ەركiن جۋاسبەك, ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتiك مۋزىكالىق-دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى: «گاملەتتI» قويۋعا اكتەرلارىمىز پIسIپ-جەتIلدI

بۇگiن – حالىقارالىق تەاتر كۇنi. ساحنا ونەرiنiڭ تويى. وسى مەرەكەنiڭ اتاپ وتiلiنە باستاعانىنا بيىل اتتاي ەلۋ جىل تولدى. بۇل شارا 1962 جىلى يۋنەسكو-نىڭ جانىنداعى حالىقارالىق تەاتر ينستيتۋتىنىڭ پراگادا وتكەن Iح كونگرەسiندە بەكiتiلگەن. ەلوردانىڭ تۇركi دۇنيەسi مادەنيەتiنiڭ استاناسى بولعان مەرەيلi جىلعا تۇسپا-تۇس كەلگەن تويدى قاللەكي تەاترى اكادەميالىق دەگەن جوعارى مارتەبەمەن قارسى الماقشى.

– الماتىنىڭ الەۋمەتi دە, ءارتiسi دە الپەشتەپ, «اكەمتەاتر» اتاندىرعان اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردىڭ داڭقى وزiنەن بۇرىن جۇرەتiن. ال, اكادەميالىق تەاتر اتاعىن جاڭادان العان جاس استانانىڭ تەاترىنىڭ ءال-قۋاتى قانداي؟
– بۇگiندە 2012 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىندا قويامىز دەپ جوسپارلاعان ەكi ۇلكەن دۇنيەمiز «قايناپ-پiسiپ», دايىن تۇر. بiرiنشiسi – شەكسپيردiڭ «گاملەتi». بۇل – رەجيسسەرiمiز بولات ۇزاقوۆتىڭ كوپتەن بەرi وقتالىپ, ساحناعا قويسام دەپ جۇرگەن ارمانى. ارينە, «گاملەتتi» قويۋ ءۇشiن عيماراتامىز دا, دەكوراتيۆتiك-تەحنولوگيالىق جابدىعىمىز دا كەمەل بولعانى جاقسى-اق ەدi. بiراق, ونى كۇتiپ وتىرساق, اكتەرلەرiمiزدiڭ پiسiپ-قاتىپ كەتەتiن ءتۇرi بار. ەندi كەشiكسەك, سايلاپ جۇرگەن ارتiستەرiمiز گاملەتتەن ەسەيiپ كەتەدi. سوندىقتان, نارتاۋەكەل دەپ قولعا الدىق. بەل بۋعانعا ساحنانىڭ تارلىعى كەدەرگi ەمەس. شەكسپيردiڭ شىعارماسى ارقىلى اكتەرلەرiمiزدiڭ شەبەرلiگiن تانىتىپ, تاجiريبەمiزدi شىڭداۋدى كوزدەدiك. قۇداي قالاسا, ءساۋiردiڭ 12-سi جانە 13-i كۇندەرi سپەكتاكلدiڭ پرەمەراسىن قويامىز.
