باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى قوعامدا از تالقىلانىپ جۇرگەن جوق. قانشا قارسى پىكىرلەر ايتىلعانىمەن, جاقىندا مينيسترلىك شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ بيىل 1 قىركۇيەكتەن باستاپ ورىس ءتىلى 2-سىنىپتان, اعىلشىن ءتىلى 3-سىنىپتان باستاپ وقىتىلادى.
بۇل تۋرالى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ايتقان بولاتىن. «زەرتتەۋلەر مەن تالداۋلار جۇرگىزگەننەن كەيىن ءبىز ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىسىنا بىردەن 3 ءتىلدى مەڭگەرۋ قيىن ەكەنىن كوردىك. بۇل – ءتيىمسىز. ءبىز بۇل ماسەلەگە قاتىستى شەشىم قابىلدادىق. ەندى قازاق تىلىندە وقيتىن مەكتەپتەردە 1-سىنىپ وقۋشىسى ءبىر عانا ءتىلدى, ياعني قازاق ءتىلىن مەڭگەرەدى. ءبىز بالانىڭ الدىمەن ءوز انا تىلىندە وقۋدى جانە جازۋدى ۇيرەنۋى ءۇشىن ءتيىستى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ەكىنشى سىنىپتا باعدارلاماعا ورىس ءتىلى, ءۇشىنشى سىنىپتا اعىلشىن ءتىلى قوسىلادى.
ورىس تىلىندە وقيتىن مەكتەپتەردە 1-سىنىپتا ورىس ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىل, ال 3-سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلى بولادى» دەپ ءتۇسىندىردى مينيستر. قالاي دەسەك تە, اعىلشىن ءتىلى – جاڭا تەحنولوگيا, جاڭا ەكونوميكانىڭ ءتىلى. سەبەبى 90 پايىز اقپارات اعىلشىن تىلىندە جاريالانادى. الەم بويىنشا 1,5 ميلليارد ادام اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا كىرەتىن مەملەكەتتەردىڭ جارتىسى اعىلشىن ءتىلىن باستاۋىش مەكتەپتىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزگەن. باسقالارى 6-7 سىنىپتان باستاپ وقىتا باستايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە, ەۋروپالىقتاردىڭ 54 پايىزى كەم دەگەندە ءبىر شەت ءتىلىن, 25 پايىزى ەكى شەت ءتىلىن بىلسە, 10 پايىزى ءۇش تىلدە ەركىن سويلەيدى. English First رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە, اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن حالىقتىڭ كىرىس كوزى ءوسىپ, جۇمىسسىز جاستاردىڭ سانى از بولادى ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز – اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرمەي, قازاقستان جالپىۇلتتىق پروگرەسكە جەتە المايدى دەگەن ءسوز. ال ورىس ءتىلىنىڭ وقىتىلۋىنا قوعام قايراتكەرلەرى «قاجەتتىلىك جوق» دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى.
