بەرىك ءۋالي: اۋىر جىل بولعانىمەن, اۋقىمدى ءىس اتقارىلدى

بۇكىل الەمنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ, وكپەسىن قابىندىرعان بيىلعى جىلدىڭ دا جال-قۇيرىعى كۇزەلەتىن كەزگە كەلدىك. ەل دە, ەلگە تۇتقا ازاماتتار دا ۇلكەن سىناقتان ءوتتى. جاھاندى جۇرىسىنەن جاڭىلدىرعان ىندەت كەزىندە مەملەكەت ناقتى قانداي ارەكەت جاسادى؟ پرەزيدەنت قانداي شەشىمدەر قابىلدادى؟ وسىنداي كۇردەلى, قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ جاي-جاپسارى, اۋقىمى جايىندا پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى بەرىك ۋاليمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– بەرىك ءۋاليۇلى, بيىل ادامزات بالاسى ەڭ قاتەرلى ىندەتپەن كۇرەس­كەن قاۋىپتى جىل رەتىندە تاريحتا قالايىن دەپ تۇر. كوروناۆيرۋس جەكەلەگەن ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۇگىلى, تۇتاس مەملەكەتتەردىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتىپ, الەمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق داعدارىسقا اكەپ تىرەدى. پرەزيدەنت پاندەمياعا قارسى كۇرەستە قانداي باعىتتارعا باسىمدىق بەردى؟
– راسىندا, بۇل جىل تۇتاس ادامزاتتى تىعىرىققا تىرەگەن, جەر-جاھاندى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرىپ جىبەرگەندەي ابىگەرگە تۇسىرگەن وتە ءبىر اۋىر جىل بولدى. ادامزات كوزگە كورىن­بەيتىن «جاۋمەن» الىسىپ, مايدان دالاسىندا ونىمەن قالاي كۇرەسەرىن بىلمەي, ءبىراز ابدىرادى. سوندىقتان 2020 جىل الەمنىڭ ءبىر بولشەگى قازاقستان ءۇشىن دە وڭاي بولعان جوق. دەگەنمەن دەرتپەن كۇرەستە ءبىزدىڭ مەملەكەت تە ۇتىمدى شەشىم قابىلداي الدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ ءورشىپ, تەز تارالۋىنا بايلانىستى حالىققا ۇندەۋ جاريالاپ, ەلىمىزدە 30 كۇندىك توتەنشە جاعداي ەنگىزىپ, العاشقى تولقىننىڭ الدىن العانى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. مەملەكەت باسشىسى ىندەتتىڭ سالدارى اۋىر بولاتىنىن, ونىمەن قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى كۇرەسپەسە بولمايتىنىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ايتىپ, سوعان سايكەس ءتيىستى شارالار قابىلدادى. سولايشا, دەر كەزىندە قاتاڭ كارانتين جاريالانىپ, ساقتىق شارالارىن ساقتاۋدىڭ ارقاسىندا ەپيدەميانىڭ بەلەڭ الۋىنا جول بەرىلمەدى.
مەملەكەت باسشىسى ءوز جۇمىسىندا حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ, ەكونو­مي­كانىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋ قارقىنىن ساقتاۋ, ءبىلىم بەرۋ سالالارىن باستى نازاردا ۇستادى. سوعان سايكەس ماڭىزدى شەشىمدەر جەدەل قابىلدانىپ, ونى جۇزەگە اسىرۋدى ۇكىمەت پەن اكىمدەرگە جۇكتەپ, ناتيجەسىن ءجىتى قاداعالاپ وتىردى. ەڭ الدىمەن, نۇر-سۇلتان, الماتى, شىمكەنت قالالارىندا شۇعىل تۇردە جاڭا مودۋلدىك جۇقپالى اۋرۋلار اۋرۋحانالارى, پروۆيزورلىق ستاتسيونارلار سالىندى. 4,5 ميلليوننان استام ادامعا 42500 تەڭگەدەن قارجىلاي كومەك كورسەتىلدى. 1 ميلليوننان استام ازاماتقا ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىستىق زاتتار ۇلەستىرىلدى. ايماق اكىمدەرى ازىق-تۇلىك پەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ باعاسىن باقىلاۋ جۇمىستارىن بەلسەندى جۇرگىزدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قورى قازاقستان حالقىنىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق قامتاماسىز ەتە الدى.
