بالانى ايتۋمەن ەمەس, ىسىڭمەن تاربيەلەۋ كەرەكتىگىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. بىراق سونى ۇستاناتىندار كەمدە-كەم. «بابامىز باتىر بولعان» دەۋشىلەردىڭ ۇرپاعىندا ونداي قاسيەتتىڭ جۇرناعى بولمايتىن جايلار از ەمەس. «اتامىز جومارت بولعان» دەپ كوپ ايتاتىن بىرەۋلەردىڭ ءوز قۇلقىنىنان اسا المايتىنى دا بار. باتىرلىقتى, جومارت بولۋدى ءوز ونەگەسىمەن كورسەتپەگەنىنەن بولار-اۋ دەگەن وي كەلەدى كەيدە.
بىز كورگەنىمىزدى ىستەيتىن حالىقپىز عوي. بىرەۋ ۇلان-اسىر توي جاساسا, سونداي توي جاساۋىمىز كەرەك. قارىزعا باتسا دا, كرەديت السا دا جاساۋ كەرەك. «مەنىڭ قاي جەرىم كەم؟» دەگەن ءۋاج ايتىلادى وندايدا. ال شاشىلىپ توي جاساۋدىڭ قارىز العان ادامدى قۇلدىققا تۇسىرەتىن, رۋحاني تۇرعىدان ازدىراتىن, ۇرپاققا ونەگە بولمايتىن ادەت ەكەنىن ەسكەرە بەرمەيدى.
«ىسىراپشىلدىققا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە توسقاۋىل قويۋىمىز قاجەت» دەدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇركىستان وبلىسىنا بارعان ساپارىندا.
ەستەرىڭىزدە بار بولسا, بۇل تاقىرىپتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءبىرىنشى رەت كوتەرىپ وتىرعان جوق. ونىڭ «تويلارعا دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتىپ, ولاردى جاڭا ۇلگىدە وتكىزۋ», «كوزبوياۋشىلىق, داڭعازالىق, ىسىراپشىلدىققا بەلشەدەن باتپاۋ» تۋرالى تۆيتتەردەگى پاراقشاسىندا جازعان پىكىرى قوعامدا ۇلكەن تالقىلاۋ تۋدىرعان. سەبەبى توي – قاي وتباسىدا دا بولاتىن قۋانىشتى ۋاقيعا. بىراق جۇرتتان قالمايمىن دەپ تىراشتانىپ, بانككە كىرىپتار بوپ, استا-توك توي جاساۋدىڭ سوڭى كەيدە كىسى جىلارلىق جاعدايلارعا اكەپ سوعىپ جاتادى. بۇل – شىندىق.
ەڭ جامانى – ۇلكەندەر وسى ىستەرىمەن جاس ۇرپاققا جاعىمسىز تاربيە بەرەتىنى, ءتۇرلى كەشتەر, تويلار جاساۋ ارقىلى ۇل-قىزداردى وي قۋعا ەمەس, توي قۋعا باۋلىپ, جىلتىراققا, داڭعازا ومىرگە قىزىعاتىن جولعا سالاتىنىن تۇسىنبەيدى. سولاردىڭ ءبىرى – قازىر اۋقىمى جاعىنان داڭعويلىقتىڭ شەگىنە شىعىپ كەتكەن مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشتەرى.
بۇل ماقالانى جازۋىما شىنار داۋرەنبەكقىزىنىڭ فەيسبۋكتە جاريالاعان پوستى اسەر ەتتى. وندا قاراعاندى قالاسىنداعى قىزى تاربيەلەنەتىن بالاباقشاداعى سابيلەردىڭ بالاباقشامەن قوشتاسۋ ءىس-شاراسىنا 40 مىڭ تەڭگەدەن جانە ءسىڭلىسى وقيتىن مەكتەپتى بىتىرۋشىلەردىڭ كەشىنە بانكەت وتكىزۋ, ليمۋزين جالداۋ, مەكتەپ ديرەكتورىنا, سىنىپ جەتەكشىسىنە سىيلىق جاساۋ ءۇشىن 85 مىڭ تەڭگەدەن اقشا جيناۋ تۋرالى ايتىلعان.