مۇرات باقتيارۇلى, سەنات دەپۋتاتى:
5-سىنىپتان باستاۋ كەرەك
– الەمدىك بانك زەرتتەۋى بويىنشا ەلدەگى وقۋشىلاردىڭ 1 پايىزى عانا ساپالى ءبىلىم الىپ جاتىر. وقۋشىلارىمىزدىڭ باسىم بولىگىنىڭ تاڭداۋ جاساۋ مۇمكىندىگى جوق. ولار, نەگىزىنەن, ەكى نە ءۇش اۋىسىمدىق مەكتەپتەردە ءبىلىم الىپ جاتىر. قازاقستاننان باسقا الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە كىشكەنتاي بالانى ءۇش تىلدە وقىتپايدى. مينيستر ءبىرىنشى سىنىپتان شەت ءتىلىن الىپ تاستايتىنىن ايتىپتى. ەكىنشى سىنىپتا ورىس ءتىلىن, ءۇشىنشى سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن قوسامىز دەپ وتىر. بۇل جارتىكەش شەشىلگەن دۇنيە سەكىلدى. ۇشتىلدىلىكتى باستاۋىش سىنىپتاردان الىپ تاستاۋ قاجەت. الەمدەگى ەڭ مىقتى وتىز ەلدىڭ ىشىندە بۇل ەكى ءتىل ءبىرىنشى سىنىپتا تەك ەكى مەملەكەتتە, ەكىنشى سىنىپتا – بەس, ال ءتورتىنشى سىنىپتا – 12 مەملەكەتتە وقىتىلادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ شەت ءتىلىن وقىتۋدى اتا-انالاردىڭ قالاۋى بويىنشا بەسىنشى سىنىپتان باستاعان دۇرىس جانە ءتيىمدى دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ەڭ ءتيىمدى شەشىم – شەت ءتىلىن وقىتۋدى بەسىنشى سىنىپتان باستاعان ابزال. ءارى بالانىڭ وقىپ-ۇيرەنۋىنە دە مۇمكىندىك تۋادى. مەكتەپ پارتاسىنا جاڭادان وتىرعان ءالى ءارىپ بىلمەيتىن كىشكەنتاي بالاعا ءتىل ۇيرەتەمىن دەۋ – بەكەرشىلىك.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدەگى كوپ رەفورمالانعان سالا – ءبىلىم بەرۋ سالاسى بولدى. تەك سوڭعى 5 جىلدا «ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا 29 رەت وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى, ال مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتى 2000 جىلدان 2017 جىلعا دەيىن 7 رەت وزگەردى. سونىمەن قاتار بۇل وزگەرىستەردەن تەك كىتاپ باسپالارى عانا پايدا كورگەن شىعار, ال بالالار تەك تاجىريبە نىسانىنا اينالىپ وتىر. ال دامىعان ەلدەردە, مىسالى, جاپونيادا مەملەكەتتىك ستاندارت بىرنەشە جىل تالقىلانىپ, سوڭعى رەت 2010 جىلى وزگەرتىلگەن.
شۆەيتساريانىڭ اتاقتى فيلوسوفى جان ۆيليام فرينتس پياجە: «بالا 6-7 جاسىندا ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا جاتاتىنىن سەزىنە باستايدى. 8-9 جاسىندا انا ءتىلىن, تۋعان جەرىن, ەلىن بىلەدى. 10-11 جاسىندا ول ءوزىن سول ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە سەزىنەدى. ال ۇلتتىق سانا-سەزىم مەن بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى ەكەندىگىن 10-11 جاسىندا تولىق ۇعادى جانە سول ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ قالىپتاسادى» دەگەن ەدى. ال جاپونيادا بەسىنشى سىنىپقا دەيىن بالالار تەك قانا جاپون تىلىندە وقيدى. ودان كەيىن عانا بارىپ, اعىلشىن نەمەسە وزگە ءتىلدى وقىتۋ جۇزەگە اسا باستايدى. دەمەك, بەسىنشى سىنىپقا دەيىن ءوزىنىڭ انا تىلىندە وقىعان بالا ءومىر بويى ءوز ءتىلىن ۇمىتپايدى. بىزگە دە جاپوندىق وسى ءداستۇردى ەنگىزسە, ەش ارتىعى جوق.
