2020 جىلعى 1 قىركۇيەكتە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا جاريالانعان «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋى ەلىمىزدىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ الداعى جولىن ايقىنداپ بەردى.
اسىرەسە, الەمدى ابىگەرگە سالعان پاندەميا كەزىندە قازاق ەلىنىڭ العان باعىتى مەن ۇستانعان جولىنان جاڭىلماۋى ءۇشىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولاتىن اۋقىمدى ۇسىنىستار جاسالىپ, ءتيىستى تاپسىرمالار بەرىلدى. وسىلايشا اتالعان جولداۋدا ماڭىزدى ستراتەگيالىق, الەۋمەتتىك, ەكونوميكا سالالارىنا باسا نازار اۋدارىلدى.
جولداۋدىڭ II-بولىمىندە «جاڭا جاعدايداعى ەكونوميكالىق دامۋعا» قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلدى جانە ونى شەشۋدىڭ ناقتى جولدارى ايقىندالدى.
سوندىقتان جولداۋدا «ەلىمىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعدارى باستى جەتى قاعيداتقا نەگىزدەلۋى كەرەك» دەلىنگەن. ولار تومەندەگىلەر:
1. يگىلىكتەر مەن مىندەتتەردىڭ ءادىل ءبولىنىسى;
2. جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ جەتەكشى ءرولى;
3. ءادىل باسەكەلەستىك, كاسىپكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى ءۇشىن نارىق اشۋ;
4. ونىمدىلىكتى كوبەيتۋ, ەكونوميكانىڭ اۋقىمدىلىعىن جانە تەحنولوگيالىق سيپاتىن ارتتىرۋ;
5. ادامي كاپيتالدى دامىتۋ, جاڭا ۇلگىدەگى ءبىلىم سالاسىنا ينۆەستيتسيا تارتۋ;
6. «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋ, قورشاعان ورتانى قورعاۋ;
7. مەملەكەت تاراپىنان دايەكتى شەشىمدەر قابىلداۋ جانە سول ءۇشىن قوعام الدىندا جاۋاپتى بولۋ.
بۇل رەتتە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىزدى كورسەتەتىن ارتىقشىلىعىمىزعا جانە ناقتى مۇمكىندىكتەرىمىزگە سۇيەنۋىمىز كەرەك دەپ اتاپ ءوتتى پرەزيدەنتىمىز.
قازاقستان الدىندا تۇرعان اسا ماڭىزدى مىندەت – ونەركاسىپتى دامىتۋ, ءوز ونىمدەرىن وڭدەۋ جانە ينۆەستيتسيا تارتۋ بويىنشا جۇمىس كۇشەيتىلەدى.
باسەكەلەستىكتىڭ, شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ وركەندەۋى – تابيعي رەسۋرستارعا تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ ارقىلى ەكونوميكانى كۇشەيتۋ; ازاماتتاردىڭ باستامالارىن دامىتۋ; حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا جاعداي جاساۋ سياقتى ءۇش بىردەي ماڭىزدى مىندەتتى ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
شاعىن جانە ورتا بيزنەس (شوب) كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرۋدە. شىن مانىندە, پاندەميانىڭ زاردابى وسى سالاعا اۋىر ءتيدى.
ەكونوميكانىڭ شەككەن زاردابىن ەڭسەرۋ ءۇشىن 700 مىڭنان استام كاسىپكەرگە سالىق جەڭىلدىكتەرى بەرىلدى.
شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ ءۇشىن مەملەكەت سالىق جەڭىلدىكتەرىن جاساۋمەن قاتار تولەمدەردى كەيىنگە قالدىردى جانە جەڭىلدىك شارتتارى مەن نەسيەلەردى قايتا قارجىلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە شوب-قا بەرىلگەن بارلىق نەسيەلەر بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەنى 6 پايىزعا دەيىن مەملەكەتتىك سۋبسيديالاردى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلەدى. سۋبسيديالاۋ توتەنشە جاعداي جاريالانعان ساتتەن, ياعني 2020 جىلعى 16 ناۋرىزدان باستاپ 12 ايلىق كەزەڭدى قامتيدى.
شوب-تىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى 2025 جىلعا قاراي 35 پايىزعا دەيىن, ال جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ سانى 4 ملن ادامعا دەيىن كوبەيۋى كەرەك. بۇل وسى سالانى دامىتۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردىڭ باستى ناتيجەسى بولماق.
