قانىش (عابۋلعاني) يمانتايۇلى ساتباەۆ (12 ءساۋىر, 1899 – 31 قاڭتار, 1964) – قازاقتان شىققان تۇڭعىش تاۋ-كەن ينجەنەر-گەولوگ. قازاقستان گەولوگتار عىلىمي مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە مەتاللۋرگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. قانىشتىڭ اكەسى يمانتاي ءساتبايۇلى (1845-1928) ومبى قالاسىنداعى مەدرەسەدە ءبىلىم العان. اناسى ءاليما يساقىزى (1860-1904) قانىش يمانتايۇلى بەس جاسقا كەلگەندە قايتىس بولعان. جاس قانىش يمانتايدىڭ بايبىشەسى نۇرىم تاسبولاتقىزىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن. ول ساۋاتىن اۋىل مولداسىنان اشقان. كەيىنىرەك قانىش يمانتايۇلى 1911-1914 جىلدارى پاۆلودارداعى ورىس-قازاق مەكتەبىندە باستاۋىش ءبىلىمىن العان. 1914 جىلى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا وقۋعا تۇسكەن. وندا ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆ سياقتى كورنەكتى قايراتكەرلەرمەن بىرگە وقىعان.
1918 جىلى سەميناريانى بىتىرگەننەن كەيىن سەمەي پەداگوگيكالىق كۋرسىندا مۇعالىم, 1920-1921 جىلى باياناۋىلدا حالىق سۋدياسى قىزمەتىن اتقاردى. 1921 جىلى باياناۋىلعا ەمدەلۋگە كەلگەن م.ا.ۋسوۆ جاس قانىش يمانتايۇلىن قىزىقتىرىپ, تۋعان ەلىنىڭ قازبا بايلىقتارىن زەرتتەپ, گەولوگ بولۋعا ىنتالاندىرادى. ول كەيىن 1921 جىلى تومسك قالاسىندا تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. 1926 جىلى ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ قازاق اكسر-ءى حالىق شارۋاشىلىعى ورتالىق كەڭەسىنىڭ ۇيعارۋىمەن ماسكەۋ قالاسىندا «اتباستسۆەتمەت» ترەسىنىڭ گەولوگيا ءبولىمىن باسقارۋعا جىبەرەدى. بۇل ترەسكە جەزقازعان مىس-كەن ورىندارىن, بايقوڭىر كومىرىن زەرتتەۋ جانە قارساقباي مىس زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ جۇكتەلگەن ەدى. سوندىقتان, قانىش يمانتايۇلى بۇل ءىستى قارقىندى جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازاقستانعا قايتىپ ورالعان. 1929 جىلى قارساقباي مىس كومبيناتىنىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. كوپ ۇزاماي كومبيناتتىڭ باس گەولوگى بولدى. وسىلاي ق.ي.ساتباەۆتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جالعاسقان. ونىڭ كوپ جىلدارى جەزقازعان جەرىندە ءوتتى.
1941 جىلى 18 قازاندا كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ق.ي.ساتباەۆ قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.د.وڭداسىنوۆتىڭ اتىنا «سوعىس ۋاقىتىندا ەۆاكۋاتسيالانعان اكادەميكتەردىڭ رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ شاقىرتۋىمەن الماتى قالاسىنا كەلەتىندىگى تۋرالى» حات جازعان. وندا 20 قازان كۇنى الماتىعا اكادەميكتەر ا.ن.باح, ل.س.شتەرن, ا.ا.بوريسياك, ولاردىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى تاۋسون مەن سەنۆيام وتباسىلارىمەن 14 ادام جانە عىلىم اكادەمياسى قازاقستان فيليالى تورالقاسىنىڭ توراعاسى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەت-مۇشەسى ف.گ.گريگورەۆ وتباسىمەن 4 ادام بولىپ كەلەتىندىگىن حابارلاعان.
قانىش يمانتايۇلى 1942-1946 جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. سوعىس جىلدارىندا عىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تا اسا جەمىستى بولدى. سوعىستىڭ ەڭ باسىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورال, باتىس ءسىبىر جانە قازاقستان رەسۋرستارىن قورعانىس قاجەتتىلىكتەرىنە جۇمىلدىرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلدى. قۇرامىندا ۆ.ل.كوماروۆ, ا.ا.بايكوۆ, ي.پ.باردين, ا.ا.سكوچينسكي, ۆ.ك.وبرۋچەۆ, ل.د.شەۆياكوۆ, ۆ.ن.وبرازتسوۆ سياقتى ءىرى عالىمدار ەنگەن كوميسسيانىڭ عىلىمي ۇسىنىستارى قازاقستاننىڭ اسكەري ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ نەگىزىن قالادى.
