استانادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان «قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. بايانداماشىنىڭ ءبىرى – «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ توراعاسى, جازۋشى, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىبايدىڭ سوزىمەن ايتساق, باسقوسۋدا دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن جەلتوقساننىڭ ءدۇمپۋى جان-جاقتى سارالاندى.
بوستاندىق فيلوسوفياسىن قالىپتاستىراتىن كەزىمىز كەلدى
پارلامەنت دەپۋتاتتارى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, عالىمدار, شىعارماشىلىق ادامدارى, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارماندارى مەن سەگىز مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى قاتىسقان القالى جيىندى استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعى, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ۇيىمداستىردى.
ۇلتتىق مۇددەنى باستى ورىنعا قويىپ, ارەكەت ەتكەن «الاش» قوزعالىسى مەن جەلتوقسانشىلاردىڭ اراسىندا ورتاق ارنا بار. وسىعان ەلىمىزدىڭ ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆ نازار اۋدارىپ, جەلتوقسانشىلاردى كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ جالعاسىنا بالادى.
قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى, قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور مامبەت قويگەلدى وسى ويدى تياناقتاپ, تارقاتىپ بەردى. «سوۆەت زامانىندا قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مۇمكىندىگى ارمان كۇيىندە قالدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرجولا جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋدى. ۇلتشىلدار ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن, مادەنيەتىن, ۇلتتىڭ ءتىلىن, سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋ, قازاق ەلىن وزىق مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنان كورۋ سىندى وزەكتى ماسەلەلەردى الدىڭعى قاتارعا شىعاردى. جاستاردى الاڭعا شىعۋعا دا وسى جايت
يتەرمەلەدى» دەگەن تاريحشى تەرەڭنەن تارتىپ, ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاعدىرى ارقىلى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وكتەم ساياساتىنىڭ ۇلت زيالىلارىنا تيگىزگەن كەسىرىن اشتى.
قازاق دالاسىن بيلەگەن پاتشالىق بيلىكتى دە, جەتپىس جىل بويى ۇلتىمىزدى ۋىسىندا ۇستاپ كەلگەن كەڭەستىك جۇيەنى دە وسى كۇندەرگە دەيىن ليگيتيمدى, ياعني زاڭدى بيلىك رەتىندە ساناپ كەلدىك. مامبەت قويگەلدىنىڭ ايتۋىنشا, وسىنداي ويدان ارىلۋىمىز كەرەك. «قازىرگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە تاريحىمىزدى دۇرىستاۋىمىز قاجەت. بوستاندىق فيلوسوفياسىن قالىپتاستىراتىن كەزىمىز
كەلدى» دەدى ول.
سوتسياليزم ساياساتتى قۇلدىراتتى
قر ۇعا اكادەميگى عاريفوللا ەسىم جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تۋىنداتقان جايتتارعا توقتالدى. «وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى سوتسياليزم «اۋرۋ» قوعامدى تۋعىزعاندىعىن تۇسىندىك. ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا, ساياسي جاعىنان دا قۇلدىراۋ باستالدى. حەلسينكي قالاسىندا وتكەن جينالىستان سوڭ شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى كوممۋنيزمگە قارسى باس كوتەرە باستادى. سول كەزدە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا جاڭا زامان كەلە جاتقانىن سەزدى. ارينە, اعا بۋىننىڭ كوڭىل كۇيىن جاستار دا اڭعاردى. ونىڭ شارىقتاۋ شەگى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا ءدوپ كەلدى.
وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى ەلىمىزدە بولعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى 1956 جىلعى قازان ايىنداعى بۋداپەشت پەن 1968 جىلعى پراگا كوكتەمىندەگى تولقۋلارمەن ساباقتاسىپ جاتىر. وسىنداي ويدى ۆەنگريانىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى اندراش باراني ايتتى. ونى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ قوستاعانداي بولدى. سونداي-اق, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمىنە اسەرىن تۇركيانىڭ كايسەري قالاسىنداعى ەردجيەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدۋلقادىر يۋۆالى باياندادى.
ءبىر تۋعان باۋىرلاردىڭ قولداۋى
ەلىمىزدەگى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءبىر تۋعان قىرعىز باۋىرلارىمىزدى دا تىنىش جاتقىزباعان ەكەن. ول جونىندە قىرعىز رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى زاينەدين قۇرمانوۆ ءسوز سويلەدى.
