ويلاۋ قابىلەتىن وياتۋعا قادەلى نارسە بولا الماي ما؟ دۇنيەنى عىلىمي وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە جەتەلەيتىن سونى سوقپاق سول عوي.
ەكىنشى تاقىرىپ: «قازىرگى كەزدەگى قۇلدىق تۇرلەرىن سيپاتتاڭىز جانە ونىمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى» نەمەسە «قۇلدىقتى جويۋ تۋرالى ءوزىڭىزدىڭ ۇندەۋ ءسوزىڭىزدى جازىڭىز». قاراڭىزدارشى, ماسەلە مىناۋ زاماندا دا وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق قوي. مۇنداي ەسسەلەر مەكتەپ قابىرعاسىندا-اق وقۋشىلاردىڭ سونشالىقتى بايىپتى ماسەلەلەرگە قاتىستى كوزعاراسىن ۇشتاپ, ساناسىنا ار-نامىس, ەركىندىك, ادىلەتتىلىك سىندى قۇندىلىقتاردىڭ ءمانىن سىڭىرە وتىرىپ, اتالعان قۇبىلىستىڭ استارى مەن ايقاسىن ۇعىنۋعا سەپتەسەدى.
ءۇشىنشى تاقىرىپ: «ەسسە جازىپ, ناپولەوننىڭ, ۇلى كارلدىڭ, شىڭعىسحاننىڭ, ءستاليننىڭ قورعانىس شەبىن قۇرىڭىز». وسى قايراتكەرلەردىڭ پسيحوتۇرپاتتارى ارقىلى بالالاردىڭ بويىندا كەسىرلى كەساپاتتارعا, ميلليونداعان ادامدار مەن ءدۇيىم مەملەكەتتەردى قىرعىنعا ۇشىراتقان تاريحي قارەكەتتەر تۋرالى باعامدى بايلام ءتۇيۋ ماشىعى قالىپتاسادى. ءارى بەينەلى تۇردە الگى ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قورعاشتاي وتىرىپ, ولار ءوز ۇستانىمىن دايەكتى تۇردە دالەلدەپ شىعۋعا داعدىلانادى.
ءتورتىنشى تاقىرىپ: «ءجابىر كورگەن ادامنىڭ – الدەبىر ەلدە قاماۋدا ازاپ شەككەن اسكەري تۇتقىننىڭ اتىنان حات جازىڭىز». بۇل ءوزىن الماعايىپ جاعدايدا ۇزدىكسىز ۇرەي مەن ايىقپاس ازاپتى باسىنان وتكەرگەن پەندەنىڭ ورنىندا سەزىنگەن البىرت جاستىڭ اقىلىنا ارنالعان بىرقيلى ويلاۋ ترەنينگى ەكەنى ءسوزسىز.
بەسىنشى تاقىرىپ: «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى نەگە ناق يتاليادا تۋىندادى؟ وعان نە العىشارت بولدى؟». وسىنىڭ ءوزى-اق بالانى تالدامالى ويلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە, ءار ارقيلى كەزەڭنىڭ وركەنيەتتىك باسىمدىقتارىن انىقتاي بىلۋگە تالپىندىرادى. ياعني, قانداي دا ءبىر مادەنيەت پەن ءداۋىردىڭ باستى جەتىستىكتەرىن سارالاپ ۇيرەنۋگە سەپتەسەدى.
التىنشى تاقىرىپ: «سوعىستار مەن داعدارىستاردىڭ مەرزىمدى تۇردە پايدا بولۋى نەگە قاجەت؟». نەگىزگى يدەيا سوعىس تا داعدارىستار سياقتى سىرتتان كەلمەيدى, قوعامنىڭ ءوز ىشىندە تۋىندايدى دەگەنگە سايادى.
سوعىستارمەن داعدارىستاردىڭ بولمىسىن تالداي كەلە, وقۋشى جالپى الەمدىك ۇدەرىستەردىڭ سەبەپ-سالدارى مەن العىشارتتارىنىڭ استارىن ءتۇسىنىپ قانا قويماي, بايلام ءتۇيىپ, باعاسىن دا بەرۋگە جەتىگەدى.
جەتىنشى تاقىرىپ: «ادامزاتتى دامىتۋ مەن حالىقتاردى تاربيەلەۋدە ميفولوگيا قانداي ءرول اتقارادى؟». شىن مانىندە, تاقىرىپ دۇنيەنى تانۋ امالدارىنىڭ ەۆوليۋتسياسىن اشىپ كورسەتەدى. وقۋشى ناقتى مىسالدار ارقىلى وتكەن شاقتىڭ, وسى شاق پەن بولاشاقتىڭ اراسىنداعى لوگيكالىق بايلانىستى قۇراپ شىعادى.
سەگىزىنشى تاقىرىپ: «ءوز وتانىڭنىڭ مادەني مۇراسى. ول ەلدىڭ دامۋىنا قالاي اسەر ەتتى؟». وزدەرىڭىزگە ءمالىم, تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەلباسىمىز «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنا باستاماشى بولعانى. سودان بەرگى ۋاقىتتا حالقىمىزدىڭ داڭعايىر تاريحي-مادەني مۇراسىنىڭ قات-قاباتى زەرتتەلىپ, جۇيەلەندى. ال, ەندى, سول تەلەگەي قازىنا ءبىزدىڭ وقۋ باعدارلامامىزدا قانشالىقتى پايدالانىلىپ ءجۇر؟ بۇل – جۇگى اۋىر ساۋال.
