راديو, تەلەديدار, كومپيۋتەر, ۇيالى تەلەفون جوق داۋىردە قازاق بالاسى ۇلكەندەردىڭ ەرتەگىلەرىن, اۋىلداعى نەمەسە سىرتتان قوناقتاپ كەلگەن ونەرپازداردىڭ ءان-كۇيلەرىن, باتىرلىق داستاندارى مەن جىرلارىن تىڭداپ, بەسىك جىرىمەن ۋانىپ, ۇلتتىق تامىردان اجىراماي ءوستى.
قازىرگى يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار زامانىندا بالالارىمىز سانامىزعا مۇلدە جات تاربيە جەتەگىندە كەتىپ جاتىر. مۇندايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە, اتا-بابالارىمىزدىڭ ادىسىمەن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ جان-جۇرەگىنە رۋحاني مۇرامىزدى جاڭا زامانعا بەيىمدەپ قۇيۋ قاجەت. ول دەگەنىمىز – بۇگىنگى الەمدىك عىلىمي-تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى قازاقى ۇعىمعا ساي كەلەتىندەي ەتىپ قولدانۋ.
وسىنى بىلسەك-تاعى, ىستەن گورى سوزگە جاقىنبىز. قىدىرالى بولمانوۆ سىندى بىرەن-ساران ازاماتتارىمىزدى عانا بۇل ءىس الاڭداتاتىنداي. سونىڭ وزىندە قىدىرالىنىڭ «بال-بالا» فيرماسى جاساپ شىعاراتىن ءانشى-ءبيشى قۋىرشاقتاردىڭ كەيبىرىن ساتىپ الۋعا قاراپايىم قازاق وتباسىنىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى. ماسەلەن, «قاراقات» قۋىرشاعىنىڭ باعاسى 100 مىڭ تەڭگەنىڭ ۇستىندە. ءتىپتى, ودان دا اسىپ كەتەدى…
ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا تۇساۋى كەسىلگەن «ابايتانۋ الىپپەسى», «دانالىق الىپپەسى» جانە «ەلەكتروندى قازاق ءۇي» ينتەراكتيۆتى ونىمدەرىنىڭ باعالارى جوبا اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا, قىمبات بولمايدى. سولاي بولسا ەكەن دەيمىز, سەبەبى, تۇساۋكەسەردە قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ايتپاقشى, قازاقتىڭ شەكەسى شىلقىپ جۇرگەن جوق.
مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا شىعارىلىپ وتىرعان بۇل ونىمدەرگە توقتالار بولساق, «ابايتانۋ الىپپەسى» كەشەنى «جاقسى بالا», «جاقسى ۇستاز», «جاقسى اتا-انا», «جاقسى قۇربى-قۇرداس» دەپ اتالاتىن 4 كىتاپتان تۇرادى. ىشىنە جيناقتالعان ماتەريالدار سويلەيتىن قالامنىڭ كومەگىمەن دىبىستالادى. ءبىر اتاپ وتەرلىگى, بۇل جوباعا بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى-ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى اتسالىسقان.
12 كىتاپتان تۇراتىن «دانالىق الىپپەسى» وقۋ-تاربيە كەشەنىندە دە سويلەيتىن قالام بار. وعان قوبىز بەن دومبىرا كۇيلەرى, بەسىك جىرى, حالىق اندەرى مەن اڭىزدارى, ەرتەگىلەر مەن تاعىلىمدار, جىرلار مەن ماقال-ماتەلدەر, بيلەر سوزدەرى مەن بابالار باتاسى ەنگىزىلگەن.
كوپشىلىكتىڭ تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان «ەلەكتروندى قازاق ءۇي» جوباسى بالا تۇگىلى ۇلكەنگە قاجەت ءونىم ەكەن. كوپ كەشىكپەي استانادا ساتىلىمعا شىعۋى ءتيىس, «ۇلاس-ەلەكترون» جشس (اۆتورلارى عالىمبەك قىزىربەكۇلى مەن جارقىن سالەنۇلى) شىعارعان بۇل ونىمدە بارلىعى 1200 شىعارما توپتاستىرىلعان. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى –ايدوس بەكتەمىر مەن ساۋىق جاقان وقىعان ەرتىگىلەرمەن اشىلاتىن جوبا ءارى قاراي بالالار اندەرى, كۇيلەرمەن, حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىمەن, تەرمە-تولعاۋلارمەن, پاتريوتتىق اندەرمەن, بەسىك جىرلارىمەن جالعاسىپ, ابايدىڭ «قارا سوزدەرىمەن» اياقتالادى.