سونىمەن قاتار حالىق تۇرمىسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن كوممۋنالدىق تولەمدەردىڭ ءتاريفى تومەندەتىلدى. ونى تولەۋ ءۇشىن اسا مۇقتاج جاندار قوسىمشا كومەك الدى. 2 ميلليونعا جۋىق ازاماتتىڭ نەسيە تولەۋ مەرزىمى كەيىنگە شەگەرىلدى.
700 مىڭنان استام كومپانيا مەن كاسىپكەرلەردىڭ سالىق جۇكتەمەسى ازايتىلدى. سول ارقىلى ولار 1 تريلليون تەڭگەگە جۋىق قارجى ۇنەمدەۋگە ءمۇم­كىندىك الدى. وسى رەتتە 2020 جىلى 492,5 مىڭ پەداگوگتىڭ جالاقىسى 25 پايىزعا وسكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. 2021 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ەڭبەكاقى تاعى دا 25 پايىزعا ۇلعايتىلماق. ال پەداگوگيكالىق باعىتتا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەندياسى 26 مىڭنان 42 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوبەيدى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى بويىن­شا دارىگەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن كوتەرۋ بويىنشا جۇمىس جالعاسىپ جاتىر. ەپيدەمياعا قارسى ءىس-شارالارعا تارتىلعان مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن ىنتالاندىرۋ جانە ماتەريالدىق قولداۋ ماقساتىندا كوروناۆيرۋس جۇقتىرۋ قاۋپىنىڭ دارەجەسىنە قاراي جالاقىلارىنا ۇستەماقى قوسىلدى. وسى ماقساتتا بيىل 196,5 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن كوروناۆيرۋسقا قارسى QazCovid-in ۆاكتسيناسى ازىرلەنىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار داعدارىسقا قارسى «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 1 تريلليون تەڭگە ءبولىندى. پاندەميانىڭ اۋىرتپالىعىنا قاراماستان, ءوندىرىس كولەمى 1,5 ەسە, اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدىلىگى 2,5 ەسە, ەكسپورت 2 ەسە ۇلعايدى. وسى رەتتە ارنايى توقتالىپ كەتەتىن ءبىر ماسەلە رەتىندە IT جانە تۋريزم سالالارىنا تارتىلعان ءىرى كولەمدەگى ينۆەستيتسيانى ايتا كەتۋ كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە 300 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنى اشىلماق. جالپى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن توتەنشە جاعداي جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا 500-گە جۋىق ماڭىزدى شەشىمدى جۇزەگە اسىردى.
مەملەكەت باسشىسى بيىلعى جىلدى «ۆولونتەر جىلى» دەپ جاريالاعانىن بىلەسىزدەر. پاندەميا كەزىندە ۆولونتەرلەر ەلىمىز ءۇشىن اسا قاجەتتى, پايدالى جۇمىس اتقاردى. وسى ىزگى ىسكە تارتىلعان ۆولونتەرلەردىڭ قاتارى 100 مىڭ ادامنان استى. ولار ەشقانداي قاۋىپ-قاتەرگە قاراماي, دارىگەرلەرگە, اسكەري قىزمەتشىلەرگە, قاراپايىم ازاماتتارعا كومەكتەستى. پرەزيدەنت ەرىكتىلەردىڭ ەڭبەگىن ناعىز ەرلىك دەپ باعالادى.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى پاندەميادان قايتىس بولعان ازاماتتاردى ەسكە الۋ ءۇشىن 13 شىلدەنى جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى دەپ جاريالادى. وسى كۇنى مەملەكەت باسشىسى اقوردا رەزيدەنتسياسىنىڭ الدىندا كوروناۆيرۋستان قازا بولعان ادامداردى ەسكە الدى. مۇنى ولىگە قۇرمەت, تىرىگە ونەگە بولعان يگى ءىس دەپ سانايمىن.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى كارانتين تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاۋدى وزىنەن باستاپ, وزگەلەرگە ۇلگى كورسەتتى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىر­ماسى بويىنشا بيۋدجەت قاراجاتى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋعا, شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا باعىتتاۋ ءۇشىن قايتا قارالدى. اتاپ ايتقاندا, جوس­پارلانعان بارلىق ءىس-شارالار ونلاين فورماتقا كوشىرىلدى. ەلىمىز بويىنشا قاشىقتان وقۋ, قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى ەنگىزىلدى. پاندەميا كەزىندەگى ۇنەمدەلگەن قاراجات ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە, داعدارىستان زارداپ شەككەن حالىقتىڭ ءال-­اۋقاتىن ارتتىرۋعا جانە باسقا يگى ىستەرگە جۇمسالدى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا پاندەميانىڭ سالدارى مەن ەكونوميكالىق داعدارىستى ەڭسەرۋگە 5,9 تريلليون تەڭگە كولەمىندە قارجى ءبولىندى. ءبىز بۇل ارادا پرەزيدەنتتىڭ پاندەميا كەزىندەگى جۇمىسىنىڭ ءبىر پاراسىن عانا ايتىپ وتتىك. ەڭ باستىسى, مەملەكەت باسشىسى وسىناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە حالىقپەن بىرگە, جۇرتپەن قاتار تالماي-تىنباي ەڭبەك ەتتى.