وسى تاقىرىپقا بەتبۇرۋ وقۋشىعا ءوز وتانىنىڭ مادەني بايلىعى تۋرالى باعالى بايلام تۇيۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى الەمدىك مادەنيەتتەگى ءوز حالقىنىڭ ءرولىن, ونىڭ ەرەكشەلىگى مەن قايتالانباس قاسيەتىن تۇسىنۋىنە جاردەمدەسەدى, سول ارقىلى ءبىز بالالارىمىز شىنايى پاتريوت قىلىپ شىعارامىز.
ال, ەندى, بيولوگيا ءپانى بويىنشا شىعارمالار تاقىرىبىنا كوشەيىك:
«ءوز ەلىڭىزگە ارنالعان جەكە ەكولوگيالىق باعدارلاماڭىزدى ويلاپ تابىڭىز». بۇل وتە قادەلى تاقىرىپ, وقۋشى تابيعي ورتانىڭ لاستانۋى پروبلەماسىن ۇعىنا وتىرىپ, ونى كۇندەلىكتى تىرلىكتە كورىپ جۇرگەندەرىمەن سالىستىرا باعامدايدى. ەڭ ماڭىزدىسى – وزىنە, مەكتەپتە, اۋلادا, كوشەدە قالاي ءجۇرىپ-تۇراتىنىنا نازار اۋدارا باستايدى.
«ادام ورگانيزمىنىڭ جاسۋشالارىن, ءار دەتالدى سيپاتتاي وتىرىپ, دۇكەن, مەيرامحانا, قوناقۇي, كلۋب تۇرىندە كورسەتەتىن جوبا جاساڭىز». مۇنداي ءتاسىل بالانى وي قاساڭدىعىنان ارىلتىپ قانا قويماي, قوسانجار وقىپ-ۇيرەنۋ پايداسىنا كەنەلتەدى. ماسەلەن, يادرونى, ميتوحوندريانى, پروتوپلازمانى جانە ت.ب. الگى ايتقان مەيرامحانا نەمەسە دۇكەن كەيپىندە ەلەستەتپەس بۇرىن, وقۋشى جاسۋشانىڭ جىپتىكتەي قۇرىلىمىن عانا ەمەس, سونداي-اق قىزمەت اتقارۋ قاسيەتىن ءبىلىپ الۋعا, ىزدەنۋگە ءتيىس. سونىمەن بىرگە, بالانىڭ ۇعىمى جەتىلەدى. ويتكەنى, تەحنيكالىق تۇرعىدان جاسالعان ونەرتابىستاردىڭ كوبىسىن تابيعاتتىڭ ءوزى كورسەتىپ بەرگەن. ۇشاق دەگەنىمىز – قۇستىڭ, سۇڭگۋىر قايىق – كيتتىڭ جانە ت.ب. كوشىرمەسى عوي.
«حVI عاسىردا ءومىر سۇرەمىن جانە سۋ استىنا سۇڭگىگەن كەزدە الىپ سەگىزاياقتى كوردىم (سىزگە دەيىن ونى ەشكىم كورمەگەن) دەپ ويلاڭىز. نە كورگەنىڭىزدى ايەلىڭىزگە, كۇيەۋىڭىزگە, دوسىڭىزعا سۋرەتتەپ جازىڭىز». مۇنداي قاراپايىم تاپسىرمالار – ەڭ الدىمەن, زەرتتەۋشىلىك رۋحتى قالىپتاستىرادى. بۇعان قوسا, قورقىنىش, سونىمەن قاتار اۋەستىك پەن تاڭدانىس, قۇمارلىق سياقتى ادامي سەزىمدەردىڭ بۇكىل اۋقىمىن اشا وتىرىپ, اقىل-ويدىڭ ءتىنىن شيراتادى. سونىمەن بىرگە, بالاۋسا اۆتور ءوزىن بولاشاقتا وتباسىنىڭ يەسى, دوس, ارىپتەس, سونداي-اق مۇحيتتانۋشى-عالىم, جاڭالىق اشۋشى مامان رولىندە كورەدى.
«كۇن ەنەرگياسى جاھاندىق جىلىنۋ پروبلەماسىنىڭ شەشىمى رەتىندە». تاقىرىپ ازامزاتتىڭ عالامدىق پروبلەمالارىن تانىپ-بىلۋگە, سونىمەن قاتار ءالى كۇنگە شەيىن كولدەنەڭدەگەن ساۋالداردىڭ جارتىمدى جاۋاپتارىن ىزدەستىرۋگە جەتەلەيدى.
وسى تۇستا, مىسالعا, وتاندىق ادەبيەتتىڭ پاتريارحى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ ارالدىڭ ەكولوگيالىق تراگەدياسى تۋرالى ەڭبەگى – «سوڭعى پارىزى» ءبىزدىڭ وڭتايىمىزعا ءدوپ كەلەدى. اۆتوردىڭ ستيلىمەن وقۋشىلاردىڭ وزدەرى تابيعي ورتانىڭ باسقا دا پروبلەمالارىن جازىپ شىقسا, ءجون بولار ەدى.
مۇنداي تاقىرىپتار وتە كوپ. ولاردىڭ ءبارى بالانىڭ وزىندىك كوزعاراسى مەن پىكىرىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان.
ەسسەنىڭ الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتارىن تالداۋدىڭ ناتيجەسىندە وقىتۋشى شاكىرتى تۋرالى, ونىڭ كامالات دەڭگەيى, پسيحيكالىق-سەزىمدىك اۋانى, قيمالى ۇستانىمدارى, ويلاۋ ۇدەرىسىنىڭ ساپاسى, كرەاتيۆتىلىك ورەسى جونىندە تۇتاس كارتينا قۇراپ, قابىلەتى مەن دارىنىن, ويلاۋ قارىمىن, ادامدارعا كوزعاراسىن, ازاماتتىق ۇستانىمىن, ءبىلىمى مەن وي-ءورىسىنىڭ شاماسىن, كاسىبي بەيىمدىلىگىن ايقىن كورە الادى.