وسىلارعا تەرەڭىرەك توقتالعاندى ءجون كوردىك. ءبىز قازىر بالالار اندەرى مەن پاتريوتتىق اندەر جوق دەپ, اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ ءجۇر ەكەنبىز. «ەلەكتروندى قازاق ءۇيدى» قولىڭىزعا تۇسىرسەڭىز, ونىڭ مول ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز. وندا بارلىعىمىزعا بالا كەزدەن تانىس «اق كوگەرشىن», «ايگولەك», «قوشاقانىم قايدا ەكەن؟», «جالقاۋبەك», «قۋىر, قۋىر, قۋىرماش» اندەرىنەن بولەك, وزگە دە جۇزدەگەن ءان بار. اسىرەسە, كەيىنگى كەزدە كورنەكتى كومپوزيتور اسەت بەيسەۋوۆتىڭ بالالار تاقىرىبىنا جازعان اندەرىن ەستىمەي جۇرگەن ءبىز جوبا ىشىنەن ونىڭ اقىن سەرىك تۇرعىنبەكۇلىمەن بىرلەسىپ جازعان «قۇرالاي» مەن «تومپاڭباي» اندەرىن كورىپ قۋاندىق.
بەدەلسوز
ماقسات سقاقوۆ,
مادەنيەت مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى:
كيىز ءۇي فورماتىنداعى جوبادا 1200 شىعارما بار. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى سەيىلبەك شاۋحامانوۆ اعامىزدىڭ «جۇگىرىپ شىعار بەلەس كوپ, الۋعا اسقار شىڭ قيىن. شال-شاۋقان بولۋ وپ-وڭاي, اقساقال بولۋ تىم قيىن» دەگەن ادەمى ءسوزى بار ەدى. ۇلتتى تاربيەلەيتىن كەشەگى اق جاۋلىقتى انالارىمىز بەن اق ساقالدى اتالار بولاتىن. بىراق, ولار بۇگىنگى تاڭدا ازايىپ قالدى. ۇيىندە اقساقالى مەن اجەسى جوق بالدىرعاندارىمىز بار. مىنا ونىمدەر سولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ جاستىعىنىڭ باسىندا تۇرسىن دەگەن نيەتپەن جاسالدى. قازاق ايتادى ەكەن: «بالانى تاربيەلەپ اۋرە بولما, ءبارىبىر وزىڭە ۇقسايدى, ءوزىڭدى تاربيەلە» دەپ. سوندىقتان, مۇنىڭ بارلىعىنىڭ ماڭگىلىك ەل بولۋىمىز ءۇشىن اتقاراتىن ءرولى وتە زور دەپ ويلايمىن.
مىرزاتاي جولداسبەكوۆ,
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى:
قۇدايعا ءتاۋبا, كەيىنگى كەزدە قازاقتىڭ ەپوستارى, قازاقتىڭ مىڭ كۇيى, قازاقتىڭ مىڭ ءانى سياقتى اسىل مۇرالارىمىز جارىق كورىپ جاتىر. كەزىندە دالادا مەكتەپ, ۋنيۆەرسيتەت, اكادەميا بولعان جوق – وسىلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ دالا مەكتەپتەرىمىز, دالانىڭ ۇلى ۋنيۆەرسيتەتتەرى, دالانىڭ ۇلى اكادەمياسى ەدى. وتە سوراقى, سويقان ساياساتتىڭ سالدارىنان تاريحىمىزدان, اسىل مۇرالارىمىزدىڭ بارلىعىنان ايىرىلۋعا شاق قالدىق. بۇل نارەستەنى ۋىزىنان ايىرعانمەن بىردەي ەدى. جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي بولا جازدادىق. بىراق, قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ودان امان قالدىق. قازاق حالقىنىڭ رۋحى كۇشتى ەكەن…
«ابايتانۋ الىپپەسىن», «دانالىق الىپپەسىن» كورگەندە, ۇندەرىن تىڭداعاندا, ءوزىم بالاشا قۋاندىم. اللا كوپ كورمەسىن, مەنىڭ ەكى شوبەرەم بار. بىرەۋى – 12-دەن, بىرەۋى – 8-دەن استى. ولار تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ايپاد دەيدى, اناۋ دەيدى, مىناۋ دەيدى… تەلەفون… ورىندارىنان تۇرماي جەر-دۇنيەنىڭ ماشاقاتىن كورەدى عوي. سونىڭ ىشىندە قازاقشا جوق. تەلەفونعا مىندەتتى تۇردە سالۋ كەرەك.
ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ءبىر بالالار مەنىڭ كابينەتىمە كەلىپ, وسى كيىز ءۇيدىڭ جوباسىن كورسەتىپ, باتامدى الىپ ەدى. «مىنالارىڭ راس پا, ەرتەگى ەمەس پە؟» دەگەنمىن. ولار: «جوق, اعا, مۇنى جۇزەگە اسىرامىز» دەگەن. قۇدايعا ءتاۋبا, مۇنى دا كوردىك. مەنىڭ ەندى ءبىر ءوتىنىشىم: بۇل تەك وسى تۇساۋكەسەردە عانا جارق ەتىپ كورىنىپ, جوق بولىپ كەتپەسىن. بۇل حالىققا جەتۋى, باعاسى ارزان بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ جاعدايىن بىلەسىڭدەر عوي – شەكەسى شىلقىپ وتىرعان جوق. قالادا ءبىز تالتاڭداپ ءجۇرمىز, اۋىلداعىلاردىڭ جاعدايى بەلگىلى. سوندىقتان, بۇلار الدىمەن اۋىلداعى قازاقتارعا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك.
نۇرلان ورازالين,
پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى:
قانداي جاڭالىق بولسىن, قانداي وزگەرىس بولسىن, زامانىنا ساي بولۋى كەرەك. اسىرەسە, ۇلتتىڭ وسۋىنە, ۇلتتىڭ قاناتتانۋىنا تىكەلەي سەبەپ بولاتىن دۇنيەلەر. قازاق ءۇيى دەگەن قانداي جاقسى! ونىڭ تەتىگىن باسا قالساڭ, قازاقشا سويلەي جونەلەتىنى قۋانتادى.
ەكونوميكامىز بەن ساياساتىمىزدىڭ دامۋى جامان ەمەس. ءبىزدىڭ ەندىگى ساياسي تۇتاستىعىمىزدى شەگەلەپ, ەتنوستى, ۇلتتى العا جەتەلەيتىن يدەولوگيا دەگەن سالا. ال, يدەولوگيانىڭ التىن باۋى, التىن قازىعى ول – مادەنيەت مينيسترلىگى. جاڭا ءمينيستردىڭ جۇمىسى بالا تاربيەسىنەن باستالىپ وتىر ەكەن, ال بالانىڭ ساناسى سەرگەك بولسا, بالا – ۇلتشىل بولسا, ول – اقىلدى بولادى. ۇرپاق اقىلدى بولدى دەگەن ءسوز – ۇلت اقىلدى بولادى دەگەن ءسوز.
ءۇش مىڭجىلدىق تاريحى بار حالىقپىز. نە كورمەدىك ءبىز؟ قانداي ۇلكەن تاريحي وقيعالاردان, سۇرگىندەردەن وتپەدىك؟ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىمىزگە قاراساق, ۋاقىتتىڭ ءبىزدى سىناپ كەلە جاتقانىن كورەمىز. سول سىننان سۇرىندىرمەي وتكىزەتىن جاقسى ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە وسى جاسالعان ونىمدەر قىزمەت ەتەدى دەپ ويلايمىن.
ورازكۇل اسانعازى,
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
«بىتەر ءىستىڭ باسىنا جاقسى كەلەر قاسىنا» دەيدى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىرىلداپ ايتاتىنى بار ەدى: «ءۇش ۇلتتى قويىپتى. بىرەۋى – نەمىس, بىرەۋى – اعىلشىن, بىرەۋ – فرانتسۋز. ارقايسىسى ءوز مۋزىكاسىنا قيمىلداپتى» دەپ. سوندىقتان, ءار قازاقتىڭ ۇيىندە تۇراتىنداي دۇنيەلەردى جاساعان ازاماتتارعا اللا ريزا بولسىن دەگىم كەلەدى. ساتتىلىك تىلەيمىن!