رەسپۋبليكادا سوعىس جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى عىلىمي كۇشتەرى شوعىرلاندى. بۋرابايدا اكادەميكتەر ۆ.م.الەكسەەۆ, ا.ن.باح, ل.س.بەرگ, س.ن.بەرنشتام, ۆ.ي.ۆەرنادسكي, ن.ف.گامالەيا, ن.د.زەلەنسكي, ل.ي.ماندەلشتام, ا.س.ورلوۆ جانە ت.ب. عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. الماتىدا 20-دان اسا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ورنالاستى.
قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ بارىسىندا ماسكەۋ مەن لەنينگراد جانە ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىنان قازاقستانعا ۋاقىتشا قونىس اۋدارعان عالىمدار باعا جەتپەس كومەك كورسەتتى. ايتالىق, 1943 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.ل.كوماروۆ باستاعان ءبىر توپ عالىم كوكشەتاۋعا قونىستاندى
عىلىم اكادەمياسى 1942 جىلى قۇرعان ورال, باتىس ءسىبىر جانە قازاقستاننىڭ تابيعي قورلارىن قورعانىس ىسىنە پايدالانۋمەن شۇعىلداناتىن كوميسسيادا وداقتىڭ ءىرى عالىمدارى ي.پ.باردين, ۆ.ا.وبرۋچەۆ, ا.ا.سكوچينسكي, ي.ي.مەششانينوۆ, ا.د.شەۆياكوۆ, ە.ۆ.بريتسكە, ي.ف.گريگورەۆ ءتارىزدى ۇلاعاتتى عالىمدار جۇمىس ىستەدى. ق.ي.ساتباەۆ بولسا, بۇل مىندەتتى رەسپۋبليكالىق جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىمەن ۇشتاستىرا اتقاردى.
ق.ي.ساتباەۆ ومىرىنە شۋاقتى قۋانىشتاردى 1943 جىل اكەلدى. سونىڭ ەڭ كورنەكتىسى – كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ جازدا وتكەن كەزەكتى سايلاۋى. وسى جيىندا گەولوگيا-گەوگرافيا بولىمشەسى ارقىلى جاسىرىن داۋىسقا تۇسكەن عالىم كوررەسپوندەنت-مۇشە بولىپ سايلانادى.
اكادەميك ش.شوكين ءوز ەستەلىگىندە: «قازاقستان عىلىم ورداسىن كوتەرەردە قانىش يمانتايۇلى 1944 جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىنان باستاپ فيليالدى رەسپۋبليكالىق عىلىم اكادەمياسىنا اينالدىرۋ ىسىنە ءبىرجولاتا دەن قويىپ, سول ءۇشىن پارمەندى ازىرلىكتەر جۇرگىزدى. الماتىدا ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان بەلدى عالىمدارمەن اقىلداسىپ, سولاردىڭ قوشتاۋىمەن قازاقستان كپ(ب) ورتالىق كوميتەتى مەن ۇكىمەتىنە جاڭادان 11 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جولدادى» دەيدى.
قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ن.د.وڭداسىنوۆ: «قانىش يمانتايۇلى 1942 جىلى ورتالىق عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. ءارى قاراي مەن قانىش ىسىنە ارالاسقان ەمەسپىن. ارالاسقانىم, ايتقانىم, «قاراجات جونىنەن قام جەمە, مەن وسى ورىندا وتىرعاندا ول جاعىنان تارشىلىق كورمەيسىڭ» دەگەنىم بولدى. ول 1943 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, 1946 جىلى تولىق مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ورتا ازيادان ورتالىق اكادەمياعا مۇشە بولعان تۇڭعىش عالىم – ق.ساتباەۆ. ول ءوزى دە سوعان لايىقتى بولاتىن. وتە جان-جاقتى, ءبىلىمدى, پاراساتتى, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى وتە زور ادام ەدى.
سوعىس جىلدارىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى سۆەردلوۆسكىدە بولعانىمەن, اكادەميكتەردىڭ كوبى قازاقستاندا – بۋراباي مەن الماتىدا تۇراقتادى. بىردە ارنايى سول اكادەميكتەرگە, ىشىندە ۆ.كوماروۆ بار, سالەم بەرۋگە باردىم. كوزبەن كورۋ مەن ەستۋدىڭ اراسىندا ايىرماشىلىقتىڭ كوپ بولاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى تالاي توسقان الدىما. ماعان جەتكەن حابار بويىنشا, عالىمداردىڭ جاعدايى جاقسى بولاتىن. جوق, بارسام, تالاي شارۋا قوردالانىپ, پروبلەما كوبەيىپ تۇر ەكەن. باستىسى, عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قولايلى جاعداي جاسادىق. اس-سۋ, تۇراتىن جەرلەرىنىڭ مۇقتاجدارىن شەشتىك. وسىنى بازىنالاي تۇرىپ, كەتەردە: «قازاقستاندا عىلىم دوكتورلارى مەن وزدەرىڭىزدەي اكادەميكتەردىڭ كوبەيۋىنە كومەكتەسسەڭىزدەر جانە قازاقستاننان جەكە عىلىم ورداسىن اشساق» دەپ ايتقان ەكەن ساتباەۆ.
