باعزىدان سىر اۋلاعان ءبادىز بۇيىم

قىرۋار ءيىرىم, سان قاتپارى بار, جاريا جايلارىنىڭ ءوزى قۇپياعا بەرگىسىز قىتاي مادەنيەتىنىڭ قادىم زامانالاردان بەتكە ۇستاپ, توبەسىنە كوتەرەر ءبىر تارامى – فارفور ءوندىرىسى ەكەنى امبەگە ايان. ساز يلەپ, بالشىق بادىزدەۋ كاسىبىنىڭ شىعۋ تەگى مەن دامۋ لەگى ءسوز بولعان ساتتە اتا-تاريحتىڭ ءوزى تاپ باسىپ ناقتى داتاسىن ايتا الماي, ازداپ شاتاسادى: كەيبىر دەرەككوزدەر قىتاي فارفورىنىڭ پايدا بولۋىن حان اۋلەتى بيلەگەن تۇسقا (ب.ز. 206-221 ج.) ۇزاتسا, ەندى بىرەۋلەر ونى ۇشپاتشالىق داۋىرىنە (ب.ز. 220-280 ج.), ال كەلەسىلەرى التى اۋلەت (ب.ز. 220-589 ج.) پەن تاڭ بوعدىحاندارى (ب.ز. 618-906 ج.) باسقارعان كەزەڭگە اپارىپ جىعادى.

ايتەۋىر, بۇلىڭ-بۇلىڭ زامانالاردان بەرى قىتاي يمپەراتورى مەن ونىڭ سارايىنىڭ ءسان-سالتانات  نىشانى رەتىندە سازداي يلەپ, قىشتاي كۇيدىرەتىن فارفور بۇيىمدار مەن ىدىستاردى ورتا عاسىرلىق ساياحاتشىلار گاو-لين تاۋىنان قازىپ الىناتىن جالقىن سارى ساز بالشىعىنا بولا «كاولين» دەپ اتاعان. ونى ەۋروپاعا ازيا ءتوسىن شارلاپ قايتقان ماركو پولو 1290 جىلدار شاماسىندا العاش الىپ باردى…

ال, جەر جارالىپ, سۋ اققالى بەرى اسپاناستى ەلىمەن بىردە الىسىپ, بىردە بەرىسىپ, ىرگەلەسە كۇن كەشۋلى ءبىزدىڭ اتا-بالالارىمىزعا «قىتايدىڭ قۋ شىنىسى» اسا تاڭسىق بولماعانىنا ەل اۋماعى, جەر قويناۋىنداعى كونە قالالاردىڭ تابانىنان – ۇلى جىبەك جولىنىڭ سورابىنان تابىلىپ جاتاتىن ارحەولوگيالىق ولجالار ايعاق. ايتسە دە, تۋمىسىنان جىلتىراعانعا قىزىقپاعان, جىلدىرماعا ەلىكپەگەن تەكتى تۇركى – ىلكى قازاق  «التىن, كۇمىس – تاس ەكەن, ارپا-بيداي – اس ەكەن» دەپ, قىتايلار قۇنان وگىزگە بالاعان اتاسى قىش فارفوردى دا   مەلدەكتەي قىمىز ءسىمىرىپ,  ءتالىمسي سورپا سوراپتار قايىڭ كوزە, كۇمىس زەرەڭ قاتارىنا قويدى ما, كىم ءبىلسىن!؟. ءبىر انىعى – حانزۋ شەبەرىنىڭ قولىنان شىققان فارفورلاردىڭ كەز  كەلگەنىن ەۋروپا بەكزادالارى التىننان ارتىق باعالاعان.