«بالاڭدى بەسىكتەن تۇزە, كەلىندى ەسىكتەن تۇزە» دەمەكشى, مىنا جوبالاردىڭ ىشىندە بالاعا دا, كەلىنگە دە ارنالعانى بار ەكەن. بۇلار ءار قازاقستاندىقتىڭ ۇيىنە جەتەتىندەي بولىپ شىقسا دەيمىن. ول ءۇشىن وسى جوبالار بويىنشا مادەنيەت, ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرى بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
مەن جاقىندا عانا اقتوبە وبلىسىنىڭ ەڭ شالعاي اۋدانىندا بولدىم. سونىڭ بالاباقشاسىندا رەسەي ءان-كۇيىنىڭ نوتاسىمەن شىققان جيىرما كىتاپ تۇر. سوناۋ قازاقتىڭ شەتكى اۋىلىنداعى بالاباقشادان سوندايدى كوردىم. ءبىزدىڭ جارتى كىتابىمىز دا جوق. مەكتەپتىڭ وقۋشىسى «اۋىرمايدى جۇرەك» دەپ كونكۋرسقا شىعادى. بالا كىنالى ەمەس, بىردە-ءبىر مەكتەپتە نوتالىق قازاق اندەرى جوق…
ءاربىر مينيسترگە شىعارعان ونىمدەرىڭىزدى كورسەتىڭىزدەر. ءبىر-بىرىنە كادەسىي رەتىندە تاراتسىن. قازاقتىڭ بالاسىنا «كىم بولاسىڭ؟» دەسەڭ, «مينيستر بولامىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءبىزدىڭ مينيسترلەردىڭ ىشىندە ءبىر-ەكەۋىنەن باسقاسى ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ وكىلى عوي, ءوزىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇمكىنشىلىكتەرى بار. بالالارىنا اپارىپ بەرسىنشى. وزدەرى بىلمەسە, ەندى ماقۇل, سولاردىڭ ورىس پەن اعىلشىنشا ءان جاتتاپ جۇرگەن بالالارىنا مىناۋ تاپتىرمايتىن نارسە. كادەگە جاراسىن. حالقىمىزدىڭ ءتىلىنىڭ ءوز بيىگىنە كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتسىن.
پاتريوتتىق اندەر مەملەكەتتىك انۇرانىمىزبەن اشىلادى. ودان كەيىن ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ «اتامەكەنىمەن», جانبوتا تۇياقباەۆتىڭ وسى اتتاس انىمەن, نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «ءوز ەلىم», «سارجايلاۋ», «الاتاۋ» اندەرىمەن جالعاسادى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ «رۋح پەن ءتىل», «جەلتوقسان تاعىلىمى» اندەرى دە قيسىندى ەنگىزىلگەن. سونداي-اق, «قارا باۋىر قاسقالداق», «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» سىندى سۇيىكتى اندەر تابىلادى. كەيىنگى شىققان تۋىندىلاردان مۇندا ەرجان سەرىكباەۆتىڭ «جاسا, قازاقستان!», جاس ءانشى-كومپوزيتور يبراگيم ەسكەندىردىڭ «امانات», رۋسلان مامىتوۆتىڭ «جاسا, قازاعىم!» اندەرى توپتاستىرىلعان.
حالقىمىزدا تەك دومبىرا كۇيلەرى عانا ەمەس, قوبىز, سىبىزعى كۇيلەرى دە بار. سونىمەن بىرگە سازسىرناي مەن جەتىگەن, شاڭقوبىز, ادىرنا, شەرتەر سىندى كونە ساز اسپاپتارىندا ورىندالاتىن بولسا, اۋەندىلىگى بۇزىلمايتىن شىعارمالار دا مول. وسىلاردىڭ بارلىعىن مايتالمان كۇيشىلەر مەن ورىنداۋشىلار جەتكىزەدى تىڭدارماندارعا.
حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى ءبولىمىنەن جۇرتتى ساعىندىرعان كەنەن ازىرباەۆ, جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ, دانەش راقىشەۆ, جامال وماروۆا, ماناربەك ەرجانوۆ, جانىبەك كارمەنوۆ سەكىلدى ءدۇلدۇل انشىلەردىڭ داۋىستارىن تىڭداۋعا بولادى. تەرمە-تولعاۋلار دا ويلاندىرماي قويمايدى. ال, بەلگىلى اكتەر بولات ءابدىلمانوۆ وقىعان ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» تىڭداپ, تەرەڭ وي قۇشاعىنا باتاسىزدار.
جالپى العاندا اتالعان جوبالاردىڭ قازاق بالاسىنا بەرەرى مول. وعان دۋالى اۋىزداردان شىققان تومەندەگى پىكىرلەر كۋا.
P.S.
سول كۇنى ادەتتەگىشە اۆتوبۋسپەن ۇيىمىزگە قايتتىق. جان-جاعىمىزداعى جولاۋشىلار قولىمىزداعى «ەلەكتروندى قازاق ۇيىنە» قىزىققانىن بايقادىق. اقىرى, ءبىر اپامىز شىداماي, نە ۇستاپ بارا جاتقانىمىزدى, قايدان العانىمىزدى سۇرادى. ءتۇسىندىرىپ ايتتىق. ول قوراپتىڭ سىرتىنداعى جوبانى جاساعان ادامداردىڭ تەلەفوندارىن جازىپ الدى.
ۇيگە كەلگەنىمىزدەن كەيىن ىشىندەگى دۇنيەلەردى تىڭدادىق. بەرىلگەنىمىز سونشا, كۇندە كەشكە كورەتىن تەلەديدارىمىز دالادا قالدى…
امانعالي قالجانوۆ