اياتجان احمەتجان, قايىم مۇحامەدحانوۆ اتىنداعى №90 گيمنازيا ديرەكتورى, PhD دوكتورى:
ورىس تىلىنە قاجەتتىلىك قانداي؟
ءبىز بۇل ۇشتىلدىلىك رەفورماسى باستالعان كەزدە قارسى بولدىق. قانشاما رەت كەزدەسۋدە ايتتىق, تالقىلادىق, ماقالا جازدىق. بىراق جاعداي 5 جىل وتكەن سوڭ عانا رەتتەلىپ, قاتەلىك ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ جاتىرمىز. وعان دا «ەشتەن كەش جاقسى» دەپ قۋانامىز. جالپى, ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بالاسىنا ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل قالىپتان تىس سالماق بولادى. قازىرگى جاعدايدا «ءبىر جىلدا – ءبىر ءتىل» دەگەن ۇستانىم قولدانىلماق. بۇل بۇرىنعىدان جاقسى, دەگەنمەن كەرەمەت ۇسىنىس دەپ ايتپاس ەدىم. مەنىڭ ويىمشا, ەكى ءتىلدى دە 4-5-سىنىپقا دەيىن شەگىندىرۋگە بولاتىن ەدى. تىم بولماعاندا بىرەۋىن 3-سىنىپقا, ەكىنشىسىن 5-سىنىپتان باستاپ وقىتۋعا بولاتىن ەدى. بىراق ءتىل تۋرالى زاڭدا, كونستيتۋتسيادا ورىس ءتىلىنىڭ ستاتۋسى بار. سوعان بايلانىستى ورىس ءتىلىن الىپ تاستاۋ ورىس سىنىبىنداعى قازاق ءتىلىن شەگەرۋمەن سايكەس كەلىپ تۇرعاندىقتان, مينيسترلىك بۇل قادامعا بارا المادى دەپ ويلايمىن. ءتىپتى ورىس ءتىلىن مەكتەپ كولەمىنەن دە الىپ تاستاۋعا بولادى. ويتكەنى ەشقانداي حالىقارالىق ستاتۋسى جوق. قازىر بارلىق اقپارات قۇرالدارى, عىلىمي بازا اعىلشىن تىلىندە جاريالانادى. ورىس تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك جوق. بىراق مەملەكەتتە ستاتۋسى بار ءتىل بولعاسىن امال جوق, قوسىپ وتىر دەپ ويلايمىن.
انار فازىلجان, ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورى:
ءبارى ارالاسسا, بالاعا قيىن
– كوپتىلدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ مودەلىن تاڭداعاندا ءوز تىلىمىزگە نۇقسان كەلتىرىپ المايمىز با دەگەن ماسەلەنى مۇقيات ويلانۋ كەرەك. سەبەبى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ احۋالىن قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزبەكشى بولىپ وتىرعان قازىرگى كوپتىلدىلىك كومپونەنتىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ, اعىلشىن ءتىلىنىڭ احۋالىمەن سالىستىرساق, ولاردان الدەقايدا ءتيىمسىز پوزيتسيادا تۇرعانىن كورەمىز. مىسالى, ەۋروپادا مىناداي پرينتسيپ بار. بالاعا ەكى ءتىلدى ۇيرەتۋ ءۇشىن «ءبىر اتا-انا – ءبىر ءتىل» دەگەن ۇستانىم بار. اۋەلى اكەسى بالامەن كىشكەنە كەزىنەن باستاپ تەك قانا اعىلشىن تىلىندە, ال اناسى فرانتسۋز تىلىندە عانا سويلەسەدى. ءسويتىپ, بالا شاتاسپايدى. ال ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ورتادا مۇنداي ءادىستى جاپپاي