[wppa type=»slideonly» album=»7″ size=»auto»][/wppa]
«ءاي, گەنەرالدار! بوي جاعىنان مەنەن ءبىر باس جوعارى بولارسىڭدار, بىراق ماعان ۇنامسىز قىلىق كورسەتسەڭدەر, سول ايىرماشىلىقتى دەرەۋ تەڭەستىرۋگە تۋرا كەلەدى!». ول وسىنداي باسقارۋمەن جارتى الەمدى كوكتەي ءوتىپ, كوپتەگەن حالىقتارعا ءوز ءامىرىن جۇرگىزدى. ءتىپتى, وعان كەلگەندە, زەرتتەۋشىلەر ەكىگە ايىرىلادى: ءبىرى جاقتاسا, ەكىنشىسى داتتاپ الەك. وسىدان-اق, بۇل تۇلعانىڭ ادامزات تاريحىنا وزگەرىس ەنگىزىپ, ايتۋلى وقيعالارعا ارقاۋ بولعانىن اڭعارۋعا بولادى…
فرانتسيانىڭ قازاقستانداعى مادەني ماۋسىمى اياسىندا استاناداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا فرانتسۋز حالقىنىڭ ءبىرتۋار ۇلى, ايگىلى قولباسشى ناپولەون بوناپارتتىڭ عۇمىرناماسىمەن تانىستىراتىن «ناپولەون. ءومىر. اڭىز» اتتى كورمە اشىلدى. استانا قالاسى اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پەن «ناپولەون» قورىنىڭ باسشىلىعى سالتاناتتى تۇردە اشقان كورمەدە كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلعان كونە جادىگەرلەر كوڭىل قاندىرىپ, كوز تويدىرادى. ارينە, 300-گە جۋىق جادىگەردى تالداپ تانىستىرىپ وتىرساق, قالىڭ ءبىر كىتاپقا جۇك بولار ەدى.
كورمەنىڭ اشىلۋىنا دەيىن فرانتسيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى فرانسيس ەتەن, «ناپولەون» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى تەرري لەنتس جانە «ناپولەون» قوعامدىق قورى مۇرالار ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى پەر براندانىڭ قاتىسۋىمەن ءباسپاسوز ءماسليحاتى بولىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا فرانتسۋزدار اراسىنان شىققان الەمدى «جاۋلاپ الۋشى» زينەدين زيدان بولسا, وتكەن تاريحتا ناپولەون بوناپارت ەكەنى ءسوزسىز دەپ ءازىل-شىنى ارالاس اڭگىمە قوزعاعان قوناقتار تىلشىلەردىڭ بىرنەشە ساۋالدارىنا جاۋاپ بەردى. ولار ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ-قونۋ ءۇشىن كۇردەلى جۇمىستاردى تالاپ ەتەتىندىكتەن بۇل كورمەنى قازاقستاننىڭ باسقا قالالارىندا وتكىزۋ قيىندىق تۋدىراتىنىن جانە استانادان باسقا شاھارعا جوسپارلانباعانىن تىلگە تيەك ەتتى. كورمەنى فرانتسيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسىنىڭ باستاماسىمەن, سونداي-اق استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ قولداۋىمەن ۇلتتىق مۇراجايلار بىرلەستىگى – ۇلكەن ساراي جانە «ناپولەون» قوعامدىق قورى ۇيىمداستىرىپ وتىر.
«اياچچو پەرزەنتى, كورولدىك وفيتسەر», «ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى», «ناپولەون بوناپارت, ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ گەنەرالى», «بىتىمگەر ءارى رەفورماتور», «يمپەراتوردىڭ جانۇياسى», «قولباسى», «جەر اۋدارىلۋى جانە قايتىس بولۋى», سونداي-اق, «اڭىزداردىڭ شارىقتاۋى» سەكىلدى بولىمدەردەن قۇرالعان كورمەگە تاريح تولقىنىندا ەڭ تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قالىپتاسىپ, وزىنەن كەيىنگى بىرنەشە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە ۇلگى بولا بىلگەن ناپولەوننىڭ پايدالانعان كەرەك-جاراقتارى, ءارتۇرلى سوعىستاردا قولىنا العان قىلىشى مەن قانجارى, مەملەكەت ىسىندەگى بىرنەشە قۇجاتتارى, ءمورى, قالپاعى, سالتاناتتى راسىمدەرگە لايىقتالعان كيىمدەرى مەن اسكەري ساۋىتتارى, دارىگەرلىك بۇيىمدارى, ءتىپتى شاشىنا دەيىن قويىلعان. بوناپارتتىڭ ازاماتتىق قوعامداعى ورنى مەن ساياساتتاعى سالماعىن كورسەتەتىن جانە سول داۋىردەگى مادەني, عىلىمي ءومىردى كوز الدىمىزعا اكەلگەن كورمەدەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مۇسىندەرى, جەر اۋدارىلعان كەزەڭدەردە اۋليە ەلەنا ارالىندا كيگەن كيىمى, بىرنەشە ونەر بۇيىمدارى مەن قولجازبالارى دا تىس قالمادى. ال, جوزەفينا ەكەۋىنىڭ ارا قاتىناسىن ايقىندايتىن حاتتار, سۇيىكتىسىنىڭ القاسى مەن اياقكيىمى كەلۋشىلەردىڭ ەرەكشە نازارىن اۋداردى دەۋگە بولادى. كورمەنىڭ سوڭعى بولىگىنە ناپولەوننىڭ اسكەري جورىقتارىن, جەكە تۇلعاسىن, ەل باسقارۋىن سيپاتتايتىن سۋرەتتەر قويىلعان. الەمگە ايگىلى قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان دۇنيەلەردىڭ اراسىندا 1812 جىلى رەسەيدەن شەگىنۋ كەزىندەگى كورىنىستەردى بەينەلەگەن كارتينا بار. كوزىمىزگە وتتاي باسىلعانى دا وسى ەدى.