… قۇدايعا شۇكiر, قازاق دراماتۋرگياسى كەدەي ەمەس. سونىڭ iشiندە ادەبيەتتە اتى التىن ارiپپەن جازىلعان ۇلكەن شىعارما – عابيت مۇسiرە-پوۆتiڭ «اقان سەرi – اقتوقتى» تراگەدياسى. كەيiنگi كەزدە ەل iشiندە دiن تۋراسىندا ورىن العان ءار الۋان كوزقاراستىڭ سالدارىنان كوپتەگەن تەاتر بۇل دۇنيەنi قويۋعا بەل شەشە الماي وتىر. شىنى كەرەك, ۇركiپ وتىرعا-نىمىز – دiن تاقىرىبى. اناۋ زاماندا جازىلعان پەساداعى «شاتاق ماسەلەلەردiڭ» كەسiرi بۇگiن تيiپ كەتە مە دەپ سەسكەنەدi. مەنiڭشە, باتىلى بارمايدى دەگەننەن گورi, ولار ورايىن iزدەپ ءجۇر دەگەن دۇرىس…
تەرەڭ ءۇڭiلiپ, بايىپتاپ قاراعانعا پەسانىڭ ءون بويىندا تiرشiلiكتە كەزدەسەتiن كۇندەلiكتi ماسەلەدەن بوتەن ەشتەڭە جوق. ءبارi دە – پەندەنiڭ باسىنداعى, ومiردەن الىنعان قۇبىلىستار. حاق دiندi بۇرمالاعان دۇمشە مولدالار كەشەگi زاماندا دا بولعان. اتالارىمىز اداسپاي-اق, مۇسىلمان-شىلىقتى سالت-داستۇرمەن ساباقتاستىرىپ, يگiلiكپەن تۇتىندى. بiر زاماندا عابيت مۇسiرەپوۆ تە اقان سەرi مەن ناۋان حازiرەتتiڭ اراسىنداعى تارتىستى وسى تۇرعىدان قۇرعانى ايعاق. بۇگiندە قوعامنىڭ وزگەرگەنiن پايدالانعان الدەكiمدەر يسلامعا باسقاشا سيپات دارىتىپ, جاماناتتى ەتتi. ەلدiڭ بەرەكەسiن الدى. قۇدايعا شۇكiر, جيىرما جىلدا وڭ-تەرiستi تانيتىنداي بولدىق. ولاردiكi كەسiرلiك ەكەنiن بiلە تۇرا, تايسالىپ, «اقان سەرi – اقتوقتىدان» باسىمىزدى الا قاشپايىق دەدiك. اقىلداستىق, كەڭەستiك. شامامىز جەتسە, اق پەن قارانى اڭداي الماي جۇرگەندەرگە وي سالىپ, ءجون كورسەتسەك دەپ, ورتادان جول تاۋىپ, سارا سپەكتاكل جاساۋعا تاۋەكەل ەتتiك. عابەڭدەي كلاسسيكتi «جوندەپ», جونىپ, قىرناماي, نەگiزگi يدەياسىنا ەشقانداي نۇقسان كەلتiرمەي, وسى كۇنگi رەجيسسەرلىق تاسiلدەرمەن جەتiلدiردiك. سول ارقىلى سەرi مەن حازiرەتتiڭ بەينەسiن دiن تۇرعىسىنان عانا ەمەس, بيلiك ماسەلەسiمەن قوسا ءوربiتiپ, بۇگiنگi كۇننiڭ وقيعاسىن مەگزەيتiن تانىمدىق قويىلىم بولسا دەدiك. رەجيسسەر نۇرلان جۇمانيازوۆ كوپ iزدەندi, كوپ زەردەلەدi. ءساتiن سالسا, پرەمەراسىن مامىر ايىنا جوسپارلاپ وتىرمىز.

– استاناعا شالعايدان سپەكتاكل كورۋگە ەكi ادامنىڭ بiرi ارنايى كەلە بەرمەيدi. ونەر ساپارلارى قاراستىرىلدى ما؟
– ارينە! قالالىق مادەنيەت باسقارماسى جىل سايىن گاسترولدiك ونەر ساپارىن مiندەتتەيدi. بۇگiنگi استانا – ساياسي-اكiمشiلiك ورتالىق قانا ەمەس, ونەر مەن مادەنيەتتiڭ ورداسى. ەلورداداعى ساحنا ونەرiنiڭ الەۋەتi مەن اكتەرلاردىڭ شەبەرلiگi قالاي جەتiلگەنiن شالعاي جاتقان اعايىنعا ءوزiمiز توبىمىزبەن ارنايى بارىپ كورسەتۋ – بiزدiڭ مiندەتiمiز. بىلتىر اقتوبەگە باردىق. بيىل ءساۋiردiڭ 20-سى مەن 27-سi ارالىعىندا اتىراۋدا سپەكتاكل قويامىز.