ەسسەنىڭ ءار تاقىرىبى جاناشىرلىق پەن ويلىلىققا باۋليدى. ولاردا پاندەر مەن پانارالىق بايلانىستار وتە ۇسىنىقتى پايدالانىلىپ, ۇقساستىرا ۇعىنۋ تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلادى. ەڭ ماڭىزدىسى – ەۋروپالىق مەكتەپتەردىڭ وقىتۋ ادىستەمەسىندەگى وقۋشىنىڭ وقىتۋشىدان تاعىلىمدايتىن ءبىرىنشى قاعيداسى – پلاگياتتىققا ءۇزىلدى-كەسىلدى جولاماۋ. ونداي شاكىرتتى مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەرەدى.
ال, بىزدە شە؟ بۇرىندارى ايتقانىمداي, سول باياعى ءبىر جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە بىرنەشە ۇرپاق بۋىنى شىعارما جازىپ كەلە جاتىر. دەمەك, بۇل تاقىرىپتىڭ ينتەرنەتتەن مىڭىن تابۋعا بولادى دەگەن ءسوز.
مىنە, مەكتەپتەردەن سۇراتىپ العان سونداي ەڭبەكتىڭ ءبىرى, تۇپنۇسقاسى. مەكتەبى مەن اتى-ءجونىن اتاپ جاتپاي-اق قويايىن. شىعارمانىڭ تاقىرىبى: م.بۋلگاكوۆتىڭ «مايتالمان شەبەر مەن مارگاريتا» شىعارماسىنداعى «ىزگىلىك پەن جاۋىزدىق». ايتايىن دەگەنىم, وسى جۇمىستىڭ ءماتىنىن مەن سوزبە-ءسوز كۇيىندە بىرنەشە سايتتان تاۋىپ الدىم. ال, بۇل شىعارمانى مۇعالىم «بەسكە» باعالاعان بولىپ شىقتى. ەگەر سايتتاعى نۇسقاسىمەن سالىستىرسا, ءۇتىر-نۇكتەسىن اينىتپاي كوشىرىپ العانىن كورەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە, بۇل – ەمتيحان الۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مەن مۇشەلەرى قولدارىن قويعان 11-سىنىپ تۇلەگىنىڭ سىناق جۇمىسى.
سودان «بۇل نە؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. اڭعىرتتىق پا؟ نەمەسە جازىلعان نارسەنىڭ ءمانىن ۇعىنباۋشىلىق پا؟ بالكىم, ينتەرنەتتى پايدالانا بىلمەۋشىلىكتىڭ كەسىرى شىعار؟ قايتكەندە دە, مۇنداي بەزبۇيرەكتىكپەن ءبىز بالالارىمىزدى اۋىردىڭ ءۇستى, جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرۋگە يتەرمەلەيمىز, بۇل كۇندەردىڭ كۇنىندە ساۋاتسىزدىققا يكەمسىزدىككە, بەيباستاقتىققا جانە سونىڭ سالدارى – تەرىس قىلىقتارعا ۇرىنۋعا الىپ كەلەدى.
ينتەرنەتكە قاتىستى ايتارىم. بۇل تەك دەرەكتىڭ توڭىرەگىندە بوي كورسەتۋدە. وزدەرىڭىزگە ءمالىم, مەن مەكتەپ سايتتارىن جاساۋ جونىندە تاپسىرما بەردىم. كوڭىلدەرىڭىزگە كەلمەسىن, ارىپتەستەر, بىراق بۇل جوبا ازىرگە ساتسىزدىككە ۇشىراپ تۇر. مەن «نەگە بۇلاي بولدى؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەدىم.
بىرىنشىدەن, مەكتەپ سايتتارى بالالاردىڭ قاجەتىنە جارامادى. ولار وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىندە وعان مۇقتاج بولا قويعان جوق. ەكىنشىدەن, كوزىمىز جەتكەنى – كوپ جاعدايدا مۇعالىمدەر وزدەرى ينتەرنەتتى تانىمنىڭ بەيتانىق قۇرالدارى رەتىندە قابىلدايدى ەكەن. وزدەرىڭىز دە بۇعان مۇددەلى ەمەسسىزدەر, كومپيۋتەرگە جاقىنداۋعا قورقاسىزدار.
باتىس مەكتەپتەرىندە, مىسالىعا, كۇن سايىنعى وقۋ پروتسەسى مەكتەپ سايتىنان باستالادى. ولار ودان ءوزىنىڭ ساباق كەستەسىن عانا ەمەس, ناقتى ۋاقىت اعىمىنداعى مەكتەپ ءومىرىنىڭ جۇمىس ءتارتىبى مەن رەجيمىن دە تابا الادى. سايت وقۋشىنىڭ تەك وقۋ مەزگىلىن ەمەس, بوس ۋاقىتىن دا جوسپارلايدى. جانە دە ماجبۇرلەپ نەمەسە جوعارى جاقتا قۇراستىرىلعان كەستە ارقىلى ەمەس, ونىڭ جەكە قىزىعۋشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالادى.
سايتقا جايعاستىرىلعان بيۋللەتەن وقىلمايتىن بىردە-ءبىر كۇن بولمايدى.
وندا:
– سول كۇنى دۇنيەگە كەلگەندەردى (وقۋشىلاردى, مۇعالىمدەردى) قۇتتىقتاۋ;
– كۇنى بويى مەكتەپتە وتەتىن شارالاردىڭ, جينالىستاردىڭ, جارىستاردىڭ, ۇيىرمە جۇمىستارىنىڭ, قوسىمشا ساباقتاردىڭ جانە ت.ب. تىزبەسى;
– اپتا اڭداتپالارى جاريالانادى.
– مۇنداعى ەڭ قىزىعى – كۇنىنە ءبىر ءسوز جازۋ. ءار كۇنگە – جاڭا ءسوز, وقۋشىلار وعان انىقتاما بەرىپ, سول كۇنى سايتقا جايعاستىرادى.
– اتا-انالارى ءبىلۋى ءۇشىن بالالاردىڭ باعالارى قويىلادى.
ەگەر دە وسى تاجىريبەنى ەنگىزسەك, سايتتارىڭىز جاندانىپ, بالالاردى باۋراپ الاتىنىنا, ال مەكتەپ ءومىرى مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەتىنىنە ءشۇبا كەلتىرمەڭىزدەر.
شىعارمالار تاقىرىبىنا قايتىپ ورالا وتىرىپ, ەسسەنى ەڭ كەمەل, كەمشىلىكسىز ادىستەمە رەتىندە قاراستىرمايتىنىمدى اتاپ ايتقىم كەلەدى. ءبىرىن ءبىرى ءوزارا تولىقتىراتىن, دامىتا وقىتاتىن تەحنولوگيالار تولىپ جاتىر.
وسى ورايدا ەۋروپالىق مەكتەپتەردە كەڭىنەن تاراعان, ويناتا وقىتۋ قاعيداسىن باسشىلىققا الاتىن ادىستەمە جونىندە تاعى ءبىر مىسال كەلتىرگىم كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ورسون كاردتىڭ «ەندەر ويىنى».
سونىمەن, بۇل ءادىس بويىنشا سىنىپ ەكى توپقا جىكتەلەدى. كىتاپتى الادى دا, توپتارداعى وقۋشىلار سانىنا قاراي بىرنەشە بولىككە بولەدى. ودان ءارى ءار ادامعا تالداۋ جاساۋ ءۇشىن شامامەن 100 بەتتەن بەرىلەدى. مىندەت – شەكتەۋلى تاراۋ اياسىندا كىتاپتىڭ باستى كەيىپكەرىن جاعىمدى جاعىنان, ال كەلەسى بىرەۋ ناق وسى تاراۋ شەگىندە جاعىمسىز تۇرعىدان تالدايدى. تەزيستەر مەن دايەكسوزدەر جازىپ, قورعاۋ مەن شابۋىلداۋدىڭ پىشىمدەرىن ويلاستىرادى. بۇل تاپسىرما ۇيگە بەرىلەدى. ال, سىنىپتا دايىندالىپ كەلگەن توپتار ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىرادى. اۋەلى بىرەۋ قورعاپ سويلەيدى, سودان سوڭ ونىڭ قارسىلاسى ءسوز الادى, ءسويتىپ, تۇتاس كىتاپتى تالداپ شىعادى.
وقىتۋدىڭ تىم توسىن ءادىسى ءوزىن اقتاۋدى, ويتكەنى بالا وقىپ-ۇيرەنۋ ۇدەرىسىنە بەرىلە كىرىسەدى. وقىتۋشىلار مەن سىنىپتىڭ اراسىندا وقۋلىق, داپتەر تۇرىندەگى كەدەرگىلەر اتىمەن جوق. مۇندا «ينتەراكتيۆتى» دەپ اتالىپ جۇرگەن تىكەلەي تىلدەسۋ عانا بار.
بالالار قۇربىلارىنىڭ قىلىعىن تالداپ, قورعاۋ ءسوزىن نە قارسى ءۋاجىن دايەكتەۋدى, پىكىرتالاستىرۋدى ۇيرەنىپ, شەشەندىك ونەردى, وي قۇراۋ ءتاسىلىن مەڭگەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە, ادامزات بالاسى جيناقتاعان ءبىلىم باعىتتارىنىڭ ارقايسىسىن جەدەل دە تيىمدىرەك يگەرەدى.
الايدا, ولاردىڭ باسى بىرىكپەي, جەكە-دارا قالىپ قويماۋى, دۇنيەنى تانۋدىڭ ءبىر تۇتاس كارتيناسىنا اينالۋى ءۇشىن ىشكى مازمۇنىن اشۋ كومەكتەسەتىن امال بولۋعا ءتيىس.
وسىعان وراي ءبىز پانارالىق بايلانىستاردىڭ ماڭىزدىلىعى جايىندا تالاي ايتتىق. ەگەر دە دۇرىس ويلاپ, پايىمداۋعا, ءارى سول ارقىلى وي جۇيەسىنىڭ ارقاۋى حاقىندا شىنايى ءبىلىم الۋعا, ياعني وزىندىك وي قورىتۋعا نە كومەكتەسەدى دەپ سۇراق تۋىنداي قالسا, مەن «لوگيكا» دەپ سەنىمدى تۇردە جاۋاپ قايتار ەدىم.
بۇل ونىڭ انىقتاماسىنىڭ وزىنەن-اق اڭعارىلىپ تۇر. «لوگيكا» دەگەنىمىز – ءبىلىمنىڭ كەز كەلگەن سالاسى مەن قوعامدىق ۇدەرىستەردەگى جوسىقتى تانىم ءۇشىن قاجەتتى ويلاردىڭ ورتاق ءماندى پىشىمدەرى مەن قۇرالدارى تۋرالى عىلىم.
جالپى, لوگيكا ءپانىنىڭ قىسقاشا تاريحىنا توقتالا كەتسەك, ول 1917 جىلعا دەيىن مەكتەپ باعدارلاماسىنان تۇسپەگەن. توڭكەرىس بولدى دا, 1918 جىلى لوگيكا مەكتەپ باعدارلاماسىنان ءبىرجولا جوعالىپ كەتتى. سودان سوڭ, ءتىپتى, وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارىنا دەيىن ۇزاقسونار پىكىرتالاستار ءورشىدى. سوعىس بۇل داۋ مەن تالقىلاۋلى تىيدى. سوعىستان كەيىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا لوگيكا ءپانىن ەنگىزۋگە شەشىم قابىلداندى. پرولەتاريات كوسەمدەرى بۇعان نەلىكتەن باردى؟ ەگەر دە لوگيكا وقىتىلسا, سوعىس جىلدارى شىعىن از بولار ەدى. قيسىندى ويلاي ءبىلىپ, ستراتەگيانى ۇتىمدى تۇزسە, تەككە قىرىلىپ, كورىنەۋ قۇرباندىققا شالىنباس ەدى. مىنە, سونىمەن, لوگيكا ستالينگە ولگەنشە ءومىر ءسۇردى. ستالين ولگەننەن كەيىن, وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, ول 1953 جىلدىڭ ناۋرىزىندا كوز جۇمدى عوي, 1953 جىلعى قىركۇيەكتە لوگيكانى تاعى مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىپ تاستادى. وسىلايشا, سودان بەرى, وتكەن جيىرماسىنشى عاسىر بويى, لوگيكا مەكتەردە ون جىلعا تاياۋ وقىتىلدى.
مەنىڭشە, بۇل وتە ماڭىزدى ءپان, مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ساباقتار تىزبەسىنەن تۇسپەۋگە ءتيىس. سەبەبى, زاماناۋي دۇنيە الۋان ءتۇرلى اقپاراتتارعا تۇنىپ تۇر ءارى شاپشاڭ تۇردە جاڭارۋدا. سوندىقتان دا, بالانى تولاسسىز اقپاراتتار اعىنىندا اداسپاي جول تاۋىپ, ولاردى بەزبەندەي بىلۋگە ۇيرەتۋ جانە دە وتە ماڭىزدى نارسە – الۋان ءتۇرلى دەرەكتەر نوپىرىنەن وي قاڭقاسىن قۇراستىرىپ, سول ارقىلى وزىندىك كوزعاراستاردىڭ جىپتىكتەي جۇيەسىن تۇزۋگە باۋلۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە, لوگيكا بۇكىل وقۋ پاندەرىن وقىپ-ۇيرەنۋگە نەگىز بولا الادى. ەگەر دە ءبىلىم مينيسترلىگى وسى ماسەلەنى زەردەلەسە, جامان بولماس ەدى دەپ ويلايمىن.
قۇرمەتتى ارىپتەستەر!
ەل پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ ءبىلىم دەگەنىمىز – كۇشتى دە باسەكەگە قابىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋعا اۋاداي قاجەت ومىرشەڭ تالاپتاردىڭ نەگىزگىسى ەكەنىن بىرنەشە مارتە اتاپ كورسەتتى. سوندىقتان دا بۇگىن ونىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تياناقتى تالداپ, بولاشاققا باستاپ باعداردى ايقىنداۋىمىز بەكەر ەمەس.
مەكتەپپەن ءومىر تۇگەسىلمەيدى, تەك باستالادى. ونىڭ كەشەگى تۇلەكتەرى ءارتۇرلى كاسىپورىندارعا, ۇيىمدار مەن مەكەمەلەرگە بارادى. سوندىقتان, ءبىز ءۇشىن ەلدىڭ ءبىلىمدى ءارى ءوز بەتىنشە ويلاي الاتىن ازاماتىنىڭ تۇلعاسىن سومداۋ اسا ماڭىزدى ماسەلە.
بۇل ماسەلە جالپى ۇلتتىق مانگە يە بولادى. تەك بيىلدىڭ وزىندە مەملەكەت باسشىسى ونى بىرنەشە رەت قوزعادى. اسىرەسە, ەڭبەك قوعامى تۋرالى ءوزىنىڭ سوڭعى ماقالاسىندا ەلباسى: «بالالاردىڭ, جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردىڭ ولاردىڭ ەسەيۋى مەن تابىستى الەۋمەتتەنۋىنىڭ دارا مىندەتتەرىن شەشۋگە باعىتتايتىن رۋحاني-پاراساتتىلىق تاربيەسىنىڭ تاسىلدەرى جەتكىلىكسىزدىگىن» وتكىر سىنعا الدى.
جاستار ءۇشىن دە بۇل ومىردە جەتىستىككە جەتكىزەتىن باستى مىندەت. جانە دە بالاسىنىڭ ماماندىق تاڭداۋىنا كومەكتەسۋدى ويلامايتىن اتا-انا جوق.
سوندىقتان وقۋشىلارعا كاسىبي باعدار بەرۋدى قالاي ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەگەن ورىندى سۇراق تۋىندايدى. تۇتاستاي العاندا, كاسىبي باعدار بەرۋ دەگەنىمىز نە نارسە؟
زاماناۋي الەمدە جەتى مىڭنان اسا ماماندىق بار. جىل سايىن جاڭا ماماندىقتار پايدا بولادى دا, كەيبىرەۋلەرى كەلمەسكە كەتەدى. قوعام مەن ەكونوميكا قارقىندى دامىعان سايىن ماماندىق ماسەلەسىنىڭ ءمانى ارتا تۇسەدى. زەرتتەۋشىلەر, بۇرىننان دا بەلگىلى ءجايت بولا تۇرا, وزىنە شىن مانىندە سۇيىكتى ىسپەن اينالىسقان ادامداردىڭ عانا مول تابىسقا كەنەلەتىنىن انىقتادى.
كوپتەگەن زەرتتەۋلەر بويىنشا, بۇگىندەرى ساۋالداماعا تارتىلعانداردىڭ 15 پايىزى عانا الدەبىر ماماندىققا بەيىمدىلىگىن بالا شاعىندا بايقاتقان. ال, قالعاندارى, باسىم كوپشىلىگى ءبىلىم الىپ, باسقا ءبىر كاسىبي تاجىريبە جيناقتاپ, «كىم بولامىن» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى تابىلعانداي كەزدە ءوز ماماندىقتارىنا كوڭىلى اۋعاندارىن مويىندايدى.
جاس بۋىننىڭ لايقاتتى كاسىبي تاڭداۋىنا جاردەمدەسۋ – مەكتەپتىڭ ماڭىزدى الەۋمەتتىك-پەداگوگيكالىق مىندەتى عوي, ال كاسىبي باعدارلاۋ ءىسى – وقۋشىلارمەن جۇرگىزىلەتىن بۇكىل پەداگوگتىك جۇمىستىڭ زاڭدى جالعاسى, بەلگىلى ءبىر ماعىنادا – ونىڭ تابيعي ءتۇيىنى دەۋگە دە بولادى.
ال, وسى مىندەتتەردى مەكتەپتەرىمىز ويداعىداي اتقارىپ وتىر ما؟
بىراق, كەيبىر دەرەكتەر بۇعان كەراعار ءجايتتى كورسەتۋدە. ماسەلەن, ەلورداداعى جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرۋشىلەر مونيتورينگىنىڭ ناتيجەلەرى 2012 جىلعى جۇمىسسىزداردىڭ نەگىزگى بولىگى ەكونوميكا (87%) جانە زاڭ (86%) ماماندارى ەكەنىن ايعاقتايدى. سونىمەن قاتار, ەلوردانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالداما تۇلەكتەردىڭ 60%-عا جۋىعى, نەمەسە 5710 جاس مامان استانا قالاسىندا قالۋدى جوسپارلايتىنىن العا تارتادى. ولاردىڭ 775-ءى ماگيستراتۋرادا وقۋلارىن جالعاستىرۋعا تىلەك بىلدەرگەن. دەمەك, اعىمداعى جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ەلوردانىڭ بەس مىڭنان اسا تۇلەگى قالا تىرشىلىگىنىڭ سان سالاسىنان جۇمىس ىزدەمەكشى.
ال, ەندى, قالامىزدىڭ ەڭبەك پياساسىنداعى ناقتى مۇمكىندىكتەرگە نازار اۋدارايىق. ماسەلەنكي, قازىر قالا بويىنشا جۇمىسپەن قامتۋ ورگاندارىنىڭ تىزبەسىندە 270-تەن اسا ماماندىق ۇسىنىلعان.
وسى تىزىمدەگى جوعارى وقۋ ورىندارى ءداستۇرلى تۇردە وقىتىپ كەلە جاتقان نەگىزگى ماماندىق تۇرلەرىنە ەش سۇرانىس جوق. اتاپ ايتقاندا, ۇسىنىستىڭ ناقتى سۇرانىستان اسىپ ءتۇسۋ مولشەرى:
– زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا – 80%-دى;
– ەكونوميست – 80%-دى;
– ساۋدا-ساتتىق مەنەدجەرى – 90%-دى;
– كاسسير ماماندىعى بويىنشا 95%-دى قۇرايدى ەكەن.
ياعني, اتالعان ماماندىقتار بويىنشا ءبىلىم العان جاس جىگىتتەر مەن قىزدار جۇمىس تابا الماي ءجۇر! ماماندار دايارلاۋداعى اسىرا سىلتەۋشىلىك.
كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي, بۇل ماماندىقتار قالا تىرلىگىنىڭ ەكونوميكالىق اينالىمىنان شەت قالا باستاعان.
سويتە تۇرا, قالا «ءىت-تەحنولوگ», «باعدارلاماشى», «ينجەنەر-مەحانيك», «ينجەنەر-ەلەكتريگى», «مونتاجشى-قۇرىلىسشى», «ەلەكترشى-دانەكەرلەۋشى» سياقتى ماماندارعا اسا ءزارۋ.
وسىناۋ سۇرانىسقا يە «ماماندىقتار قاتارى» ەلوردانىڭ ەڭبەك پياساسىنداعى قۇرىلىمدىق ىلگەرۋشىلىكتى ءارى ونىڭ ەكونوميكالىق قاجەتتىلىگىنىڭ وتەلگەنىن ايقىن كورسەتەدى. شىن مانىندە, بۇل تاياۋ كەلەشەكتەگى ەڭ كەپىلدى ماماندىقتار.
ونداعان جۇمىس ورنى بوس بولا تۇرا, الگى ماماندىقتار بويىنشا ۇسىنىستىڭ ءبىرلى-جارىم ەكەندىگى تىزىمنەن ايقىن كورىنەدى.
سىزدەردىڭ ارقايسىڭىزعا: «بۇل تسيفرلاردىڭ ورتا مەكتەپكە قانداي قاتىسى بار؟» دەگەن وي كەلەتىنىن ىشتەي باجالايمىن. ايتايىن دەگەنىم: تىكەلەي قاتىسى بار.
ادامدى الەۋمەتتەندىرۋ تىزبەگىندە مەكتەپ باستاپقى, دەمەك, نەگىزگى دەڭگەيدە تۇر. ول جاس كوڭىل, البىرت اقىل يەلەرىمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ شەشۋشى تەتىگىن يەلەنگەن. سايىپ كەلگەندە, وقۋشىنى ورنىقتى ەسەيىپ, سانالى تۇردە ماماندىق تاڭداۋ جۇيەسىن ناق مەكتەپ بەلگىلەپ بەرەدى.
الايدا, قازىر ءبىز مەكتەپتەرىمىزدەگى كاسىبي باعدارلاۋ جۇمىسى جۇيەلى دەڭگەيگە جەتپەگەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. بۇل كوز جۇمساڭ دا كورىنىپ تۇرار كەمشىلىك. قىل اياعى, 1-سىنىپ 9-سىنىپقا دەيىنگى وقۋلىقتاردى پاراقتاپ شىعىڭىزدارشى. مىندەتتى پاندەردى ايتپاعاندا, 8-سىنىپقا دەيىن بالالار ۇزدىك-سوزدىق ءبىلىم الادى, ولار ماقساتتى تۇردە كاسىبي باعدارلاۋ تالاپتارىنا مۇلدەم ساي كەلمەيدى. تەك جالعىز «ەڭبەك» ساباعىن عانا اۋىزعا الماساق.
8-9-سىنىپتاردا بۇل جۇمىستىڭ اۋقىمى تارىلىپ, ماماندىق تاڭداۋعا وقۋشىنى دا, مۇعالىمدى دە بايىپتى تۇردە مىندەتتەي المايتىن «مەكتەپتىك كومپەنونت» ۇعىمىنىڭ قاۋزىنا قامالىپ قالعان. جانە دە بۇل 9-سىنىپتان كەيىن وقۋشىلاردىڭ 40 %-ى كوللەدجدەر مەن كاسىپتىك ليتسەيلەرگە تۇسەتىن جاعدايدا ورىن الۋدا. مىنە, كورىپ وتىرسىزدار, مەكتەپتەرىمىزدەگى كاسىپتىك باعداردى ايقىنداۋ ءىسى جۇردەك ۋاقىت تالابىنا ساي كەلمەيدى.
ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار, ول – سىرەسكەن ستەرەوتيپتەر. بارىنەن بۇرىن, ماماندىقتى بەدەلدىلىگىنە قاراي بولە-جارا قاراپ, بيىك قويۋ جويداسىزدىعى ەتەك جايعان.
قازىر ماماندىقتى قالاي تاڭدايدى؟ زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگى بويىنشا, مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ 70%-ى وزدەرىنىڭ بولاشاق ماماندىقتارىن اتا-انالارىنىڭ «ويتكەنى, بۇل بەدەلدى» دەگەن اقىل-كەڭەسىنە قۇلاق اسا وتىرىپ تاڭدايدى ەكەن. ياعني, وقۋشىلار بولاشاق ماماندىعىنا باعدار الا المايدى.
وسى وراي مەكتەپتەگى ۇستازدار ۇجىمىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – ۇزدىك وقۋشىنىڭ قاراسىن كوبەيتۋ ءۇشىن عانا باسەكەگە ءتۇسۋ ەمەس, ەڭ ماڭىزدىسى – ءار بالانىڭ ءوز بەتىنشە كاسىبي بىلىمدەردى مەڭگەرۋ قابىلەتىن ۇشتاپ, ماشىعىن جەتىلدىرۋ.
وسى ايتىلعانداردان وي تۇيىندەي كەلە, قازىرگى ەلوردا مەكتەپتەرى مىناداي مىندەتتەردىڭ شەشۋگە جۇمىستانۋى كەرەك دەپ پايىمدايمىن.
ءبىرىنشى مىندەت – كەشەندى ءارى سان الۋان مەكەمەلەرمەن ۇيلەسىمدى جۇمىس جۇرگىزۋگە بايلانىستى. سوندىقتان ارناۋلى جۇمىس توبىن قۇرۋ قاجەت دەپ سانايمىن, ونىڭ قۇرامىنا بىرقاتار مەكتەپ ديرەكتورلارى, تاجىريبەلى ۇستازدار, ءىرى كاسىپورىندار مەن مۇددەلى قالا قۇرىلىمدارىنىڭ باسشىلارى كىرەدى. بۇل توپ كاسىبي باعدار بەرۋ ءارى كەلەشەكتە جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردىڭ كەشەندى جوسپارىن جاساقتاۋعا ءتيىس.
ەكىنشى مىندەت قالامىزدىڭ ەكونوميكالىق قارتاسىنا مەيلىنشە ساي كەلەتىن سالالارعا قاتىستى بولماق. مۇنداي ءۇش ءىرى بولىك بار:
ءبىرىنشىسى – شاعىن جانە ورتا بيزنەس. بۇل بولىك بويىنشا بۇكىل سالا ماماندىقتارىنا تالداۋ جاساپ, ونىڭ دامۋ قارقىنىن سارالاۋدى, سونىڭ نەگىزىندە بيزنەس-سەكتور باعىتتارىنىڭ ارقايسىنا كادر ماسەلەسى تۇرعىسىنان بولجام ءتۇزۋدى تاپسىرامىن.
