ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتىنىڭ الاڭىندا «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتتى ءالىپبيىنىڭ جاڭا نۇسقاسى» تاقىرىبىندا ءباسپاسوز ءماسليحاتى ءوتتى.
ءالىمحان جۇنىسبەك,
ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى
ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى:
– ءبىرىنشى كەزەكتە لاتىن ءالىپبيىنە كوشۋ ءماسەلەسىن قاراپايىم ءبىر تاڭبانى ەكىنشى تاڭباعا اۋىستىرۋ ەكەن دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. مۇنى قازاق جازۋىنا ىرگەلى, كۇردەلى, جان-جاقتى رەفورما جاساۋ دەپ قاراستىرۋ قاجەت. ويتكەنى كەز كەلگەن مەملەكەت ۋاقىت العا وزعان سايىن ءوزىنىڭ جازۋىن پىسىقتاپ, جەتىلدىرەدى. جەتپەي جاتقان تۇستارىن تولىقتىرىپ, ارتىق جەرىن الىپ تاستاپ وتىرادى. تاعى وسى سياقتى قوسىمشا امالداردى پايدالانادى.
قازىرگى كەزدە كوپشىلىكتىڭ تۇسىنىگى كيريلل تاڭباسىن لاتىن تاڭباسىنا كوشىرۋ دەگەنگە سايادى. ال الىپبيىمىزگە رەفورما جاساعاندا, بىرىنشىدەن, ءبىز تىلىمىزدەگى ءتول دىبىستاردىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك. «وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتول دىبىستارىمىزدىڭ باسى اشىلمادى ما؟» دەگەن سۇراقتى قويۋلارىڭىز مۇمكىن. اشىلعان جوق. «قازاق تىلىندە قانشا دىبىس بار؟» دەپ كەز كەلگەن قازاقتان سۇراساڭىزدار, «42 دىبىس» دەگەن جاۋاپتى ەستيسىزدەر. مەكتەپتەن باستاپ قازاق تىلىندە 42 تاڭبا بار دەپ ۇيرەتىپ جاتسا, وعان ەشكىمدى كىنالاي المايمىز. شىندىعىندا, قازاق تىلىندە
28 دىبىس قانا بار. ءبىز وسى 28 دىبىسقا لاتىن ءالىپبيىنىڭ تاڭبالارىن باپتاپ,قابىلداپ الۋىمىز كەرەك دەگەن ماقساتتى الدىمىزعا قويدىق. ونىڭ ارعى جاعىندا ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك اۋەزدىلىگىن, مورفەما قۇرامىن, بۋىن قۇرامىن بۇزباۋى كەرەك. ءبىر ەسكەرەتىن نارسە, باسى ءبۇتىن, ەش كەمشىلىگى جوق ءالىپبي ەشبىر تىلدە جوق. كەز كەلگەن ءالىپبيدىڭ ارنايى ەرەجەمەن, ارنايى تۇسىنىكتەمەمەن جەتىلدىرىپ وتىراتىن تۇستارى بولادى. بۇل – ءبىرىنشى ماسەلە.
ەكىنشى ماسەلە – ءالىپبيدىڭ وڭايى بولمايدى, ونىڭ ءبارى قيىن. ماسەلەن, ونى قاعازعا سىزىپ تۇسىرگەندە ادەمى, جەڭىل بولىپ كورىنەدى. ال ءماتىن جازعان ۋاقىتتا, مامانداردى دايىنداعاندا, وقۋ قۇرالىن جازعاندا ءالىپبيدىڭ قيىندىعى بىلىنەدى.
قازىرگى كيريلل نەگىزىندەگى الىپبيدەگى كوپ سوزدەرىمىزدىڭ ۇندەستىك اۋەزدىلىگى بۇزىلىپ وتىر. توركىنى بولەك ورىس ءتىلىنىڭ ەملە-ەرەجەسىن قازاق تىلىنە كىرگىزىپ جىبەردىك. سونىڭ كەسىرىنەن ەملە-ەرەجە قازاقى بولماعاندىقتان, كەيىنگى جاستاردىڭ ءتىلى وزگەرىپ بارا جاتىر. جاڭا الىپبيدە قازاق ءسوزىنىڭ جازىلىم ۇلگىسىن ءوزىنىڭ ايتىلىمىنا شاقتاپ, كەلتىرەتىن بولامىز.
ەڭ باستىسى, ءبىر نۇسقاعا توقتاۋىمىز كەرەك. ول زاڭداستىرىلۋى ءتيىس. سودان كەيىن جاڭا الىپبيمەن ورفوگرافيالىق, ورفوەپيالىق سوزدىكتەر, وقۋ-
ادىستەمەلىك قۇرالدار جاسالادى. وسىلاردى جاسايتىن ماماندار بىزدە جەتكىلىكتى.
9 قازاندا ەلباسىعا تانىستىرىلعان لاتىن قارپى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى نۇسقاسىندا 32 تاڭبا بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىن قارپىنە كوشۋگە بايلانىستى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە 300-دەن استام حات كەلىپ ءتۇستى. بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋعا 1,5 ملن ادام قاتىستى. ءالىپبي بويىنشا 20 مىڭنان استام ءارتۇرلى پىكىر ايتىلدى. بۇل پىكىرلەر ءۇش توپقا ءبولىندى. العاشقى توپ تۇتاس ءالىپبي تۋرالى, ەكىنشى توپ جەكەلەگەن دىبىستارعا قاتىستى, ال ءۇشىنشى توبى ءالىپبيدى
ەنگىزۋگە بايلانىستى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى
ەربول تىلەشوۆ,
ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى
تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:
– لاتىن الىپبيىنەن ۇلتتىق ءالىپبي شىعارۋدىڭ نەگىزگى ءۇش جولى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ديگراف ارقىلى, ەكىنشىسى – اپوستروفتىڭ كومەگىمەن, ءۇشىنشى – ۋملياۋت (دياكريتيكا). ءبىز باستاپقىدا ديگرافتى تاڭداعانبىز. بىراق بۇعان بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر ايتىلدى. سوسىن جۇمىس توبى جۇمىلىپ, وسى اپوستروفپەن بەردى. مەنىڭشە, بۇل نۇسقا حالىققا جازىلىم, وقىلىم جاعىنان وڭايلاۋ. كەيبىر ەلدەر دياكريتيكامەن ءالىپبي جاساپ, كەيىن اپوستروفقا اۋىسقان. بۇل تاجىريبەدە بار. اپوستروف نەمىستە دە, اعىلشىندا دا, سلاۆيان حالىقتارىندا دا بار. سوسىن وزبەكستاننىڭ كەيىننەن قابىلدانعان ءالىپبي نۇسقاسىن قاراساڭىزدار, ولار ديگرافتان كەتىپ, اپوستروفقا كەلدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىز جان-جاقتى زەردەلەپ, الىپبيىمىزدەگى توعىز دىبىس دايەكشە ارقىلى تاڭبالاندى. جازۋىمىزدا دايەكشە جونىندە العاش ايتقان, ونى عىلىمي نەگىزدەگەن قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلى.
قازىرگى نۇسقانى تالقىلاعاندا «چ» مەن «ش» دىبىستارىن ديگرافپەن بەرۋ ۇسىنىلدى. بىراق ءبىر جۇيە بولسىن دەپ, ءالىپبي اپوستروفپەن جاسالعاننان كەيىن ديگراف قاجەت ەمەس دەپ تاپتىق.
ەلباسىمەن كەزدەسكەنىمىزدە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ جاڭا ءالىپبي
بويىنشا ماماندار 2018 جىلدان باستاپ دايارلاناتىنىن ايتتى. ەلباسىنىڭ ءوزى 2022 جىلى ءبىرىنشى سىنىپقا باراتىن بالالار لاتىن قارپى نەگىزىندەگى قازاق الىپبيىمەن ءبىلىم الا باستايتىنىن اتاپ ءوتتى. ەلىمىزدە ءىس جۇرگىزۋ 2025 جىلى تولىعىمەن جاڭا الىپبيگە كوشىرىلەدى دەپ جوسپارلاندى. قازىرگى ۋاقىتتا «قازلاتىن» اتتى ينتەرنەت-پورتال اشۋ جوسپارلانىپ وتىر. عالامتوردى قولدانۋشىلار لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قاتىستى بارلىق جاڭالىقتاردى سودان تابا الادى.
امانعالي قالجانوۆ