– پاندەميا حالىقارالىق قاتىناستاردى تەجەۋشى فاكتورعا اينالدى: كوپتەگەن ماڭىزدى ءىس-شارالار كەيىنگە قالدىرىلدى نەمەسە ونلاين فورماتتا وتكىزىلدى, ەكىجاقتى بايلانىستاردىڭ بەلسەندىلىگى ءبىرشاما ازايدى. الەمدە حالىقارالىق جانە وڭىرلىك احۋال شيەلەنىسە ءتۇستى. مەملەكەت باسشىسى سىرتقى ساياسي ارەنادا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قالاي قورعادى؟
– دۇرىس ايتاسىز, كوروناۆيرۋس پاندەمياسى حالىقارالىق قاتىناس­تاردىڭ دامۋ ۇدەرىسىنە سالقىنىن تيگىزدى. ەسەسىنە ونلاين سامميتتەر فورماتىن قولدانۋ, تەلەفون ارقىلى اڭگىمەلەسۋ تاجىريبەسىن ارتتىرۋ جانە جازباشا حاتتار جولداۋ سياقتى ديپلوماتيالىق جاڭا ستاندارت كەڭىنەن قولدانىلدى. جالپى, پرەزيدەنت جىل ىشىندە 9 حالىقارالىق جيىنعا قاتىسىپ, تەلەفون ارقىلى 30-دان استام ەلدىڭ باسشىلارىمەن سويلەستى. شەتەلدىڭ 15 ەلشىسىنەن سەنىم گراموتالارىن قابىلدادى. ءدال وسىنداي قيىن-قىستاۋ ساتتە سىننان سۇرىنبەي ءوتۋ ءۇشىن قازاقستان الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەرمەن اراداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى قارقىنىن ساقتاۋعا, ونىڭ ىشىندە, زاماناۋي قاۋىپ-قاتەرلەردى بىرلەسە شەشۋگە ەرەكشە كوڭىل اۋداردى.
ارينە, پرەزيدەنتتىڭ شەت مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باس­شىلارىمەن جۇرگىزگەن بارلىق كەلىسسوزدەرىندە پاندەميانىڭ ءارتۇرلى سالدارىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن كۇش جۇمىلدىرۋعا نازار اۋدارعانى بارشاعا ايان. پاندەميا كەزىندە, ەڭ الدىمەن, شەت مەملەكەتتەردە قالعان ازاماتتارىمىزدى ەلگە امان-ەسەن جەتكىزۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. شەكارالاردىڭ جابىلىپ, اۋە قاتىناستارى توقتاتىلىپ جاتقاندا بۇل العاشقى ءساتتى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى. شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن ورناتىلعان ءتيىمدى ىقپالداستىقتىڭ ارقاسىندا مىڭداعان ازاماتتارىمىز وتانىمىزعا امان-ساۋ ورالدى. سونىمەن بىرگە قازاقستاندا قالعان شەتەلدىكتەرگە ءتيىستى كومەك كورسەتىلدى. وسىنداي سىن ساعاتتا شەتەلدىك سەرىكتەس مەملەكەتتەرمەن ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە سىرتتان ۇلكەن كولەمدە گۋمانيتارلىق كومەك تارتىلىپ, كاسىبي دارىگەرلەر كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە رەسەي, قىتاي, تۇركيا, قاتار جانە ت.ب. دوستاس مەملەكەتتەر بار. قازاقستان دا حالىقارالىق قوعامداس­تىقتىڭ جاۋاپتى مۇشەسى رەتىندە قىرعىزستان, تاجىكستان, اۋعانستان, قىتاي جانە يتاليا سياقتى جاقىن كورشىلەس جانە سەرىكتەس مەملەكەتتەرگە قول ۇشىن سوزدى. ەلىمىزگە كوروناۆيرۋسقا قارسى ءتيىمدى جانە قولجەتىمدى ۆاكتسينالار الۋ, جاساۋ جانە ءوندىرۋ سالاسىندا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. قازىرگى تاڭدا وسى باعىتتا رەسەيمەن تىعىز ىقپالداستىق ورناتىلدى.