جولداۋدىڭ ءار بولىگى, ءار سويلەمى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ىسكە اسىرىپ جاتقان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىمەن تىعىز استاسقانىن بايقاۋعا بولادى. جولداۋ قازاقستاندىقتاردى مازالاعان ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرگە قۇرىلىپ وتىر. سولاردىڭ بىردەن-ءبىرى – ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ, ادامي كاپيتالدى كۇشەيتۋ, جاڭا ۇلگىدەگى ءبىلىم سالاسىنا ينۆەستيتسيا تارتۋ.
ادامي كاپيتالىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى – وتاندىق ەكونوميكامىزدىڭ وزەكتى پروبلەماسى. بۇل – تەك قانا كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى قادرلاردىڭ تاپشىلىعى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار ەڭبەك ونىمدىلىگى دەڭگەيىنىڭ ازدىعى.
ادامي كاپيتالدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى – بۇل ەڭبەك, ونىڭ ساپاسى مەن ونىمدىلىگى. ءوز كەزەگىندە ەڭبەك ساپاسى حالىقتىڭ مەنتاليتەتى مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا بايلانىستى. قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ەنەرگيا تۇتىنۋى وسىمگە بايلانىستى ءتيىمدى ءوندىرىسى بار ەلدەرگە قاراعاندا ەكى ەسە نەمەسە ءۇش ەسە ءوستى. ال ەڭبەك ونىمدىلىگى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بىرنەشە ەسە تومەن. تومەن ءونىمدى جانە ساپاسىز جۇمىس كۇشى جيناقتالعان قازاقستاندىق ادامي كاپيتالىن ەداۋىر ازايتادى, ونىڭ ساپاسىن تومەندەتەدى.
باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى حالىقتىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتى مەن مادەني دارەجەسىن كوتەرۋ, جەكە ادامنىڭ جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋ وسى پروبلەمامەن وزەكتەس.
سونىمەن ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ دەگەنىمىز – ول زامانعا لايىقتى جاڭا تەحنولوگيالاردى ەلىمىزگە جەتكىزىپ يگەرۋ, ادامداردىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرۋ, ەڭبەك تاجىريبەسىن شىڭداۋ, ءبىلىم مەن دەنساۋلىعىن نىعايتۋ, قوعامنىڭ الدىڭعى لەگىندە ءجۇرىپ وتىرۋى ءتيىس عىلىمدى دامىتۋ, قوعامدا اركىم ءوزىنىڭ قابىلەتى مەن ەڭبەگىنە سايكەس يگىلىك كورە الاتىنداي ادىلەتتى قارىم-قاتىناستار مەن زاڭداردى ورنىقتىرۋ, ەڭبەك سىڭىرمەي بايتىن جەمقورلىققا جول بەرمەۋ دەگەن ءسوز. اتالعان مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قيىندىعى دا – وسىندا. ول كەشەندى ءادىس-تاسىلدەردى قالىپتاستىرۋدى قاجەت ەتەدى.
سوندىقتان الداعى جىلدارى باستى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدا ەكونوميكانى جەدەل يندۋستريالاندىرۋ جانە يننوۆاتسيالاردىڭ نەگىزىندە عانا ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ شۇعىل ارتۋىنا قول جەتكىزىلەدى. بۇل مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ ادامي كاپيتالدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى قۇرامدارىن ويداعىداي ورىنداۋعا تىكەلەي بايلانىستى.
جولداۋ بارلىق قازاقستاندىقتاردى, ونىڭ ىشىندە جوو-نىڭ عالىمدارى مەن پروفەسسور-وقىتۋشىلار جانە ستۋدەنتتەر قۇرامىن بەيجاي قالدىرعان جوق. سوندىقتان دا, ەكونوميكالىق دامۋ جولدارىنىڭ ءبىرى – ادامي كاپيتالدىڭ نەگىزگى كومپونەنتتەرىنە توقتالا كەتەيىك.
جالپى, كاپيتالدىڭ بولىگى بولا وتىرىپ, ادامي كاپيتالى ءبىلىم بەرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ شىعىندارىن بىلدىرەدى.
ادامي كاپيتالدىڭ وسۋىنە نە اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ مەملەكەت تاراپىنان بۇل, ەڭ الدىمەن, ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋعا, دەنساۋلىق ساقتاۋعا, تۇرعىن ءۇيدى جاقسارتۋعا جانە باسقا دا ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن جاقسارتۋعا جۇمسالاتىن شىعىنداردىڭ ۇلعايۋى.