ناپولەون جاھاندى جالپاعىنان باسىپ, ءوزىن الەمنىڭ ءامىرشىسى ەسەبىندە ساناي باستاعاندا ورىس يمپەرياسىنا قارسى قول باستاپ شىعادى. الايدا, ونىڭ بۇل جورىعى ماسكەۋدى باعىندىرۋمەن باستالسا دا, كەيىن ساتسىزدىككە ۇشىراپ, مىڭداعان اسكەرى مايدان دالاسىندا جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. تاريح زەرتتەۋشىلەرى بۇل تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەردى العا تارتادى. دەگەنمەن, ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز وسىمەن شەكتەلمەك ەمەس.
بەلگىلى جۋرناليست تىلەكقابىل بورانعاليۇلىنىڭ 1997 جىلى «سەنادان اتىن سۋارعان» دەگەن اتپەن جاريالانعان ماقالاسىنا جۇگىنسەك, ايگىلى فرانتسۋز-ورىس سوعىسىنىڭ بەل ورتاسىندا ءبىزدىڭ قازاقتار دا ايقاسقا تۇسكەن ەكەن. جازۋشى وتان سوعىسى دەگەن اتپەن رەسەي تاريحىندا قالعان وقيعانى تەرەڭ زەردەلەپ, كونە جازبالاردان استارلى اقيقات پەن دايەكتى بولجامىن جەتكىزۋگە تىرىسقان. ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنا تىركەلىپ, كەيىن ورىس ولكەسىن قورعاۋعا اتسالىسقان بىرنەشە قاراكوز قانداستارىمىز جايىندا ناقتى دەرەكتەر كەلتىرگەن اۆتور ەكەۋىنىڭ عانا كىم ەكەنىنە كوز جەتكىزگەندەي بولادى. كونە دەرەكتەردەن ءپاريجدى العان ورىس اسكەرلەرىنىڭ قاتارىنداعى نارىنباي جانجىگىتوۆ پەن امەن بايباتىروۆتىڭ ايقىن بەينەسىن تانىتقان قالامگەر ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ماقالاسىندا بوناپارت اسكەرىنىڭ رەسەيدەن بەزىپ كەتۋىنە اتا-بابالارىمىزدىڭ دا ۇلەسى بولعانىن جازعان. ءتىپتى, ولاردىڭ ماراپات الىپ, مارتەبەلى ازاماتتار قاتارىندا بولعانىنا دا ورىس تاريحشىلارىنان ناقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى. ورال ءوڭىرىن مەكەندەگەن تانا رۋىنىڭ جىگىتتەرى وسىلايشا ناپولەوندى ورىس ولكەسىنەن قۋىپ شىعۋدا اسقان ەرلىكتەر كورسەتسە كەرەك. ايتپەسە, ولار تاريحتا قالماس تا ەدى عوي.
ناپولەون تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە ونىڭ تاۋلىگىنە ءتورت-اق ساعات ۇيىقتاعانى ايتىلادى. جانىنداعى وفيتسەرلەر قالدىرىپ كەتكەن جازبالاردا ايگىلى تۇلعا تۇنگى ون ەكىدەن ەكىگە دەيىن جانە تاڭعى ساعات بەستەن باستاپ جەتىگە دەيىن ەكى-ەكى ساعاتتان كوز ىلەتىن بولعان-مىس. ونىڭ ءتۇن ۇيقىسىن بۇلايشا بولۋىنە جاستايىنان ادەبيەتكە قۇمارلىعى سەبەپ بولسا كەرەك. ءتىپتى, ناپولەوننىڭ ۇزاق جورىقتاردان كەيىن ءوز قالپىنا كەلۋى ءۇشىن از عانا دەمالىستىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولاتىن. الاسا بويىمەن, ەل باسقارا بىلەتىن قايراتكەرلىگىمەن تاريحتا قالعان اتاقتى قولباسشى, راسىندا, فرانتسۋز حالقىنىڭ باعىنا تۋعانداي ەدى.
«جاۋلارىڭدى كەشىرۋگە ابدەن بولادى, بىراق الدىمەن ولاردىڭ ءبارىن جويۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىممەن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ناپولەون 1821 جىلدىڭ مامىراجاي مامىر ايىندا دۇنيە سالدى. ايتسە دە, الەم تاريحىنا وشپەس ءىز قالدىرىپ كەتكەن تۇلعانىڭ كەيبىر ارەكەتتەرى كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە بولارلىق.
مىنە, ءوزىمىزدىڭ نارىنباي مەن امەندەردەن پاريجگە قاشىپ تىعىلعان فرانتسۋزدىڭ ۇلى قولباسشىسىنا ارنالعان كورمە استانا تورىندە 20 جەلتوقساننان باستاپ اقپاننىڭ 23-ىنە دەيىن جالعاسادى. بۇل – فرانتسيانىڭ قازاقستانداعى مادەني ماۋسىمى اياسىندا وتكىزىلىپ وتىرعان شارالاردىڭ سوڭى.
نۇريسلام قۇسپانعالي