پرەزيدەنت ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتقا قاتىستى جۇمىسىندا اشىقتىق, پراگماتيزم جانە ىمىراعا كەلۋ سەكىلدى تاسىلدەردى قولدانۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن سەنىمدى قورعايدى. بۇل ءتاسىلدىڭ تيىمدىلىگى مامىر ايىندا وزبەكستانداعى ساردوبا سۋ قويماسىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى توتەنشە جاعداي كەزىندە انىق كورىندى. ەكى ەلدىڭ ءتۇسىنىسىپ جۇمىس ىستەۋىنىڭ ارقاسىندا سۋ تاسقىنىنىڭ سالدارىن قىسقا مەرزىمدە جويۋ مۇمكىن بولدى.
تاعى ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ 19 مامىردا وتكەن وتىرىسى ەستەرىڭىزدە بولار. سول كەزدە «2025 جىلعا دەيىنگى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ ستراتەگيالىق دامۋ باعىتتارى تۋرالى» قۇجاتتىڭ جوباسى ۇسىنىلدى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى اتالعان قۇجاتقا ۇلتتىق مۇددەمىز تۇرعىسىنان قاراپ, ونىڭ كەيبىر بولىمدەرىن قايتا پىسىقتاپ, ءالى دە شيراتا ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. مەملەكەت باسشىسى قۇجاتتىڭ وداققا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى قامتۋى كەرەك ەكەنىن جەتكىزدى. بۇل تۇرعىدا قازاقستاننىڭ تۇبەگەيلى ۇستانىمى وداقتى «ساياساتتاندىر­ماۋ» ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ بيىلعى جۇمىس كەستەسىندەگى ماڭىزدى شارالارعا دا توقتالىپ كەتەيىك. مىسالى, تەڭىزگە شىعاتىن جولى جوق دامۋشى ەلدەر توبىنىڭ قازىرگى توراعاسى رەتىندە قازاقستان پرەزيدەنتى مامىر ايىندا بۇۇ-نىڭ «COVID-19 داۋىرىندە جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدە دامۋدى قار­­جى­لاندىرۋ» اتتى جوعارى دەڭگەيدەگى ونلاين ءىس-شاراسىنا قاتىستى. الەمدىك دەڭگەيدەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى شارا رەتىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ قىركۇيەك ايىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 75-ءشى مەرەيتويلىق سەسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋىن ايتۋعا بولادى. قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇۇ باس اسسامب­لەياسى 75-سەسسياسىنىڭ جالپى ساياسي دەباتتارىندا سويلەگەن سوزىندە COVID-19 ىندەتى سالدارىنان تۋىنداعان داعدارىسقا قارسى قابىلدانۋعا ءتيىستى شارالاردى اتاي كەلىپ, اۋرۋلار مەن بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋ جونىندەگى وڭىرلىك ورتالىقتار جەلىسىن قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. وسى رەتتە قازاقستان مۇنداي ورتالىقتىڭ ءبىرىن ءوز اۋماعىندا اشۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزدى. سونىمەن قاتار الەمدى جاۋلاعان جاھاندىق پاندەمياعا بايلانىستى بيولوگيالىق قارۋدى باقىلاۋ جۇيەسىن ازىرلەۋ جانە ىسكە قوسۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگىنە توقتالىپ, بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرەتىن ارنايى كوپجاقتى ورگان – بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى.
شەتەلدىك كوشباسشىلار قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان اۋقىمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالارعا وڭ باعاسىن بەرىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا, ەلىمىزدىڭ ءولىم جازاسىن جويۋعا باعىتتالعان ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنىڭ ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماسىنا قول قويۋ تۋرالى مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەشىمى جوعارى باعالاندى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كوشباسشىلىعىمەن ۇلتتىق ديپلوماتيا ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن, ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن, سىرتقى ساياسي باعىتىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاي وتىرىپ, وزگەرمەلى قۇبىلىستارعا تەز بەيىمدەلدى. ناتيجەسىندە, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ بەدەلىن ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق جۇيەسىندە جانە ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى جەتەكشى مەملەكەت رەتىندە نىعايتتى. ارينە, COVID-19 ىندەتىنىڭ قاتال سىناقتارى قازاقستاندىق ديپلوماتيانىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويۋدا. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي قىزمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە مەملەكەت باسشىسى داعدارىستان كەيىنگى جاڭا الەمدەگى ۇلتتىق دامۋ مىندەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ, ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەدەلىن نىعايتۋدى كوزدەيدى.
– وڭىرلەردەگى جاعداي مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇنەمى باقىلاۋىندا. بيىل قاسىم-جومارت كەمەلۇلى بىرقاتار وبلىسقا جۇمىس ساپارىمەن باردى. وسى ساپارلاردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا توقتالا كەتسەڭىز.
– ارينە, مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ بۇكىل وڭىرىندەگى احۋالدى ءجىتى باقىلاپ وتىرادى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ەل مەن جەردىڭ تاعدىرىنا, حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ءاردايىم باسا ءمان بەرەتىنىن وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر. ءار ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا بىردەي كوڭىل ءبولىپ, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان شارالار قابىلدايدى, ءتيىستى تاپسىرمالار بەرەدى. بيىل دا اۋىر جاعدايعا قاراماستان 9 رەت وڭىرلەرگە جۇمىس ساپارىمەن باردى. پرەزيدەنت وبلىستارعا جۇمىس ساپارىن جوسپارلاعاندا وڭىرلەردەگى قالىپتاسقان احۋالدى ءوز كوزىمەن كورىپ, ىندەتكە قارسى كۇرەسىپ جاتقان جۇرتشىلىقپەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسۋدى ءجون كوردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ وڭىرگە ارنايى جۇمىس ساپارىمەن كەلۋى داعدارىس تاۋقىمەتىن تارتقان حالىققا سەنىم بەرىپ, ەڭسەلەرىنىڭ تۇسپەۋىنە ىقپال ەتتى دەپ ويلايمىن. مىسالى, جىل باسىندا جامبىل وبلىسىنا باردى. وندا ايماقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ قانا قويماي, قورداي اۋدانىنداعى جالپىعا بەلگىلى وقيعادان كەيىنگى اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ بارىسىن كوردى. اقمولا وبلىسىنا جۇمىس ساپارى كەزىندە وڭىردەگى كوكتەمگى ەگىن ەگۋ جۇمىستارىمەن, اۋىل شارۋاشىلىعىن, ونىڭ ىشىندە ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوسپارىمەن تانىستى. تۇركىستان وبلىسىنا جاساعان ساپارىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ وزبەكستاننىڭ ساردوبا سۋ قويماسىنىڭ بۇزىلۋىنان زارداپ شەككەن ماقتاارال اۋدانىنىڭ احۋالىمەن, بىلتىرعى ارىستاعى جارىلىستىڭ سالدارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىمەن تانىسىپ, ءوز كوزىمەن كوردى. بۇعان قوسا, بۇگىندە قارقىندى قۇرىلىس الاڭىنا اينالعان تۇركىستان قالا­سىنداعى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا كۋا بولدى. ودان كەيىن مەملەكەت باسشىسى جۇمىس ساپارىمەن, قوستاناي, سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا باردى. بۇل ەكى ءوڭىر ەلىمىزدى