قىتاي بادىزشىلەرى   تسزيانسي پروۆينتسياسىنان قازىپ الىناتىن جاسىل-سۇر ساز بالشىقتى (كاولين), دالا شپاتى مەن كۆارتستى پايدالانعانىمەن, ءونىمدى دايىنداۋ تەحنولوگياسىن جەتى قات جەر استىنا جاسىرعانداي اسا قۇپيا جاعدايدا ۇستاعان. شەبەرلىك سىرىن سىرتقا شاشىپ, ماشىق كومبەسىن اشىپ قويعىسى كەلەتىندەردى ءولىم جازاسىنا كەسكەن. مىنە, سوندىقتان, 1710 جىلى ساكسونيالىق الحيميك يوگانن فريدريح بيوتتگەر (1682-1719) مەن ەرەنفريد ۆالتەر فون چيرنحاۋز (1651-1708) فارفور دايىنداۋ قۇپياسىنىڭ كىلتىن تاۋىپ, اتاقتى مەيسەن مانۋفاكتۋراسىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولعاندارىمەن, ءبارىبىر, «چاينانىڭ» (china – اعىلشىنشا «فارفور» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) شەبەرلىك شىڭىنا شىعا المادى. ءيا, ءالى كۇنگە دەيىن كولوريتى مەن بادىزدەۋ ەرەكشەلىگى جاعىنان الۋان تۇرگە ءبولىنىپ, تاريحي (تاڭ, حان, مين, تسين جانە ت.ب.) كەزەڭدەرى مەن جاسالعان (يۋەس, ياوچجوۋ جانە ت.ب.) جەرىنە قاراي سارالاناتىن قىتاي فارفورى قادە تۇتىپ, پايداعا جاراتار تۇرمىستىق بۇيىم عانا ەمەس,  بولاتتاي بەرىكتىك پەن گۇلدەي نازىكتىكتى بويىنا جيناقتاعان, الۋان بوياۋ, اشىق رەڭكىمەن كوز تارتىپ, كوڭىل باۋرايتىن جاۋھار ونەر تۋىندىسى ەسەبىندە ءوز ورەسىن تومەندەتپەي كەلەدى.

باعزى زامانالاردان بەرى ۇلتتىق ناقىشىن جوعالتپاي, جىلدار وتكەن سايىن كاسىبي-تەحنولوگيالىق, ستيلدىك -رامىزدىك تۇرعىدان جەتىلدىرىلىپ, حانزۋ حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان وسىناۋ جادىگەرلەردى قۇلقى ۇڭعىت قىتاي باسشىلارى قاشان دا كولكەشتەپ, كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ سۇعىنان اۋلاق ۇستاۋعا تىرىسادى. ءتىپتى, قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى مادەنيەت كۇندەرى اياسىندا ۇلتتىق مۋزەيدە 25 قىركۇيەك كۇنى فارفور, كەراميكا بۇيىمدار مەن اسپاناستى ەل تابيعاتىن بەينەلەيتىن فوتوسۋرەتتەر كورمەسىن اشۋ بارىسىندا دا قحر مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سيان چجاۋولۋن:

– فارفور – قىتاي مادەنيەتىنىڭ اينىماس بولىگى.  قازاقستاندىقتاردىڭ نازارىنا ەلىمىزدەگى  ەڭ تانىمال اۆتورلاردىڭ 70-تەن اسا ەڭبەگى ۇسىنىلدى. كورمەنى ارنايى قازاقستان ءۇشىن عانا ۇيىمداستىرىپ وتىرمىز. باسقا ەلدەردىڭ مۇراجايلارىنا اپارۋ ويىمىزدا جوق,- دەپ اشىعىن ايتتى.

ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن قۋاتتاعان قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى دا:

– ءبىز ەگەر الدىڭعى جىلدارى ەكى ەلدىڭ ونەرىمەن تەك جالپىلاما تانىسىپ جاتساق, قازىر باسقا دەڭگەيگە كوشتىك. قىتايدىڭ قازاقستانداعى مادەنيەت كۇندەرىن  ۇيىمداستىرار الدىندا  كەلىسسوزدەر جۇرگىزدىك. ءبىز قىتايدىڭ فارفور ونەرىن قازاقستانعا اكەلۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىپ ەدىك. ونىڭ قولداۋ تاپقانىنا العىسىمىزدى بىلدىرەمىز, – دەپ, ەلوردالىقتاردىڭ كوزايىمىنا اينالىپ وتىرعان كورمەنىڭ وڭعاقتان ورايى كەلە سالار كەزەكتى ءبىر ءىس-شارانىڭ سويى ەمەس ەكەنىن اڭعارتتى.

ءيا, «مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق» دەمەي مە؟!. ۇلتتىق مۋزەي زالىنا قازاننىڭ 14-ىنە دەيىن جايعاساتىن وسىناۋ كورمەگە كەلىپ, باعزى زامانالار قويناۋىنان شىم-شىمداپ سىر اۋلاعان, قىلداي نازىك قالىبىمەن, ايداي اسەم ادىبىمەن جان باۋراعان ءبادىز بۇيىمدار ءتۇرىن تاماشالاپ, تالعام بەزبەنىنە تارتقانعا نە جەتسىن, شىركىن…

 زينا شاداەۆا,

قر ۇلتتىق مۋزەيى اقپاراتتىق-يميدجدىك جۇمىستار ورتالىعىنىڭ رەداكتورى