سوعىس جىلدارىندا ق.ساتباەۆ باسشىلىعىمەن اكادەميا فيليالىندا
15 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلدى. بۇل جەكە عىلىم اكادەمياسىن اشۋعا باستى تىرەك, نەگىز بولدى.
1945 جىلدىڭ قازان ايىندا كسرو ۇكىمەتى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلداپ, قاۋلى شىعاردى. ءبىزدىڭ دە كۇتكەنىمىز سول, بار كۇش-قايراتتى جۇمساپ, اقىرىندا 1946 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ بىرىندە عىلىم اكادەمياسىن اشتىق. قازاق عىلىمى كۇمىستەي تازا بولسىن دەپ, ىرىمداپ كۇمىس اقشانى تاعان قاققاندا تابانىنا تاستادىم. اشىلۋىندا ءسوز سويلەدىم. كوپتەن كوزدەگەن ءىسىم ءبىتىپ, ەلىم ءۇشىن ويلاعان ءبىر ارمانىم ورىندالدى…» دەيدى اعىنان اقتارىلىپ نۇرتاس وڭداسىنوۆ ءوز ەستەلىگىندە.
ءبارى راس, رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ, ونىڭ ىشىندە جەكە نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن جەكە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋعا وراسان زور دايىندىق جۇمىسى جۇرگىزىلدى. مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ, ونىڭ توراعاسى ءوزى, ورىنباسارلارى: نيكولاي الەكساندروۆيچ سكۆورتسوۆ, جۇماباي شاياحمەتوۆ, قانىش ساتباەۆ بەكىتىلدى. كوميسسيا قۇرامى ون سەگىز ادامنان تۇردى. بۇل قازاق حالقىنىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ بيىككە شىرقاپ شىققاندىعىن كورسەتەتىن ۇلكەن ساياسي ماڭىزى بار تاريحي وقيعا بولدى.
دايىندىققا بايلانىستى ۇكىمەت وتكىزگەن كەڭەستەر مەن شارالار جانە قاۋلىلار ورتالىق مۇراعاتتىڭ №1137 قورىندا ساقتاۋلى جانە عىلىم اكادەمياسىنا بايلانىستى قۇجاتتار وسى قوردا جەتەرلىك.
قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ بارىسىندا ماسكەۋ مەن لەنينگراد جانە ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىنان قازاقستانعا ۋاقىتشا قونىس اۋدارعان عالىمدار باعا جەتپەس كومەك كورسەتتى. ايتالىق, 1943 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.ل.كوماروۆ باستاعان ءبىر توپ عالىم كوكشەتاۋعا قونىستاندى. ماقسات – ورالدىڭ, باتىس ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ قورلارىن سوعىس مۇددەسىنە جۇمىلدىرۋ. سول ءۇشىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوميسسياسى قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا ەلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى عالىمدارى – اكادەميكتەر ا.ا.بايبەكوۆ, ي.پ.باردين, ك.ا.سكوچينسكي, ۆ.ا.وبرۋچەۆ, ل.د.شەۆياكوۆ, ۆ.ن.وبرازتسوۆ, ە.ۆ.بريتسكە, د.ن.پريانيشنيكوۆ, ۆ.ي.ۆەيتس جانە قازاقستاندىق عالىمداردىڭ كوشىن باستاعان قانىش ساتباەۆ ەندى. ولار كومىر ونەركاسىبى, ءتۇستى مەتاللۋرگيا ءوندىرىسىنىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ جولدارىن بەلگىلەدى. وسى جولى ساتباەۆ وزىنە جاڭا دوستار, ارىپتەستەر تاپتى, ءوزىنىڭ عالىمدىق قابىلەتىن, ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىن تانىتتى.
سوعىستىڭ ءجۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان 24 ادام كسرو عىلىم اكادەمياسىنا دوكتورانتۋراعا جىبەرىلدى. سوعىس اياعىندا بولىمشەدە 900 مامان ون بەس عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەسە, ولاردىڭ التاۋى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى مەن كوررەسپوندەنت-مۇشەلەرى, 70 عىلىم دوكتورى مەن پروفەسسور, 200 عىلىم كانديداتى, 350 كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولدى. بۇل جەردە عىلىمنىڭ قامىن جەپ, جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن, ۇكىمەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك دارەجەدە قولداۋ كورسەتىپ, «…مەن تۇرعاندا قاراجاتتان قام جەمە» دەگەن ۋادەسىن ادەمى ورىنداعان جانە سونى ۇقساتىپ اكەتكەن, ۇتقىر ۇيىمداستىرۋشى, عۇلاما عالىم ق.ساتباەۆ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاعان ءجون.