استىقپەن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى وبلىستار ەكەنى ءمالىم. قازىرگىدەي داعدارىس جاعدايىندا حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ – نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار اۋىلداعى جاستارعا جاعداي جاساپ, ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ دا – وزەكتى مىندەت. وسىنداي ماسەلەلەردى ۇدايى نازاردا ۇستاعان مەملەكەت باسشىسى ايماقتارعا ارنايى بارىپ, ەگىستىك القاپتارىن ارالاپ كوردى. ال الماتى قالاسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارعاندا ىندەتپەن كۇرەستە العى شەپتە جۇرگەن دارىگەرلەرمەن كەزدەستى. قالاداعى مەديتسينالىق-دەموگرافيالىق احۋال مەن COVID-19 ىندەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن قابىلدانعان شارالاردى كوردى. ءوندىرىس ورىندارىن ارالاپ, جاسالعان جۇمىستارعا وڭ باعاسىن بەردى. بيىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابي, اباي قۇنانبايۇلى سىندى ءبىرتۋار تۇلعالارىمىزدىڭ مەرەيتويلارى يۋنەسكو دەڭگەيىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. پاندەميا سالدارىنان جوسپارلانعان ءىس-شارالاردىڭ دەنى ونلاين رەجىمدە وتكىزىلدى. دەگەنمەن مەملەكەت باسشىسى حاكىم اباي­دىڭ 175 جىل­دىق مەرەيتويىنا ارنالعان سەمەيدەگى جيىنعا ارنايى بارىپ, ۇلى اقىننىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتتى. سونىمەن بىرگە اباي مەن ونىڭ ۇلدارىنا ارنالعان «ۇلى اقىن اباي ۇلدارىمەن» اتتى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ راسىمىنە قاتىسىپ, «جيدەباي-ءبورىلى» مەموريالدىق كەشەنىندە بولدى. ابايتانۋشى عالىمدارمەن كەزدەسىپ, كەلەلى كەڭەس قۇردى. سونداي-اق ابايدىڭ كىندىك قانى تامعان كيەلى مەكەندەگى اتقارىلعان يگى جۇمىستارمەن تانىستى. قاراشا ايىندا قاراعاندى وبلىسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارىپ, جاڭادان سالىنعان 1200 ورىندىق مەكتەپ-گيمنازيانى جانە بىرقاتار سپورت نىساندارىن ارالاپ كوردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بىرقاتار وبلىسقا جۇمىس ساپارىمەن بارۋى ءوڭىردى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامىتۋعا, پاندەميا سالدارىمەن كۇرەسۋگە جانە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ جۇيەلى ورىندالۋىنا زور ىقپال ەتتى دەۋگە بولادى.
– مەملەكەت باسشىسى اقپاراتتىق كەڭىستىكتى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستايدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پاراقشالارىنا كوڭىل بولەدى. ءبىز پرەزيدەنتتىڭ تۆيت ارقىلى مينيسترلەرگە, اكىمدەرگە تاپسىرما بەرەتىنىن بىلەمىز. وسى تاپسىرمالار قانشالىقتى ورىندالادى؟
– ەستەرىڭىزدە بولسا, قاسىم-­جومارت كەمەلۇلى سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا دا, 2019 جىلعى جولداۋىندا دا «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى تۋرالى ايتتى. جالپى, مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل تۇجىرىمداماسىن قالىڭ جۇرتشىلىق جاقسى قابىلدادى. وسى رەتتە پرەزيدەنت الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ەلىمىزدىڭ بۇكىل وڭىرىندە بولىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالارعا, تۇيتكىلدەرگە دەر كەزىندە ءۇن قاتىپ, ءتيىستى تاپسىرما بەرەدى. ءاسى­رەسە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن حاباردار بولىپ وتىرادى. ياعني بۇل – پرەزيدەنتتىڭ قوعامداعى بولىپ جاتقان ءار پروبلەمانى ەستىپ, ءبىلىپ, كورىپ وتىرعانىنىڭ بەلگىسى. مۇنداي جۇمىس ءستيلى ۋاقىت ۇنەمدەۋ تۇرعىسىنان وتە ءتيىمدى ەكەنىن كورسەتتى. سەبەبى بەرىلگەن تاپسىرمالار دەر كەزىندە نازارعا الىنىپ, ءتيىستى شەشىمىن تابادى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاپسىرما بەرۋدى قولايلى سانايدى. وسى جىلى پرەزيدەنتتىڭ تۆيتتەر پاراقشاسىندا جالپى سانى 630-دان استام ءتۆيتى, ينستاگرامدا 30 جازباسى جاريالاندى. ايتالىق, قاسىم-جومارت كەمەل­ۇلى اقمولا وبلىسىنداعى «كوبەيتۇز» كولىنە كەلتىرىلگەن زياندى ارەكەتتەرگە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ, ءتيىستى مينيسترلىكتەرگە تاپسىرما بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە كورىكتى جەردەگى كەلەڭ­سىز ارەكەت توقتاتىلدى. بۇگىندە ەكولوگيالىق اعارتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. پرەزيدەنت بىرقاتار دەپۋتاتتار مەن پاتريوت ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەردى, اسىرەسە تۋدى كۇندەلىكتى ومىردە كەڭىنەن قولدانۋ تۋرالى ۇسىنى­سىنا نازار اۋدارىپ, ۇكىمەتكە قولدانىس­تاعى زاڭنامالارعا وزگەرىس ەنگىزۋدى تاپسىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە, تۋدى قوعامدىق, كوپشىلىك ورىنداردا, ۇيلەردىڭ بالكونىنا ىلۋگە رۇقسات بەرىلگەن ۇكىمەت قاۋلىسى شىقتى. پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى بوزجىرا قورىعى اۋماعىندا سالىناتىن قوناقۇيدىڭ قۇرىلىسى قايتا قارا­لادى. سونىمەن قاتار قاسىم-جومارت كەمەل­ۇلى الماتى قالاسى تولە بي كوشەسىندەگى اعاشتاردىڭ وتالعانىنا قاتىستى جاعدايعا نازار اۋدارىپ, قالا اكىمىنە قىزمەت­تىك تەكسەرۋ جۇرگىزىپ, كىنالىلەردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى تاپسىردى. جىل ىشىندەگى وسىنداي جۇمىستاردى كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. دەگەنمەن مۇنىڭ ءبارى ەلدىڭ كوز الدىندا ءوتىپ جاتقاننان كەيىن بارلىعىن بىردەي ءتىزىپ شىعۋ مىندەت ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن.
وسى ارادا پرەزيدەنتتىڭ akorda.kz سايتىنداعى ۆيرتۋالدى قابىلداۋىنا دا جۇرتشىلىقتان كوپتەگەن تالاپ-تىلەكتەر, ءارتۇرلى ءوتىنىش حاتتار كەلەتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇگىنگە دەيىن ازاماتتاردان 19 مىڭ 500-گە جۋىق ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى. ونىڭ ەشقايسىسى نازاردان تىس قالمايدى.
قورىتا ايتقاندا, جالپى وسى كەزەڭدەگى ورىندالعان تاپسىرمالاردى سارالاي وتىرىپ, مەملەكەت باسشىسىنىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىزى بار.
– ءيا, قاسىم-جومارت ­توقاەۆ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداسىن جاريالاعالى مەملەكەتتىك ورگاندار اشىق بولۋعا, ەلدىڭ الدىنا كوبىرەك شىعۋعا تىرىسىپ جاتىر دەۋگە بولادى. ولار ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرىنە جىلدام جاۋاپ بەرىپ, باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە تىعىز بايلانىس ورناتىپ جاتىر. پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى وسى تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋدا قانداي ءرول اتقارادى؟
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتالعان تۇجىرىمداماسىنان كەيىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى الەۋمەتتىك جەلىلەردە رەسمي اككاۋنتتارىن اشىپ, كەيبىرى جەكە بايلانىس تەلەفوندارىن جاريالاۋ ارقىلى حالىقپەن جەدەل كەرى بايلانىس ورناتۋعا كوڭىل بولە باستادى. مۇنى حالىققا قىزمەت كورسەتۋدىڭ, جۇرتشىلىقپەن بايلانىس ورناتۋدىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. بۇل اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرىنىڭ حالىقپەن قارىم-قاتىناسى ايتارلىقتاي ىلگەرىلەگەنىن كورسەتەدى. پرەزيدەنتتىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قۇرۋ تۇجىرىمداماسى اياسىندا بيلىك وكىلدەرىنىڭ حالىقپەن كەزدەسۋلەرى ارتىپ, ازاماتتاردى جەكە ماسەلەلەرى بويىنشا قابىلداۋ وڭتايلانا ءتۇستى. وسى رەتتە, قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قوعام قايراتكەرلەرىمەن جانە عالىمدارمەن 23 كەزدەسۋ وتكىزدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى اتالعان تۇجىرىمدامانىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا, قوعاممەن ديالوگ ورناتۋعا زور ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىندە ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەلەرى, سونداي-اق ساياسي جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى تالقىلاندى. «بەيبىت جيىندار تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلدانىپ, «ساياسي پارتيالار تۋرالى», «سايلاۋ تۋرالى» زاڭدارعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. ۇلتتىق كەڭەستىڭ باستاماسىمەن توعىز زاڭ قابىلداندى. تاعى جەتى زاڭ جوباسى قارالىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار وسى جىلى پرەزيدەنتتىڭ 3 ماقالاسى, وتاندىق جانە شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن 7 سۇحباتى جاريالاندى.
پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى بارلىق مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارداعى ءباسپاسوز قىزمەتىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قازاقستان پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسكەندە حالىققا «ساباقتاستىق. ادىلدىك. ورلەۋ» دەگەن باستى ءۇش ۇستانىمدى نەگىزگە الاتىنىن ايتتى. وسىعان وراي بيىلعى ناۋ­رىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزي­دەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى مەملەكەت باسشىسىنىڭ 1 جىلدىق جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە «ساباقتاستىق. ادىلدىك. ورلەۋ» دەگەن اتپەن 4 تومدىق جيناق شىعاردى. بۇل مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءبىر جىلدا اتقارعان جۇمىسىن ءبىر جەرگە جيناقتاپ, بولاشاققا اماناتتاۋ نيەتىنەن تۋعان يگى ءىس دەپ ويلايمىن. مۇنداي جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرەدى.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن, بيىل akorda.kz سايتىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ قىزمەتى بويىنشا 442 اقپاراتتىق حابارلاما, پرەزيدەنتتىڭ ءتۇرلى جيىنداردا سويلەگەن سوزدەرى مەن ۇندەۋلەرىنەن 25 اقپارات جانە قازاقستان حالقىنا ارنالعان 1 جولداۋى جاريالاندى. وسىنداي اقپاراتتىڭ الاڭىنا, جاڭالىقتىڭ جارشىسىنا اينالعان akorda.kz سايتى الداعى جىلدان باستاپ جاڭارىپ, زامانعا لايىقتالىپ, جاڭا ديزاينمەن شىعاتىنىن ايتقان دا ابزال شىعار.
– جىلدىڭ سوڭىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى ءوتتى. بۇل كوپتەن بەرى عالىمداردىڭ دا, جالپى زيالى قاۋىمنىڭ دا كۇتكەن ساياسي شەشىمى ەدى. كوميسسياعا ارتىلعان جۇك بەلگىلى, ال ناتيجەسى قانداي بولۋى كەرەك؟
– ءيا, بۇل قازاق حالقى ءۇشىن كوپتەن كۇتكەن اقجولتاي جاڭالىق بولدى. سەبەبى ەلىمىزدە ناۋبەت زاردابىن تارتپاعان وتباسى جوق. ءوزىڭىز ايتقانداي, عالىمدار دا, زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە اتالعان ماسەلەنى كوپ ۋاقىتتان بەرى كوتەرىپ كەلەدى. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ بۇل شەشىمىن بۇكىل حالىق زور قۋانىشپەن قابىل الدى دەپ ويلايمىن.
حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قۋعىن-سۇرگىن, اشارشىلىق زوبالاڭى ەل تاريحىندا قاسىرەتتى كەزەڭ بولعانى بارشاعا بەلگىلى. عالىمدارىمىز قازاق دالاسىندا 300-دەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ بولعانىن ايتادى. حالقىمىز باستان كەشكەن بۇل تاۋ­قىمەتتى جىلدار اقتاڭداقتار كەزەڭى دەپ اتالىپ كەتتى. سوندىقتان تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرىپ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ ءۇشىن مەملەكەت باسشىسى بيىلعى 30 مامىردا ۇندەۋ جاريالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە پرەزيدەنت جارلىعىمەن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ, 3 جەلتوقساندا ونىڭ العاشقى وتىرىسى وتكىزىلدى.
مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ باستى مىندەتى – كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق سانات­تارىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ. كەلەر جىلى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 30 جىل تولادى. وسى ايتۋلى مەرەكە قارساڭىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ ەركىندىگى, تاۋەلسىزدىگى جانە اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن, سول ءۇشىن قۇربان بولعان, زارداپ شەككەن تۇلعالاردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اقتاۋدىڭ ءمانى زور دەپ ويلايمىز. كوميسسيا قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنە قاتىستى ماتەريالداردى جان-جاقتى ءارى كەشەندى زەرتتەپ, جازىقسىز قۇربان بولعان ازاماتتاردى زاڭدى جانە ساياسي تۇرعىدان تولىق اقتايدى دەپ سەنەمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن
جولدىباي بازار