بۇل ماقالادا ايتىلعان جاي بالا تاربيەلەپ وتىرعان بارشا جانعا تانىس. كوبىسى مەكتەپ ءبىتىرۋدىڭ وسىنداي «شارتتارىن» باستان كەشىرگەن. كونگەن. بالام تومەنشىكتەمەسىن دەپ ويلاعاندىقتان. بىراق بالا ورەلى بولسا, ونداي جايلاردان باس تارتۋ ارقىلى تومەندەمەيدى, قايتا ازامات رەتىندە بيىكتەي تۇسەدى. سۇراستىرىپ ءبىلدىم, جوعارىدا پوست جازعان شىناردىڭ سول مەكتەپتى بىتىرەتىن ءسىڭلىسى اكە-شەشەسىنىڭ ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاسىن داراقىلىققا جۇمساماۋ ءۇشىن كەشكە قاتىسۋدان باس تارتىپتى. سول قىزىمنىڭ ءىزباسارلارى كوپ بولسا ەكەن دەگەن تىلەكپەن قولعا قالام الدىم.
بالام دەپ ءومىر سۇرگەن انالاردىڭ ءبىرىمىن. كوپ اتا-انادان ءبىر ەرەكشەلىگىم – بالالارىمدى تاربيەلەۋ بارىسىندا شامام كەلگەنشە بالاباقشا, مەكتەپتەردەگى كەيبىر كەلەڭسىز جايلار تۋرالى اشىق ايتىپ, ماسەلە كوتەرىپ ءجۇردىم. جانە ول ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە اتسالىستىم. ۇل-قىزدارى مەنىڭ بالالارىممەن بىرگە وقىعان اتا-انالار بۇگىندە ول جايلاردى ريزاشىلىقپەن ەسكە الاتىنى سول ىستەرىمنىڭ دۇرىستىعىنا سەنىمىمدى ارتتىرا تۇسەدى.
مىسالى, بۇرىنىراقتا بالانى تۇقىرتىپ تاربيەلەۋ, مۇعالىمدىكى دۇرىس دەپ اسىرا سىلتەۋ, باسقا مەكتەپتەردى بىلمەيمىن, ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىندە بولدى (قازىر قالاي ەكەنى تۋرالى ايتا المايمىن). بالالارىم وقىعان مەكتەپتەردە وسى جايدىڭ اشىق تالقىلانىپ, مۇنداي «تاربيەنىڭ» تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىنا قالاي اسەر ەتەتىنى تۋرالى بايبالامسىز اشىق اڭگىمە بولدى. اتا سالتتارىمىز بەن زاماناۋي پەداگوگيكا تۋرالى ءۇش تاراپ تا قاجەتتى ماعلۇمات الىپ, ناتيجەسىندە مەكتەپتەگى ۇستازدار مەن شاكىرتتەردىڭ, پەداگوگتار ۇجىمى مەن اتا-انالاردىڭ اراسىندا جاقسى قاتىناس قالىپتاستى.
«اقشا جيناۋ» دەگەن كەڭ جايىلعان اۋرۋعا دا قارسى شىقتىم. سەبەبى اتا-انالار ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ, نارازى بولىپ جۇرسە دە پىكىرلەرىن اشىق ايتپايتىن. سونىڭ سەبەبىن تۇسىنبەۋشى ەدىم. سويتسەم كوبى «زيانىم بالاما تيەدى» دەپ ساقتانادى ەكەن. بالام ۇزدىك وقيتىن. ءتۇرلى جارىستاردا مەكتەبىنىڭ اتىن شىعارىپ جۇرگەن بەلسەندى دە بەدەلدى وقۋشى بولعاندىقتان, مەن ونداي سەزىمنەن ازات, ەڭسەسى بيىك اتا-انانىڭ ءبىرى ەدىم. ماسەلەنى كوتەرۋىمە دە سول سەبەپشى بولدى.