قولدانۋ قيىن. بالا مەكتەپ, بالاباقشادا جۇيەسىز تۇردە ەكى, ءتىپتى ءۇش ءتىلدى ارنايى جۇيەلى تۇردەگى «كۇشتەپ» ۇيرەتۋدىڭ قۇربانى بولادى. ونىڭ قاتپاعان ساناسىنا دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك بىرەسە ءوز انا ءتىلىنىڭ, بىرەسە دىبىستىق-ينتوناتسيالىق جۇيەسى مۇلدە بولەك ورىس نە اعىلشىن ءتىلىنىڭ كانالى ارقىلى كەلىپ قۇيىلادى. «جارتىكەش تىلدىلىك» (پولۋيازىچيە) دەگەن قۇبىلىس يەلەرى وسىدان شىعادى. بالا كىشكەنە كەزىنەن 2-3 ءتىلدى جۇيەسىز قابىلدايتىن بولسا, وندا ول جارتىكەش ءتىلدى تۇلعاعا اينالادى. مىسالى, مەنىڭ قىزىم قازىر 1 سىنىپتان ءۇش ءتىلدى دە جەكە ءپان رەتىندە وقىپ جاتىر, بىلاي سويلەيتىندى شىعارىپتى: «ۋ مەنيا قاسىمدا بويىم بار» دەيدى. «ۋ مەنيا» ورىسشا, «قاسىمدا» قازاقشا, «بوي» اعىلشىنشا بالا دەگەن ءسوز. سوسىن مەن «مەنىڭ بويىم بار» دەپ ايتىپ تۇر ەكەن دەپ ويلاپ, «ءيا, سەنىڭ بويىڭ بار, بويىڭ وسەدى» دەدىم. سويتسەم, قىزىم تۇك تۇسىنبەيسىڭ دەپ ءوزىمدى تۇزەدى. «بوي» دەگەن «مالچيك» دەپ, ول ءسوزدىڭ ورىسشا اتاۋىن بەردى. سوندا ول «مالچيك», «boy», «بالا» دەگەن ءۇش ءسوزدىڭ قايسىسى ونىڭ انا ءتىلىنىڭ بىرلىگى ەكەنىن اجىراتا الماي جاتىر. مىنە, ءۇشتىلدى جارتىكەش تىلدىك تۇلعانىڭ العاشقى بەلگىسى وسى, سالدارى تۋرالى ويلانسام, قاۋىپتەر كوپ. ال ەۋروپادا بىرنەشە ءتىلدى ۇيرەتۋ ءۇشىن اكەسى ءبىر ءتىل, شەشەسى ءبىر ءتىلدى سويلەپ ۇيرەتەدى. سوندا ول جارتىكەش ەمەس, ەكى ءتىلدى تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى ەكەن. بۇل ءادىستىڭ دە وسال تۇستارىن عالىمدار كوپ ايتىپ جاتىر. وسىنى ويلانا كەلە, ءبىز ۇرپاعىمىزدى ءتول مادەنيەتتىڭ وكىلى رەتىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتايتىن, دامىتاتىن, جەتىلدىرەتىن تۇلعا رەتىندە تاربيەلەگىمىز كەلسە, وندا قالايدا ونىڭ باسىندا انا ءتىلىنىڭ جۇيەسى قالىپتاسپايىنشا, شەت ءتىلىن وقىتپاۋىمىز كەرەك ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. دۇنيەدەگى بۇكىل اقپارات اعىلشىن تىلىندە بولعانمەن, ءدال قازىر بىردەن قازاقشالاپ الا المايسىڭ. ويتكەنى سەندە ونى الۋدىڭ قۇرالى دا, كانالدارى دا جوق ازىرشە. قازاقستاندا اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ماماندار دا تاپشى. ءبىزدىڭ قوعام ەكىتىلدى. كەڭەستىك كەزەڭ عانا ەمەس, تاۋەلسىزدىك داۋىردەگى ۇرپاق تا ەكىتىلدى. بۇل دا – پايدا كورەتىن تۇسىمىز. الايدا ءتىل ۇيرەتۋدىڭ جولدارىنداعى ولقىلىقتار سالدارىنان تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ساناسىندا انا ءتىلىنىڭ قالىپتاسىپ, ورنىعۋ پروتسەسىنە نۇقسان كەلتىرىپ الماۋىمىز كەرەك.