– بiراز جىل بۇرىن گەرمانياداعى دياسپورانىڭ شاقىرتۋىمەن ەۋروپادا ونەر كورسەتiپ قايتىپ ەدiڭiزدەر. شەتەلدە سiزدەردi قالاپ, كۇتiپ وتىرعان كورەرمەن بار ما؟
– تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشiلiگi تەاترىمىزدىڭ سول ەلگە سپەكتاكل كورسەتiپ قايتۋى جونiندە ۇسىنىس ءتۇسiردi. ديپلوماتيالىق كورپۋستىڭ وكiلدەرi ارنايى كەلiپ, سپەكتاكلدەرiمiزدi تاماشالاپ, «كەنەسارى – كۇنiمجاندى» قالادى. ۇسىنىس ءوز تاراپىنان تۋعان سوڭ, ولار بۇل قويىلىمدى تۇرiكشە كورسەتۋگە تiلەك بiلدiردi. مۇنى اكتەرلار قۇرامى دا, تەاتر اكiمشiلiگi دە قۋاتتادى. بۇعان بiز قۋانباساق, قارسى ەمەسپiز. سەبەبi, سۇرانىس ءوز الدىنا, اكتەرلارىمىز, بiر قويىلىمنىڭ بiرنەشە تiل-دەگi نۇسقاسىن قويىپ, كاسiبي بايىپ قالاتىنى – وزiمiزگە ولجا. تiلشi-ماماندار تiل ۇيرەتۋگە كiرiستi. بۇيىرتسا, جاز شىعا, اناجۇرتتاعى اعايىننىڭ الدىنا شىعامىز. كەلiسiم بويىنشا بiرنەشە شاھاردا ونەر كورسەتپەكپiز.
– بيىل «استانا – تۇركi مادەنيەتiنiڭ استاناسى» بولىپ تانىلدى. حالىقارالىق شاراعا قاللەكي تەاترى نەندەي ۇلەس قوسپاقشى؟
– ارينە, ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان قانداي دا بiر ۇسىنىس بولسا, بiز ارقاشان جانە ءاۋ باستان دايىنبىز. ەلوردانىڭ تۇركi مادەنيەتiنiڭ استاناسى دەگەن مارتەبەگە يە بولۋىنا تەاترىمىزدىڭ بۇگiنگi اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىنىڭ دا ۇلەسi بار دەپ ەسەپتەيمiز. الەمدiك دراماتۋرگيالىق تۋىندىلارعا بiزدiڭ ساحنامىزدا ارقاشان ورىن بار. سو-نىڭ iشiندە ءتۇبi بiر, تۇسiنiك-تانىمى ورتاق تۇركiتەكتەس جۇراعاتتىڭ درا-ماتۋرگتەرiنiڭ تۋىندىلارىن جاقىن تۇتامىز. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «عا-سىردان دا ۇزاق كۇن», «اق كەمە» سىندى دۇنيەلەرi جىل وتكەن سايىن جاڭ-عىرىپ, قىر-سىرى ساحنالاعان سايىن اشىلا بەرەدi. وزبەك دراماتۋرگى ەركين قۇشپاقوۆتىڭ «قىزىل الماسى» ءتول قويىلىمعا اينالىپ كەتكەلi قاشان! تۇرiك دراماتۋرگى تۋندجەر دجۋدجەنوگلۋدىڭ «كوشكiنi» ءجۇرiپ جاتىر. سول سياقتى, بiرنەشە تۇركi مەملەكەتتەرiنiڭ اۆتورلارىنىڭ دۇنيە-لەرi كوپتەپ قويىلىپ جاتىر.
– قاللەكي تەاترىنىڭ ارتىقشىلىعى دا, ەرەكشەلiگi دە مۋزىكالىق-درامالىق سيپاتتى بولۋىندا. قويىلىمدارىڭىز باعىت, ماقساتتارىڭىزعا ساي ما؟
– ساحنامىزدا ءجۇرiپ جاتقان شتراۋستىڭ «جارقانات», «حانۋما» سياقتى سپەكتاكلدەرiن وركەستر تiكەلەي سۇيەمەلدەيدi. مىسالى, «جارقاناتتى» دراما تەاترلارىنىڭ ءبارi بiردەي قولعا الادى دەپ ايتا المايمىن. تiپتi, وپەرا تەاترلارى تۇگەل قويا بەرمەيدi. مادەنيەت ۆيتسە-مينيسترi اسقار بورiباەۆ كەلiپ, تاماشالاپ, ونى «وتە جوعارى كاسiپتiك دەڭگەيدە قويىلعان سپەكتاكل» دەپ باعالاپ كەتتi. ول ءوزi وركەسترمەن سۇيەمەلدەۋدiڭ ءمان-جايىنا جەتiك كاسiپقوي مۋزىكانت. سوندىقتان, بۇل ورايدا بiزدiڭ دەڭگەيiمiز جامان ەمەس دەپ ايتا الامىز.
– تەاتردىڭ مازمۇنىنا لايىقتى پەسالار ءتۇسiپ جاتىر ما؟
– جاقىندا تولەن ابدiكوۆتىڭ «ارداگەر» دەگەن پەساسى كەلدi. فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ دينا اپامىزعا ارنالعان كۇيدiڭ تۋ بارىسى تۋرالى باياندايتىن «كۇي قۇدiرەتi» دەگەن تاماشا دۇنيەسi قولىمىزدا. يران-عايىپتىڭ «فاتيما», «بوشكە» دەگەن پەسالارى كەزەك كۇتiپ تۇر. راحىمجان وتارباەۆ بiرنەشە پەسا اكەلiپ وتكiزدi. وتە جاقسى دۇنيەلەر. اسiرەسە, ماحامبەت تۋرالى «باس» دەگەن شىعارماسىنىڭ مازمۇنى مەن كوركەمدiگi باۋرايدى. ءسۇلتانالi بالعاباەۆ «ماڭگiلiك استانا» اتتى شىعارما جازىپتى, سويلەسiپ جاتىرمىز. قاي-قايسىسى دا, رەجيسسەرiن تاپسا, جارقىراپ كەتەيiن دەپ تۇر. ءانi دە, كۇيi دە, بيi دە بار.
ءالi كۇنگە دەيiن «جاقسى پەسا جوق. جاقسى دۇنيەلەر قالتاي, عابيت, مۇحتارلارمەن كەتiپ قالدى» دەي بەرەمiز. شىنىندا ساحنالىق تۋىندى ەتiپ شىعارۋ – رەجيسسەردان! پەسا – شيكiزات. ونى وڭدەۋ كەرەك. تەر توگۋ, ويلانۋ, iزدەنۋ قاجەت. ماسەلە مىنادا, ەشقانداي رەجيسسەرعا بۇيرىقپەن سپەكتاكل قويعىزا المايسىز. دراماتۋرگتىڭ شىعارماسىن جۇرەگiنە, ساناسىنا سiڭiرiپ, قيالىمەن ۇندەسپەسە, ارينە, جات بiرەۋدiڭ دۇنيەسi سياقتى, شىن پەيiلمەن شىعارا المايدى.
– سiزدەردiڭ «ايمان – شولپاندارىڭىز» كوپ كورەرمەندi سەلت ەتكiزدi دە, سەلك ەتكiزدi. بۇرمە كويلەك, شەگiرتكەدەي شىرىلداعان «شوپجەلكەلەردiڭ» تiزەسiنەن بiر-اق شىقتى. بiر ارiپتەسiم بۇل تەاتر مودەرنگە سۋساپ وتىرسا, «انەليا – جانەليا» دەگەن پەسا جازدىرتىپ, سونى نەگە قويمايدى دەپ رەنجiپ ءجۇر…
– بiز وسىلاي بولاتىنىن بiلگەنبiز. قازاقستاندا ەلۋ تەاتر بار. ولاردىڭ ءبارi دەرلiك رەپەرتۋارلىق تەاتر. ياعني, كلاسسيكالىق ۇلگiدەگi تەاتر. بiراق, كورەرمەن باسقا باعىتتاعى, وزگە جانرداعى سپەكتاكلدەردi كورمەسiن دەگەن زاڭ جوق. موسكۆادا مودەرن-تەاتر بار. جاڭا زامانعى ابستراكت تەاترلار بار. ەندەشە, بiز كورەرمەندەرiمiزگە وسى باعىتتاعى دۇنيەلەردi نەگە ۇسىنبايمىز؟ جالىنداپ تۇرعان اكتەرلارىمىز وزگە ەلدiڭ كاسiبي ساحنا شەبەرلەرiنەن كەم تۇسپەيدi. «ادامنىڭ iستەگەنi ادامنىڭ قولىنان كەلەدi», زاماننىڭ اعىمىنا وراي, مودەرن-تەاتردى باسقادان كورiپ, قىزىققانشا, ونى ءوزiمiز دە جاسايىق.