– ەكىنشىسى – قۇرىلىس سالاسى. بۇعان ءبىز, ءوز كۇشىمىزبەن كادر دايارلاۋعا مۇمكىندىگىمىز بولا تۇرا, كەيبىر مامانداردى شەتەلدەن الىپ كەلۋگە ءماجبۇرمىز. قانداي ماماندىقتار بويىنشا تاپشىلىق بارىن تالداۋ جەتكىلىكتى, سوعان سايكەس مامانداندىرىلعان ۋچيليششەلەردە وقىتۋ كۋرستارىن اشا الامىز.
– ءۇشىنشىسى – ءوندىرىس سەكتورى. سىزدەر ەلوردا ۇيرەنشىكتى ۇعىمداعى يندۋستريالىق ورتالىق بولا المايتىنىن تۇسىنۋگە تيىسسىزدەر. ياعني, اۋىر ونەركاسىبى, اتشاپتىرىم تسەحتارى, وندىرىستىك جەلىلەر بار قالا كەيپىندە ەلەستەتپەڭىزدەر.
ونەركاسىپتىك تۇرعىدان ەلوردا يننوۆاتسيالىق وندىرىستەردىڭ ورتالىعى رەتىندە وركەندەۋگە ءتيىس. ال, ول ءۇشىن بۇگىننىڭ وزىندە وسى كاسىپورىندارداعى جۇمىسقا بىلەك تۇرە كىرىسىپ كەتەتىن بىلىكتى ماماندار قاجەت قوي.
وسىنداي جاعدايدا مەكتەپ ەڭبەك پياساسىنىڭ احۋالىن جانە دە وقۋشىلار مەن ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ ماماندىق تاڭداۋ اۋانىنا, قارىم-قابىلەتتەرى مەن كاسىبي مۇددەلەرىنە ءاردايىم جول سىلتەپ, ءجون كورسەتىپ وتىرۋ ءۇشىن ماماندارعا قويىلار زاماناۋي تالاپتاردى جەتە بىلۋگە ءتيىس.
اقىر سوڭىندا ايتارىم, ورتا مەكتەپتىڭ كاسىبي باعدار بەرۋ ماقساتىنا ساي كەلەتىن مىندەت تۋرالى. وسى وقۋ جىلىنان باستاپ ءار توقساننىڭ باسىندا مەكتەپ ءبىتىرۋشى سىنىپتارداعى وقۋشىلاردىڭ كاسىپتىك قالاۋلارىن, ياعني, بولاشاققا قۇرعان جوسپارلارىن انىقتاۋعا ارنالعان ساۋالدامالار جۇرگىزىلەدى. بۇل ولاردىڭ قالاۋلارى مەن تاڭداۋلارى قانشالىقتى وزگەرىپ تۇراتىنىن كورىپ, مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ كىم بولعىلارى كەلەتىنىنەن حاباردار بولۋعا, سونىمەن قاتار ولارعا تۇراقتى تۇردە اقىل-كەڭەس ايتىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قاي وقۋ ورنى قانداي ماماندار دايارلايتىنى, وعان قالاي دايارلانۋ, قاي ءپاندى تەرەڭدەتە وقۋ قاجەتتىگى دە قامتىلادى.
بۇل بۇگىنگى جيىن تاقىرىبىنىڭ اياسىندا ايتىلار ماسەلەلەردىڭ ءبىر پاراسى عانا. ءسوز جوق, قازىرگى مەكتەپتىڭ سان قىرلى مىندەتتەرىنىڭ نەگىزگىسى – بالانىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە رۋحاني تۇرعىدان دامىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى تياناقتى ءبىلىم بەرۋ. ارقاشاندا ۇستاز تۇلعاسى ۇيىتقى بولىپ, جەتەكشى ورىن الاتىن كەز كەلگەن مەكتەپتىڭ ۇلاسىمدى قاسيەتى, مىنە, وسىدان تۇرادى.
ال, ەندى, ەلوردالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جايىندا ايتار بولساق, سوڭعى التى جىلدىڭ اعىمىندا ءارتۇرلى ۇلگىدەگى 83 مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمە ىسكە قوسىلىپ, 20 ورتا مەكتەپ عيماراتى سالىندى. مازمۇندىق جاعىنان كەلگەندە, مەكتەپ ادىستەمەسى ۇدايى جاڭارتىلىپ, 1-سىنىپتان 4-سىنىپقا دەيىنگى بالاقاندارعا «ىستىق تاماق» ۇيىمداستىرىلدى, بوبەكتەردى بالاباقشالارعا قابىلداۋ جۇيەسى رەتكە كەلتىرىلدى. بۇل, ارينە, اۋقىمدى دا جانسەبىل جۇمىستىڭ شەت-شاشاعى عانا. وسىناۋ جۇمىستار, ەڭ الدىمەن, ءوز قىزمەتتەرىن اسا كاسىبي بىلىكتىلىكپەن اتقاراتىن مۇعالىمدەر قاۋىمىنىڭ, ءاسيما تەمكەقىزى باسقاراتىن ەلوردالىق ءبىلىم باسقارماسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىتىپ جاتىر دەپ ويلايمىن.
ارداقتى ۇستازدار!
سىزدەردىڭ ماماندىقتارىڭىزدىڭ ماڭىزىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. مۇعالىمدىك – رۋحاني-ادامگەرشىلىك كەمەلدىكتىڭ, ارينە, پراكتيكالىق ءبىلىمنىڭ دارا باستاۋى بولىپ قالا بەرەدى.
سوندىقتان, ءسوزىمدى قورىتىندىلاي كەلە, جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىمەن بارشاڭىزدى تاعى دا قۇتتىقتاعىم كەلەدى!
سىزدەرگە باقىت, دەنساۋلىق پەن مولشىلىق تىلەيمىن!