تاڭشولپان اقباەۆا, اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى:
باسەكەگە قابىلەتتى بولادى
– اقپارات الماسۋ, ءبىلىم الۋ – اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ پايدالى جاقتارىنىڭ ءبىرى. اعىلشىن ءتىلى ارقىلى شەتەلدىك ءبىلىم بەرۋ ورىندارى مەن ۇيىمدارىندا تاجىريبە الماسۋىنا, جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي تۋعىزادى. بۇگىندە بالالاردىڭ كوبىسى اقىلى اعىلشىن ءتىلى كۋرستارىنا بارادى. اتا-انالار ءتىلدى ۇيرەنۋ قاجەت دەپ سانايدى. مۇعالىم بولعاننان بەرى باستاۋىش سىنىپ بالالارىنا ساباق بەرىپ كەلەمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ ءتىلىن ۇمىتىپ قالعان بالانى كەزدەستىرمەدىم. دۇرىس وقۋلىق, دۇرىس ۇيىمداستىرعان بازا, بىلىكتى مۇعالىم توبى قالىپتاسسا, تۇك تە قيىندىعى جوق. ءبىز نەگە الەمدىك وركەنيەتتەن كەش قالۋىمىز كەرەك؟ ءبىر ءتىلدىڭ ماسەلەسىن ەكىنشى تىلگە ارتا سالۋعا بولمايدى. قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى – ءوز الدىنا بولەك شارۋا. نەگە ءتىلدى ۇيرەنۋدى باستاۋىشتان باستاۋ كەرەك؟ بۇل كەزدە بالانىڭ ءتىلدى قابىلداۋ مۇمكىندىگى جوعارى بولادى ەكەن. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ انا تىلىندە سويلەۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى دەگەنگە قوسىلمايمىن. ءۇشتىلدى وقىتۋ جۇيەسىندە بالا قازاقستاندا عانا ەمەس, شەتەلدە دە باسەكەگە قابىلەتتى بولا الادى.
ەربولات تورەباەۆ, اتا-انا:
اعىلشىن ءتىلى – الەمدىك ءتىل
قازىرگى تاڭدا مەن سياقتى باستاۋىشتا وقيتىن بالاسى بار ءار اتا-اناعا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرتۋ ماقسات بولىپ وتىر. ويتكەنى «اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ بولاشاقتىڭ, تەحنولوگيانىڭ, عىلىمنىڭ, بيزنەستىڭ ءتىلى» دەپ سانامىزعا ءسىڭىرىپ جاتىر. كوپتەگەن اتا-انا بالاسىنا اعىلشىن ءتىلىن قوسىمشا وقىتىپ جاتىر. ءبىر كەزدەرى ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىزگە اتا-اناسى ورىس ءتىلىنىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرگەن ەدى. قازىر ءبىز سولاردىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇرمىز. بالاما ورىس ءتىلىن ۇيرەتپەيمىن. ونىڭ اسا ءبىر قاجەتتىلىگى جوق. بىراق اپتاسىنا 3 رەت ورىس ءتىلىن وقيدى. بۇل ۋاقىتتا ۇلىما باسقا قوسىمشا ساباقتى مەڭگەرۋىنە نەمەسە اعىلشىن ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقۋىنا بولار ەدى. سەبەبى اعىلشىن تىلىنە قاجەتتىلىك كوپ. قازىرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەت ەمتيحاندارى اعىلشىن تىلىندە وتەدى. مەنىڭشە, ورىس ءتىلىن قوعامدا بالا ونسىز دا ۇيرەنىپ الادى. بىلەسىزدەر مە, ورىس ءتىلىن وقىتقاندا بالاعا اۋىر جۇك بولادى. سەبەبى ونى بولاشاقتا قاجەت بولمايدى. قازاق تىلىمەن ارالاستىرىپ سويلەپ, سوزدىك قورى ازايادى, دۇنيەتانىمى باسقاشا بولا باستايدى.
P.S: قوعام شەت تىلدەرىنىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىندا وقىتىلۋىنا قارسى ەمەس. تەك باستاۋىش سىنىپتا بالانىڭ ساناسىنا انا ءتىلىن دۇرىس ءسىڭىرۋ كەرەك. انا ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن بالانىڭ ۇلتتىڭ مىنەزى دە, دىڭگەگى دە تولىق قالىپتاسادى. ءوز تۋعان ءتىلىن جەتكىلىكتى مەڭگەرمەگەن بالا قانشا دارىندى بولسا دا, ۇلتتىق ساناسى جەتىلمەيدى. قازاقتا «ۋىزىنا جارىماعان» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان شەت تىلدەرىن باستاۋىش سىنىپتا ەمەس, 5-سىنىپتا ەنگىزسە, ءتيىمدى بولار ەدى. سەبەبى كەلەشەك ۇرپاعىمىز انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا قانىپ وسەر ەدى.
ايزادا جايىققىزى