«ايمان – شولپان» – مۇحتار اۋەزوۆتiڭ كومەديا جانرىندا جازعان جالعىز دۇنيەسi. جانە «ايمان – شولپاننىڭ» ايتايىن دەگەنi – ول داۋiردە دە, بۇل داۋiردە دە دۇنيە, بايلىق دەگەن نارسەنiڭ ادامنىڭ ادامشىلىعىن جوياتىن, سۇيiسپەنشiلiكتiڭ ەڭ جوعارعى شىڭى ماحابباتتى دا قۇربان ەتۋدەن تايىنبايتىن قاراۋلىعى. اناۋ زاماندا جەتiرۋدىڭ دالاسىندا وتكەن وقيعاعا سەبەپ بولعان دۇنيەقوڭىزدىق ءالi كۇنگە دەيiن iزiمiزدەن قالماي, بۇگiنگi زاماننىڭ تۇنگi كلۋبتارىنا اقشاقۇمارلىق بولىپ ەنگەنiن كورسەتۋگە تىرىستىق. جالعاندا قايىرسىز بايلىقتان اۋلاق بولۋعا وي سالاتىن مودەرن-سپەكتاكل بولادى دەپ سانادىق. جاسقا جاستىڭ, زامانعا زاماننىڭ ءوز تiلiمەن سويلەگەننiڭ سوكەتتiگi جوق دەپ بiلەمiن. سiز بۇل سپەكتاكلگە نيەت قويىپ, جاقسى كورiپ قاراپ بايقاڭىزشى, تۇبiندە بiر iزگi ويدىڭ جاتقانىن تاباسىز. بiزدiڭشە, جاستار قىزداردىڭ قىسقا يۋبكا, جiگiتتەردiڭ فۋتبولكا كيگەنiن قىزىقتاۋ ءۇشiن ەمەس, iزدەپ جۇرگەن, بiراق, تاپ باسىپ, تاني الماي جۇرگەن جامان نىشانداردى, تەرiس ارەكەتتەردi باعامداۋ ءۇشiن كەلەدi. دەمەك, وسى سپەكتاكلدi ۇنامسىز سانايتىن قانشا كورەرمەن بولسا, ۇناتىپ كەلەتiن سونشا كورەرمەن بار. تەاتر مەنەدجەرلەرiنiڭ ايتۋىنا قاراعاندا, كورەرمەندەردەن بiر ايدا بiر رەت جۇرەتiن بۇل سپەكتاكلدi شەكتەمەي, بiرنەشە رەت قويساڭىزدار دەگەن وتiنiشتەر ءتۇسiپ تە جاتىر.
– جاڭا سالىناتىن تەاتردىڭ قۇرىلىسى بارىسىندا اكتەرلاردىڭ تالابى ەسكەرiلە مە؟
– ەكi جىل بۇرىن قالالىق اكiمدiكتە وسى ماسەلەگە قاتىستى ۇلكەن ءماجiلiس بولدى. اكiمنiڭ ورىنباسارى سەرگەي حوروشۋنمەن بiرiگە وتىرىپ تەحنيكالىق تاپسىرىستىڭ جايى تالقىلاندى. بiز دۇنيە جۇزiندەگi الدىڭعى قاتارلى تەاترلاردىڭ جاڭا, وزىق تەحنولوگيالىق ۇلگiلەرiن سارالاپ, ۇسىنىستارىمىزدى بەردiك. ول تيiستi ماماندارعا تاپسىرىپ, بiز ايتقان ماسەلەلەردiڭ ەسكەرiلۋiن مiندەتتەدi. استاناعا كەلiپ ونەر كورسەتەتiن وبلىستىق تەاترلاردىڭ جاعدايى ءۇشiن جانىنان ەلۋ ورىندىق جاتاقحانا تيپتi قوناق ۇيگە دەيiن قاراستىرىلدى.
بۇل ەكi زالى بار اسەم, ۇلكەن تەاتر بولماقشى.

اڭگiمەلەسكەن راۋشان تولەنقىزى