«قازاقستاندا جەلتوقسان كوتەرىلىسى ورىن العاندا مەن ماسكەۋ اسپيرانتۋراسىن ءبىتىرىپ كەلىپ, بىشكەك قالاسىنداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى باسشىلار ءبارىمىزدى جيناپ الىپ, الماتىدا ستۋدەنتتەر اراسىندا تولقۋلار باستالعانىن جەتكىزدى. سول كەزدە ءوز جاستارىمىزعا يە بولۋعا قاتاڭ تاپسىرىلدى. ءبىز جاتاقحانالاردى تەكسەرۋگە كىرىستىك. بىراق قازاقستانداعى جاعدايدى ەستىگەن ستۋدەنتتەرىمىز ەشتەڭەگە قاراماي, تەرەزەدەن سەكىرە باستادى. ولاردى توقتاتۋعا تىرىسقان ۇستازدار بولدى. ءوزىم ولارعا: «بارىڭدار, ءوزدەرىڭنىڭ ازاماتتىق بورىشتارىڭدى ورىنداڭدار!» دەپ, قارسى بولعانىم جوق. كپسس تاريحى كافەدراسىندا قىزمەت اتقارسام دا, پارتيا مۇشەسى ەمەس ەدىم, سوندىقتان قورقاتىن ەشتەڭەم جوق بولاتىن. ۇلكەن توپ بولىپ جينالعان ستۋدەنتتەر قازاقستان-قىرعىزستان شەكاراسىنا دەيىن جەتتى. الايدا شەكارا بەكەتىنەن ولاردى ءتارتىپ ساقشىلارى كەرى قايتاردى. سوندا دا كەيىننەن بىرنەشە جاستارىمىز بەكەتتەن ءوتىپ, قازاقستانعا جەتكەنىن ەستىدىك. قىرعىزستاندا دا قازاق جاستارىن ايىپتايتىن جينالىستار وتكىزىلدى. الايدا قارالاعانداردان گورى جاستاردى جاقتاعاندار كوپ بولدى. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پارتيالىق كوميتەتى قازاق ستۋدەنتتەرىن ايىپتايتىن قاراردى قابىلداي المادى. ءبىزدىڭ دە ارىمىز تازا بولىپ, ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوزدەرىنە قاراۋدان جاسقانبادىق. قارسى شىققاندار جۇمىستان دا شىعارىلمادى. كەيىن ءبىز پارتكوم توراعاسىن تاقتان تايدىرىپ, ونىڭ ورنىنا قىرعىزستاندا ءتۇرلى قىزمەتتەردى اتقارعان قازاق ازاماتى مەدەت سادىرقۇلوۆتى تاعايىندادىق» دەدى قىرعىز عالىمى.
توقتاردىڭ ەرلىگى ەلەنبەي قالا جازدادى
قازاقستاندا كەرىسىنشە جاستاردى قولداعان ۇلت زيالىلارى قۋدالاۋعا ءتۇستى. سولاردىڭ ءبىرى ۇلتجاندى ازامات اقسەلەۋ سەيدىمبەك بولاتىن. كونفەرەنتسيادا جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ونىڭ باسىنان وتكەن جاعداي تۋرالى دا ايتىلدى.
قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر, حالىق قاھارمانى توقتار اۋباكىروۆتىڭ تاعدىرىنا دا جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەسىرىن تيگىزە جازداپتى. 1987 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدە تۇرعان توقتار وڭعاربايۇلى اۋەدە جاساعان ەرلىكتەرى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الۋ كەرەك بولاتىن. گورباچەۆكە قول قويۋعا ونىڭ قۇجاتتارى اكەلىنگەندە باس حاتشى قۇجاتتاردى قاراماستان لاقتىرىپ: «قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى مۇنداي ماراپاتقا لايىق ەمەس» دەپ اشۋلانادى. كەيىننەن عانا ماسكەۋ قالاسىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى, ساياسي بيۋرو مۇشەسى گريشيننىڭ قولداۋىمەن بۇل اتاق باتىرىمىزعا بۇيىرادى. بۇل وقيعا توقتار اۋباكىروۆتىڭ كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا جولداعان حاتىندا كورسەتىلدى.
قازاق ادەبيەتىندە دە جەلتوقسان كوتەرىلىسى تاقىرىبى قامتىلدى. ماسەلەن, جازۋشى سەيىتقۇل وسپانوۆ «قۇلدار كوتەرىلىسى» اتتى شىعارماسىنا ارقاۋ قىلدى. جازۋشى بەكەجان تىلەگەنوۆ «سەكسەن التىنشى جىل» اتالاتىن تاريحي رومان جازدى. كەيىنگى اتالعان شىعارماعا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى سەرىك نەگيموۆ توقتالدى.
كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى مۇسىلماندار زيراتىندا جاتقان كەنەسارى حاننىڭ ساربازدارى مەن كورنەكتى الاش قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ رۋحتارىنا تاعزىم ەتتى. شارا سوڭىندا ۇسىنىستار مەن تۇجىرىمدار ساراپتالىپ, ارنايى قارار قابىلداندى.
امانعالي قالجانوۆ