پارلامەنت سەناتىندا قىزمەت ەتەتىنمىن. مەكتەپتە جالپى جينالىس بولاتىن كۇنى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ زاڭ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورىنا كىرىپ, اقشا جيناۋ ماسەلەسىنىڭ قانشالىقتى زاڭدى-زاڭسىز ەكەندىگىن ناقتىلاپ الدىم ءارى جينالىستا ول كىسىگە سىلتەمە جاسايتىنىمدى ەسكەرتتىم. سوسىن جينالىستا ءسوز الىپ: «مەكتەپ تىرشىلىگىنە جىل سايىن بيۋدجەتتەن قارجى بولىنەدى. ال كەلگەن-كەتكەن ادامعا شاي بەرىپ, سىيلىق الۋ ءۇشىن اتا-انالار اقشا جيناۋعا مىندەتتى ەمەس. سىنىپتىڭ قورىنا قاراجات جيناۋعا قارسى ەمەسپىن, ال باسقا ويدان شىعارىلىپ, قولدان ۇيىمداستىرىلاتىن نارسەلەرگە اقشا بەرمەيمىن» دەدىم. جانە سولاي ەتتىم دە.
كەيدە اتا-انالار حابارلاسىپ «تاعى اقشا جيناپ جاتىرمىز, بىراق مۇعالىم سىزگە ايتپاۋدى ءوتىندى» دەپ شاعىناتىن. «سەندەردىكى قيىندىقسىز كەلگەن اقشا شىعار. مەن سياقتى كۇن-ءتۇن دەمەي جۇمىس ىستەپ تاپساڭدار, بوسقا شاشپاس ەدىڭدەر» دەيمىن ولارعا. سوندا ولار «بالا ءۇشىن عوي…» دەيتىن كۇمىلجىپ. اقىرى جينايتىن. مەنىڭشە, بۇل – ءالى كۇنگە دەيىن جازىلماعان, كەرىسىنشە, جىل وتكەن سايىن ءورشىپ بارا جاتقان اۋرۋ.
سولاي ەكەنىنە تاياۋدا تاعى دا كوزىم جەتتى. مەنىڭ اينالامدا جاستار وتە كوپ. شاكىرتتەرىمنىڭ ءوزى – ءبىر قاۋىم ەل. وعان قوسا قىزمەت ەتەتىن مەكەمەدە دە, ءوزىم مۇشە بولىپ تابىلاتىن ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمداردا دا جاستار ءۇيىرىلىپ قاسىمدا جۇرەدى. اقىل-كەڭەس سۇرايدى, ءتۇرلى باستامالارىمەن تانىستىرىپ, قولداۋ كۇتەدى, سىرىمەن بولىسەدى, مۇڭىن شاعادى… جاسىراتىنى جوق, قاراجاتتان قىسىلىپ قالعاندا دا قيپاقتاپ كەلىپ تۇرادى.
وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن وسىنداي وتىنىشپەن ءبىر شاكىرتىم كەلدى. جالعىز بالاسى بيىل مەكتەپ بىتىرەتىن. سولاردىڭ مەكتەپ ءبىتىرۋىن سالتاناتپەن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن اتا-انالار 100 مىڭ تەڭگەدەن جيناماقشى ەكەن. مەن شوشىپ كەتتىم. ول اقشانىڭ ءبارىن نە ىستەيتىندەرىن سۇرادىم. ءبارى ەسەپتەۋلى ەكەن: مەكتەپكە پالەن تەڭگەلىك, ديرەكتورعا تۇگەن تەڭگەلىك سىيلىق, سىنىپ جەتەكشىسىنە, بانكەتكە, اساباعا, فوتوگراف پەن وپەراتورعا, تۇلەكتەردى ليمۋزينمەن قىدىرتۋعا… استاپىراللا! مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشى ەمەس, ۇيلەنۋ تويى سياقتى عوي مىناۋ. ءليمۋزينى نەسى؟ باس-باسىنا سىيلىعى نەسى؟ مۇندايدى كىم شىعارىپ ءجۇر ەكەن؟
شاكىرتىمە ءبىلىم مينيسترلىگىنە حابارلايمىن دەپ ەدىم, «بالاما كۇن كورسەتپەيدى عوي» دەپ جىلارمان بولدى. ءسوزىنىڭ جانى بار. راسىندا دا, مەكتەپتەگى سوراقىلىقتار, وقۋشىلاردىڭ قاتىگەزدىگى تۋرالى بۇكىل جەلى شۋلاپ جاتقان جوق پا؟
ال ەندى مۇنداي داراقىلىقتى قالاي توقتاتۋعا بولادى؟ جالعىز-جارىم اتا-انانىڭ قولىنان كەلمەيتىنى بەلگىلى. تەك قوعام بوپ قارسى تۇرساق قانا ەڭسەرۋگە بولاتىن, جىل وتكەن سايىن ءورشىپ كەلە جاتقان كەسەل. ءبىز مەكتەپ بىتىرگەندە دە ونىڭ ۇشقىندارى بولعان. 90-جىلداردىڭ باس كەزىندەگى ەكونوميكالىق جاعداي ءسال باسەڭسىتكەنىمەن, 2000 جىلداردان باستاپ مەكتەپ ءبىتىرۋ كەزىندە وسىنداي ءجونسىز جارىسۋ بەلەڭ الا باستادى. ال قازىرگى جاعدايدى وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر.
وتكەن جىلدار ادامداردىڭ اقىلىن كەمەلدەندىرىپ, جان دۇنيەسىن رۋحاني بايىتىپ, سونىڭ ناتيجەسى ۇرپاق تاربيەسىندە جاقسى ۇردىستەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز عوي. ال اتا-انالار مەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ قازىرگى تىرلىكتەرىنە قاراساڭ, مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشىن اسابا جالداپ, ەڭ قىمبات مەيرامحانالاردا تويلاپ, تۇلەكتەردى ليمۋزينمەن قىدىرتىپ, مەكتەپ ديرەكتورى مەن مۇعالىمدەرگە قىمبات سىيلىق تابىس ەتىپ, بالالاردى جىلتىراققا, ۋ-دۋ ومىرگە بەيىمدەپ, ماقتانشاقتىق پەن داراقىلىققا, ىسىراپشىلدىق پەن داڭعازالىققا ۇيرەتىپ جاتقانداي…
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كيەلى تۇركىستان جەرىندە ىسىراپشىلدىق ماسەلەسىن تاعى اۋىزعا الۋى ەل ىشىندە جايىلىپ بارا جاتقان وسىناۋ جامان ادەتتىڭ اۋقىمى ارتىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىقتان تۋىنداعان دەگەن ويدامىن. جاس ۇرپاققا وسى باعىتتا دۇرىس تاربيە بەرۋدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنەن ءبىلىم مينيسترلىگى قورىتىندى شىعارۋىنا, ءسويتىپ ءتيىستى پارمەن قابىلداۋىنا كوپ جاي بايلانىستى.
ماقالا باسىندا سىلتەمە جاسالعان پوستتا قاراعاندى قالاسىنداعى مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشى تۋرالى ايتىلعان ەدى. مەن سۇراستىرىپ ءجۇرىپ, استاناداعى بىرنەشە قازاق مەكتەبىندەگى دايىندىق ودان اسىپ تۇسەتىنىن ەستىدىم.
ايتقانداي, ۇلكەندەر وسى ىستەرىمەن جاس ۇرپاققا جاعىمسىز تاربيە بەرەتىنى, ءتۇرلى كەشتەر, تويلار جاساۋ ارقىلى داڭعويلىققا تاربيەلەيتىنىنە مىسال كەلتىرە كەتەيىك. قاراعاندىلىق مەكتەپ بىتىرۋشىلەر اتا-انالارىنا قالاداعى ەڭ قىمبات مەيرامحانا – «اريستادان» باسقا جەرگە بارمايتىندارىن مالىمدەپتى.
ال بۇعان نە دەيسىزدەر؟
كامال الپەيىسوۆا,
جازۋشى,فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