ادامي كاپيتال كەڭ ماعىنادا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ, قوعامنىڭ جانە وتباسى دامۋىنىڭ قارقىندى ءونىمدى فاكتورى بولىپ تابىلادى, ونىڭ ىشىندە جۇمىس كۇشىنىڭ ءبىلىمدى بولىگى, ءبىلىم, ينتەللەكتۋالدىق جانە باسقارۋشىلىق جۇمىس قۇرالدارى, قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە وندىرىستىك قىزمەت ادامي كاپيتالدىڭ ءتيىمدى جانە ۇتىمدى قىزمەتىن قامتاماسىز ەتەدى. ادامي كاپيتال دامۋىنىڭ يندەكسىن ەسەپتەۋ كەزىندە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى, ساۋاتتىلىعى, ءبىلىمى, ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى جانە جان باسىنا شاققانداعى ۇلەسى قاراستىرىلادى.
ادامي كاپيتال – ءبىلىم جانە عىلىم مەن يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتۋدا ماڭىزدى رولگە اينالىپ وتىر. ەندەشە ادامي كاپيتالدىڭ نەگىزگى فاكتورى ءبىلىم مەن عىلىمدا جاتىر. سوڭعى جىلدارى الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي, جوعارى بىلىمدە جەتەكشى باعىتتاردىڭ ءبىرى – اكادەميالىق ۇتقىرلىقتى دامىتۋدا ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا قازاقستان ءبىرىنشى بولىپ مامانداردى باكالاۆر-ماگيستر-دوكتور Phd جۇيەسى بويىنشا ءۇش دەڭگەيلى دايىنداۋعا كوشكەنىن اتاپ ايتۋىمىز ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن.
ق.توقاەۆ جولداۋىنىڭ ءبىر باعىتى مەملەكەت دامۋىنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ءبىلىم مەن عىلىم ماسەلەلەرىنە ارنالعانى قۋانتادى. مەملەكەتتىڭ, اسىرەسە تەحنولوگيالىق سالالار مەن ەكونوميكالىق ءبىلىم سالالارىندا تابىستارى, ەڭبەك ساپاسى مەن ەلدىڭ ادامي كاپيتالىمەن انىقتالادى. بىراق ادامي كاپيتالدى قالىپتاستىرۋ, پايدالانۋ جانە دامىتۋ ينۆەستيتسيالاۋ پروتسەستەرىنسىز مۇمكىن ەمەس. ينۆەستيتسيا – ادامي كاپيتالدى كوبەيتۋدىڭ ماڭىزدى شارتى, ويتكەنى ادامي كاپيتال ەكونوميكانىڭ مەملەكەتتىك سەكتورىندا دا, جەكە سەكتوردا دا ماڭىزدى.
سونىمەن ادامي كاپيتالدى دامىتۋ, ەڭ الدىمەن, جاڭا ۇلگىدەگى ءبىلىم سالاسىن ينۆەستيتسيالاۋ, قىزمەتكەرلەردى وقىتۋ, ەڭبەكتى قورعاۋ, كاسىپورىن تولەيتىن ەرىكتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ, كومپانيا قىزمەتكەرىنە مەديتسينالىق جانە باسقا الەۋمەتتىك قىزمەتتەردى تولەۋ سياقتى بيۋدجەتتىڭ شىعىس باپتارى بولىپ تابىلادى.
پرەزيدەنت ۇكىمەتكە جىل سايىن قازاقستان عالىمدارىنا الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىندا 500 عالىمنىڭ تاعىلىمدامادان ءوتۋدى, سونداي-اق «جاس عالىم» باعدارلاماسى اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن جاس عالىمدارعا 1000 گرانت ءبولۋدى ۇسىندى.
مەملەكەت باسشىسى پەداگوگتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. بۇگىندە بۇل كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ جاي عانا ءسوز ەمەس, ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىپ جاتقاندىعىنىڭ كۋاگەرىمىز. ماسەلەن, 2019 جىلى مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتكە پەداگوگ مارتەبەسىن جانە مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكاقىسىن ارتتىرۋدى, وتاندىق عالىمدارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋدى, ءبىلىم بەرۋ سالاسىن جان-جاقتى قولداۋدى تاپسىرعان بولاتىن. «مۇعالىم مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى, 2021 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكاقىسى 25 پايىزعا كوتەرىلەدى. ءبىلىم بەرۋ گرانتتارىنىڭ سانى ەداۋىر ءوستى, پەداگوگتاردىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ارتتى. ءبىلىم بەرۋدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ, ونىڭ ىشىندە جالاقى مولشەرى الداعى ۋاقىتتا دا ارتا بەرەدى. بۇل ماقساتقا العاشقى 3 جىلدا قوسىمشا 1,2 ترلن تەڭگە بولىنەدى. مۇنىڭ ءوزى پەداگوگ كادرلارعا دەگەن مەملەكەتتىڭ ەرەكشە نازارى ءبىلىم ساپاسىنا وڭ اسەر ەتەرى ءسوزسىز.
جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ الدىندا كاسىبي ءبىلىم بەرۋدىڭ بۇكىل جۇيەسىن ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە بىلىكتى ماماندار قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر. ياعني, جاسامپاز شىعارماشىلىق كاسىبي مامانداردى دايىنداپ, ەل يگىلىگىنە قىزمەت ىستەۋگە جۇمىلدىرۋ.
قازىرگى كەزدە ادامي كاپيتالدىڭ بارلىق كومپونەنتتەرى بويىنشا جۇمىستى كۇشەيتۋ وتە ماڭىزدى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە, ءبىلىم بەرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ەڭبەك نارىعىن دامىتۋ مەن الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسىن ۇرپاقتىڭ وسۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتۋمەن بىرگە, ەكونوميكانىڭ الەۋەتىن كوبەيتۋ ارقىلى ءوندىرىس كولەمىنىڭ ارتۋىنا, سول ارقىلى ۇلتتىق تابىستىڭ مولايۋىنا اسەر ەتەدى.
پرەزيدەنت جولداۋىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دا نازاردان تىس قالدىرمادى. ەندى پرەزيدەنت اتاپ كورسەتكەندەي, زەينەتاقى قورىنداعى قارجىنى ەمگە جۇمساپ جاتساق قۇپ بولار ەدى. ۇلت دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن بۇل – ۇلكەن مۇمكىندىك. بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىندا (بجزق) جيناقتارى بار زەينەتكەرلەر – جيناقتالعان سومانىڭ 50 پايىزىنا دەيىن پايدالانا الادى (شامامەن 178,4 مىڭ ادام), 30 جاستاعى ازاماتتار ءۇشىن «جەتكىلىكتىلىك شەگى» 2 ملن 518 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا, 59 جانە ودان ۇلكەن جاس ءۇشىن – 5 ملن 586 مىڭ تەڭگە. مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن ىنتالاندىرۋعا 150 ملرد تەڭگە بولىنەدى, 2023 جىلى دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى ەلىمىزدەگى ورتاشا جالاقىدان ەكى ەسە ارتىق بولادى.
سونىمەن قاتار بىرقاتار مەديتسينا ۇيىمدارىنىڭ ينفراقۇرىلىمدارىن سالۋ جانە قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلەدى. مەملەكەت حالىقتىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن 75 جاسقا ۇلعايتۋدى قولعا الادى.
ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ال-اۋقاتى ەڭ الدىمەن باسپانا ماسەلەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. حالىقتى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ – مەملەكەت الدىندا تۇرعان ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. وسى ورايدا ۇكىمەت تاراپىنان قابىلدانعان بىرقاتار مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەل تۇرعىندارىنىڭ زەينەتاقى جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن پايدالانۋ ماسەلەسى پىسىقتالدى. 2021 جىلدىڭ وزىندە بجزق-نىڭ 700 مىڭ سالىمشىسى ءوز جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن تۇرعىن ءۇي الۋعا جۇمساي الادى. باسپانا ماسەلەسى ەلوردامىزدا دا باسىمدى باعىتقا يە بولىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا نۇر-سۇلتان قالاسىندا جالپى كولەمى 3,5 ملن شارشى مەتردى قۇرايتىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسىنىڭ وزەكتى ماسەلەسى – الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلار باعاسىن تۇراقتاندىرۋ. ەلوردادا تۇراقتاندىرۋ قورى قۇرىلىپ, بولشەك ساۋدا جەلىلەرىنە جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. وسى ماقساتتارعا 3,6 ملرد تەڭگەدەن استام قاراجات بولىنگەن. وسىلايشا نارىق قاتىسۋشىلارىنا قولداۋ كورسەتىلىپ, الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ونىمدەر باعاسى تۇراقتاندىرىلۋدا.
قورىتا كەلە, مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆتىڭ جولداۋىندا اتقارىلاتىن ءىس-شارالاردىڭ جوسپارىن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداعانىن كورەمىز. سونىمەن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن جاڭعىرتۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە اسەر ەتەتىن باستى فاكتورلارعا – ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا, شوب-تى دامىتۋعا جانە ادامي كاپيتالدى كۇشەيتۋگە ايرىقشا توقتالۋى ەلدىڭ كەلەشەگىنە دەگەن قامقورلىقتى بىلدىرەدى.
مارات جۇكىباي,
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ
كانديداتى, پروفەسسور