بۇدان كەيىنگى كەزەكتە عىلىم اكادەمياسىنا جاڭا, جاقسى شاڭىراق سالۋدى ۇكىمەت باسشىسى ويلادى. ارنايى, اتاقتى ارحيتەكتور ا.ۆ.ششۋسەۆتى ءوزى شاقىردى, سويلەستى پىكىر الىستى. ايتقانى, ارحيتەكتۋراسىندا ۇلتتىق ناقىش پەن ورنەكتىڭ ورىن الۋى بولدى. ول كوپكە سوزباي, عىلىم اكادەمياسىنىڭ جوسپار-جوباسىن جاساپ, ن.وڭداسىنوۆتىڭ الدىنا اكەلىپ قويدى.
ال ق.ساتباەۆ سوعىس باستالىسىمەن, اۋەلى ونەركاسىپتى ستراتەگيالىق شيكىزاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقان بارلىق گەولوگيالىق مەكەمەلەردى بىرىكتىرۋ كەرەكتىگىن ۇكىمەت الدىنا ماسەلە ەتىپ قويدى. مۇنداي شەشىم – جەزقازعان, جەزدى – قورعاسىن, تاعى باسقا قازاقستان زاۋىتتارىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ, سوعىسقا كەرەك قۇرال-سايمان, قارۋ-جاراقتىڭ تەز ارادا شىعۋىن قامتاماسىز ەتتى.
قانىش ساتباەۆ اتاسۋدىڭ تەمىرىن, مىسىن, قورعاسىنىن, اتباساردىڭ مىسىن, تورعايدىڭ بوكسيتىن جەدەل بارلاپ يگەرۋ قاجەتتىگىن, قارا مەتاللۋرگيا يندۋسترياسىن كوتەرۋ كەرەكتىگىن ۇسىندى. 1941 جىلى ق.ساتباەۆ – ۇكىمەت كوميسسيسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ, قازاقستانداعى قارا مەتاللۋرگيانىڭ تۇڭعىش تەمىرتاۋ كومبيناتىن سالۋدا العاش ايتقانداردىڭ ءبىرى جانە سونىڭ قۇرىلىسىنا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسقان عالىم.
بولاتتى قورىتۋ ءۇشىن ەڭ كەرەكتى زاتتىڭ ءبىرى – مارگانەتس. كەڭەس وداعىنداعى مارگانەتس وندىرەتىن جالعىز نيكوپول كەشەنى جاۋ قولىندا قالدى. مەملەكەت الدىندا ماڭىزى زور پروبلەما تۇردى. ونى ق.ساتباەۆ شەشتى, مارگانەتستى جەزدىدەن تاپتى. بۇل «ۇلكەن جەزقازعاننىڭ» ورلەۋىنە اكەلدى.
نۇرتاس وڭداسىنوۆ ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن ۋاقىتىنداعى وسى وقيعالارعا بايلانىستى ءوز ەستەلىگىندە: «قيىندىق ۇستىندە جاقىنداسىپ, تانىسىپ, دوستاسقاننىڭ قادىرى ايرىقشا بولادى ەكەن. سوعىس كەزىندە وتاننىڭ قاجەتتەرىن وتەۋ جولىندا ءبىر جەڭنەن قول, ءبىر جاعادان باس شىعارىپ, ءبىر ماقساتتا جۇمىس ىستەگەن كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسى ءوزىمىزدىڭ ۇيىمىزدەي, ونىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير لەونتەۆيچ كوماروۆ ۇلكەنىمىزگە اعا, كىشىمىزگە اتا بولىپ كەتتى. ولار ماسكەۋگە قايتار كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ اتىنا ريزالىق العىستارىن ايتىپ, شىن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ءبىلدىردى».
1945 جىلى 1 ناۋرىزدا قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.د.وڭداسىنوۆ پەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ۆ.ل.كوماروۆ ەكەۋى كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندىق فيليالى نەگىزىندە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن اشۋ تۋرالى گ.م.مالەنكوۆتىڭ اتىنا حات جولداعان. وندا قازاقستان باسقا رەسپۋبليكالارمەن قاتار سوعىسقا وزىندىك ۇلەس قوسقانى جانە ەندى الداعى ۋاقىتتا ەلدىڭ زيالى قاۋىمىن توپتاستىرىپ, ءارتۇرلى سالالاردى دامىتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا عىلىم ورداسىن اشۋ قاجەتتىگىن اتاي كەلىپ, مۇندا 40-تان استام عىلىم دوكتورلارى, 100-دەن استام عىلىم كانديداتتارى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندىگىن ايتقان.
(جالعاسى بار)
قانات ەڭسەنوۆ, مەملەكەت تاريحى
ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى
عىلىمي قىزمەتكەرى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى,
قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور
