عىلىم سالاسىندا ۇلكەن قاتەلىكتەر ورىن العان

ءجۇز جىلدىق تاريحى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى جاقىندا «قازاقستانداعى اشارشىلىق. گولود ۆ كازاحستانە. 1921-1923. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ» قۇجاتتار جيناعىن ەكى تومدىق كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاردى. قالىڭ جيناققا كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قازاق دالاسىنا كەلگەن ناۋبەتتىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار جيناقتالعان. ارحيۆ دەرەكتەرى 1921 جىلى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسىندا (ورىنبور, اقتوبە, ورال, بوكەي, قوستاناي) جانە ءبىر ۋەزىندە (اداي ۋەزى) الاپات اشتىقتىڭ ورىن العانىن ايعاقتايدى. كەيبىر دەرەكتەردە حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا قازاق حالقىنىڭ سانى 6 ميلليون شاماسىندا دەپ كورسەتىلەدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى كەيبىر اقپاراتتارعا سۇيەنسەك, س. ەلۋباي اعامىزعا سەنسەك, قازاقتىڭ سانى 10 ملن ار جاق, بەر جاعىندا. جالپى تاريحي مالىمەتتەردىڭ ەل قۇلاعىندا جۇرگەن اقپاراتتارمەن ۇشتاسپاي جاتاتىن تۇيتكىلدى تۇستارىن انىقتاماق بولىپ قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى ءسابيت شىلدەبايمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن اشارشىلىق كولەمى مەن سالدارى قانداي بولدى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن الاتىن قۇجاتتار جيناعى وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىن.

– ءبىز بۇل ەكى تومدىق قۇجاتتار جيناعىن 2021 جىلى مامىردا باستاپ, قاراشادا اياقتادىق. بىراق سول كەزەڭدە ارنايى قارجىنىڭ جوقتىعىنان توقتاپ قالىپ, دەمەۋشى عاني سماحانۇلىنىڭ كومەگىمەن جاقىندا عانا جارىق كوردى. بۇل ەكى تومدىق قۇجاتتار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا 291 قۇجات, ەكىنشى تومعا 167 قۇجات ەنگىزىلدى. بۇل قۇجاتتار 1921 جىلدان باستاپ 1923 جىلدار ارالىعىن قۇرايدى. وسى كەزەڭدەگى اشتىققا قاتىستى بارلىق دەرەكتەر وسى كىتاپقا ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار, سول كەزدە موسكۆاداعى اشتىققا قارسى ورتالىق كۇرەس كوميسسياسىنىڭ 1921-22 جىلدارى شىققان بيۋللەتەندەرى مەن 1921, 1922, 1923 جىلدارداعى بىرقاتار مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ ماتەريالدارى قامتىلدى. 1922 جىلى ورتالىقتا اشتىق اياقتالدى دەپ تانىلدى. نەگىزىنەن م. كالينين باسقارعان كوميسسيا ءوز جۇمىسىن قورىتىندىلاپ, 1921-22 جىلدارداعى اشتىقتى قورىتىندىلاعان كىتاپ شىعاردى. مىنە, سول كىتاپتاعى قازاقستانداعى اشتىققا قاتىستى ءبولىم كىرگىزىلدى.

– بۇگىنگى كۇننىڭ مىنبەرىنەن تاريحشى رەتىندە اشتىققا قانداي باعا بەرەسىز؟

– بۇل دەرەكتەر قازاقستانداعى اشتىقتىڭ كولەمى مەن سيپاتىن كورسەتىپ تۇر. بىراق, اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى از تسيفرمەن كورسەتىلەدى. 1,5 ملن-نىڭ اينالاسىندا. سول كەزەڭدە قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى س.مەڭدەشەۆ قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ شىرقاۋ شەگى بولعان 1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە, اسىرەسە, ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا اشارشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى 2,8 ملن ادام ەكەنىن كورسەتكەن. سول كەزەڭدەگى اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى بالالاردى قارايتىن ءبولىمنىڭ ەسەبىندە اتا-اناسىز قاراۋسىز قالعان بالالاردىڭ سانىن 941 مىڭ دەپ كورسەتكەن ەكەن. بىراق, ونىڭ قانشالىقتى ناقتى ەكەنىن بىلمەيمىز. ونى تەكسەرۋ كەرەك. تەكسەرۋ ءۇشىن ۇلكەن زەرتتەۋ جۇرگىزۋ كەرەك.

– اشتىقتى جويۋعا ارنالعان ەكى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى دەدىڭىز, ولاردىڭ قىزمەتىندە ايىرماشىلىق بولدى ما؟

– ءبىرىنشى كوميسسيا تىكەلەي اشتىققا قارسى كۇرەسىپ, ياعني اشتان قىرىلىپ جاتقان ادامداردى قۇتقاراتىن, سولاردى تاماقتاندىراتىن, ولارعا ازىق-تۇلىك تاۋىپ بەرۋمەن اينالىستى. ەكىنشى كوميسسيا ودان كەيىنگى 1922 جىلى قۇرىلىپ ءالى دە تويىنا قويماعان, قوراسىندا مالى, جەيتىن ازىعى جوق حالىققا جۇمىس بەرىپ, ۇساق قولونەر كاسىپ ورىندارىن اشىپ كۇنكورىسىن قامتاماسىز ەتتى. سودان كەيىن حالىققا جۇمىس تاۋىپ بەردى, ياعني ول كەزدە اتاپ ءوتۋ كەرەك, سوۆەت ۇكىمەتى الدىندا حالىقتى ادەيى قىرۋ دەگەن ساياسات مۇلدەم بولعان جوق. 1921 جىلى اشتىق باستالعاندا كەڭەس وكىمەتى ورتالىقتان بىردەن دابىل قاعىپ, اشىققاندارعا كومەكتەسەتىن كوميسسيا قۇرىپ, اشارشىلىقتى توقتاتۋعا كىرىستى. ول كەزدە جالعىز قازاقستاننىڭ 5 گۋبەرنياسى مەن 1 ۋەزىن عانا ەمەس, رەسەيدىڭ 30 گۋبەرنياسىن اشتىق جايلادى. سول كەزدەگى رەسمي مالىمەت بويىنشا 22 558 550 ادام اشتىققا ۇشىرادى دەپ كورسەتىلدى. قازىرگى ءبىزدىڭ قاراپ, وقىپ وتىرعان ادەبيەتتەرىمىزگە قاراساق 33 ملن ادام اشتىق قۇرساۋىندا قالىپ, 5 ميلليون ادام اشتىقتىڭ قۇربانى بولعانىن كورەمىز.

بىراق سول كەشەگى عىلىمي دارەجە العان تاريحشىلار قايدا؟ قازىر جەتى تومدىقتى جازۋ بارىسىندا دا مامانداردىڭ جوق ەكەنىن كوردىك. بىزدە سول تاريحشىلار كوپ, ناعىز زەرتتەۋشىلەر جوق. ەندى عىلىمي دارەجەلەردى شىن مانىندە عىلىممەن اينالىسقان ادام­دارعا عانا بەرۋ كەرەك. ول جەردە كوررۋپتسيانىڭ ورىن العانىن ءبىز جوققا شىعارا المايمىز. كىم اقشا بەردى, سولار اسپيرانتۋراعا ءتۇستى. كىمنىڭ تانىسى بار سولار عىلىمعا باردى, كىمنىڭ اقشاسى بار سولارعا كومەكتەسىپ, جازىپ بەرىپ, قورعاتتى

قانشاما جۇرتتى اشتىق جايلاۋىنىڭ سەبەبى ايتىلعان با؟

– نەگىزگى سەبەپ – 1921 جىلى بولعان وتە ۇلكەن قۋاڭشىلىق, جۇت ەدى. كوكتەمدە جاڭبىر جاۋمادى, كۇن وتە ىستىق بولىپ ەگىننىڭ ءبارى كۇيىپ كەتتى. ودان امان قالعانىن, قاپتاعان شەگىرتكە جەپ قويدى. ارينە, بۇل اشارشىلىققا 1917 جىلعى ەكى رەۆوليۋتسيا, ودان كەيىنگى ازامات سوعىسى, ونىڭ ناتيجەسىندە ورىن العان حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كۇيرەۋى, كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1918 جىلدان 1921 جىلعا دەيىن جۇرگىزگەن اسكەري كوممۋنيزم ساياساتى دا العىشارتتار قالىپتاستىردى. سول ساياسات كەزىندە ازىق-تۇلىك سالعىرتى دەپ حالىقتىڭ قولىنداعى ازىق-تۇلىكتىڭ ءبارىن تارتىپ الىپ وتىردى. بىراق, 1921 جىلعى تابيعي جۇت, قۋاڭشىلىق بولماسا, اشارشىلىق بولماس ەدى. بۇكىل مالدى ايداپ كەتكەن ەشكىم بولعان جوق ول كەزدە. مال ءوزى قىرىلدى. مال باسىنىڭ قانشاعا كەمىگەنى قۇجاتتاردا اشىق كورسەتىلگەن.

وسى ۋاقىتقا دەيىن, قازاقستانداعى حالىقتىڭ سانى قانشا بولدى دەگەن ماسەلەگە بايلانىستى ديسكۋسسيا بار بىزدە. ءبىز سول كەزدەگى ناقتى قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە, سول كەزدە شىققان قۇجاتتار جيناعىنىڭ, سول كەزەڭدە شىققان كىتاپتاردىڭ نەگىزىندە وسى ماسەلەگە ەرەكشە توقتالىپ, انىقتادىق. ول دەرەكتەردە قازاقستاندا 4,9 ملن شاماسىندا حالىق بولعانى رەسمي كورسەتىلگەن. ودان كەيىن, سانى كورسەتىلمەگەن تۇراقتى اسكەري بولىمدەر بار, ساناققا ەنبەي قالعان كىشىگىرىم كوشپەلى توپتاردى قوسىپ, قازاقستاندا 5 ملن-نىڭ اينالاسىندا حالىق ءومىر ءسۇردى دەپ ءبىز قورىتىندى جاسادىق. تەك قازاق حالقى ەمەس, بۇكىل حالىق 1920 جىلى 5 ملن-نان كەم ەمەس بولدى. وسى جىلى قازاقتار قازاق اكسر-ىندەگى حالىقتىڭ 46,6 پايىزىن قۇرادى. ول كەزدە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراستى جەتىسۋ, سىرداريا وبلىستارى قازاقستانعا كىرگەن جوق. ول جاقتا 3 ملن-عا جۋىق قازاق حالقى ءومىر ءسۇردى.

– ناقتى دەرەكتەردىڭ قولدا بولماۋىنان دا بۇرمالانعان دەرەكتەردى دۋىلداتۋعا قۇمار بولىپ بارامىز. بۇل تاريحشىلاردىڭ الەۋمەت الدىنداعى بەلسەندىلىگىنىڭ كەمدىگىنەن دە بولار؟

– بۇل ەندى عىلىمدى ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى. بىزدە وسى سالادا ۇلكەن قاتەلىكتەر ورىن العانى بەلگىلى عوي. عىلىم اكادەمياسىن تاراتقاننان باستاپ, ودان كەيىن دە ۇلكەن كەمشىلىكتەر كەتتى. ءبىز سونىڭ زاردابىن قازىر تارتىپ جاتىرمىز. 90-شى جىلدارى عىلىم كانديداتتارى مەن عىلىم دوكتورلارى سان جاعىنان ءوسىپ, ۇلكەن ءبىر پروگرەسس بولعان سياقتى كورىنەدى. بىراق, سول كەشەگى عىلىمي دارەجە العان تاريحشىلار قايدا؟ قازىر جەتى تومدىقتى جازۋ بارىسىندا دا بىلىكتى مامانداردىڭ تاپشىلىعىن كوردىك. بىزدە تاريحشىلار كوپ, ناعىز زەرتتەۋشىلەر جوق. ەندى عىلىمي دارەجەلەردى شىن مانىندە عىلىممەن اينالىسقان ادامدارعا عانا بەرۋ كەرەك ەدى. ول جەردە كوررۋپتسيانىڭ ورىن العانىن ءبىز جوققا شىعارا المايمىز. كىم اقشا بەردى, سولار اسپيرانتۋراعا ءتۇستى. كىمنىڭ تانىسى بار, سولار عىلىمعا باردى, كىمنىڭ اقشاسى بار, سولارعا كومەكتەسىپ, جازىپ بەرىپ, قورعاتتى. عىلىمي دارەجە العاندار جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرۋگە لاۋازىم ءۇشىن, ارى قاراي كارەرالىق باسپالداقپەن جوعارى قاراي وسۋگە مۇمكىندىك ءۇشىن الدى عوي. سول ءۇشىن توپىرلاتىپ قورعاتتى. ال سول تاريحشىلار قانداي ەڭبەك جازدى دەپ قارايتىن بولساق, عىلىمعا پايدالىسى از. وسى كوپشىلىكتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تاريح عىلىمىنا قوسقان ءبىر ۇلەستەرى جوق ەسەپتى.

ەكىنشى ماسەلە – عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن تاريحشىلاردىڭ وسى عىلىممەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىگى وتە تومەن. سەبەبى, ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءوزىنىڭ نەگىزگى ارنايى جۇمىسى بار. سول جۇمىسىنان بوس قالعان ۋاقىتتا عانا عىلىممەن اينالىسادى. ال تاريح ينستيتۋتىندا وتىرعاندار كەزىندە ولار مەملەكەت قارجىلاندىرىپ تۇرعان كەزدە سول 5 جىلدىق جوسپارلارمەن جۇمىس ىستەدى عوي. ال كەيىن ول جوسپار جويىلدى دا, گرانتقا اۋىسقاننان كەيىن مۇلدەم قۇلدىرادى. گرانتپەن جازاسىڭ ءبىر جوبانى, ول جوبا ءبىر جىلدىق بولادى نەمەسە ءۇش جىلدىق بولادى. سول جوبا بىتكەننەن كەيىن, كەلەسى ءبىر قاي جوبا ۇتادى دا سول جوبانى جازۋعا ءماجبۇرسىڭ. ال جۇيەلى ءبىر عىلىمي باعىتتا ءبىر تاقىرىپ بويىنشا اينالىسۋعا قازىر مۇمكىندىك وتە از. سوندىقتان مىناۋ تاريح ينستيتۋتى بۇل مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىراتىن, حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىراتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولعاندىقتان, تىكەلەي مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىندا بولىپ, ول جەردە تاريحشىلارعا مەملەكەتتىك قارجى, جالاقى بولۋ كەرەك مەنىڭ ويىمشا. ءسويتىپ بۇرىنعىداي جوسپارلى تۇردە ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدى قالىپتاستىرۋعا قاجەتتى باعىتتى تاڭداپ الىپ, سول باعىتتار بويىنشا جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەرەك.

– ۇلت بولىپ ۇيىسىپ قالىپتاسا الماي جاتۋىمىزدىڭ سەبەبىن ارتىندا كاسىبي تاريحشىلاردىڭ دا ۇلەسى بار بولعانى عوي.

– ەندى دۇنيەجۇزىلىك تاريحتى الىپ قاراساق, بارلىق ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ پروتسەسسىنىڭ اياقتالۋى بۇل بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيالار كەزىندە جۇزەگە استى. قازاقستاندا ونداي توڭكەرىس بولعان جوق. ءبىز كوشپەندى ءومىر سالتىندا ءجۇرىپ وتارلاندىق. سودان كەيىن جابايى سوتسياليزمگە وتتىك دە, تاعى دا وتار بولىپ كۇن كەشتىك. ءوز بيلىگىمىز وزىمىزدە بولعان ەمەس. ءبىزدىڭ ينتەلليگەنتسيا ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەدى. ولار 1917 ءشى جىلى اقپان, قازان توڭكەرىستەرى كەزىندە ءالى ۇلتتىڭ بيلىگىن الىپ كەتۋگە دايىن ەمەس بولىپ شىقتى, ءارى دەسە ولارعا ونداي مۇمكىندىكتى ەشكىم بەرمەس تە ەدى. بىراق پروتسەسس باستالىپ, سوعان ۇمتىلىس بولدى. ءبىز اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك, ولار دايىن بولدى دەپ, ءوز باسىم تاريحشى رەتىندە ايتا المايمىن. ونى كەيىنگى تاريحي پروتسەسستەر انىق كورسەتىپ بەردى. نەگىزى, الاش قوزعالىسىنا تاريحشى اعالارىمىز اسىرا باعا بەردى. بىراق ول ءالى قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ەدى. سول كەزەڭدە 1917-ءشى جىلى ەمەس, 1913-ءشى جىلدىڭ وزىندە-اق ۆ.لەنين دانا, ۇلكەن عۇلاما عوي. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا ءوزىن-ءوزى باسقارىپ كەتۋگە دايىن ەكى-اق ۇلت بار دەدى. ولار فيندەر جانە پولياكتار دەدى. ال مىناۋ بالتىق جاعالاۋى حالىقتارى سوعان جەتەقابىل دەپ كورسەتكەن. مويىنداساق, لەنين ناقتى انىقتاما بەرىپ وتىر. ال قالعان ۇلتتار وزدەرىن-وزدەرى باسقارىپ كەتۋگە دايىن ەمەس دەگەن. ارينە, لەنيننىڭ سول كەزەڭدەگى وسى تۇجىرىمدارىنا قارسى پىكىرلەر ايتۋعا بولادى. بىراق شىندىعى سول. سودان كەيىن ءبىز ءبىر ماسەلەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سول كەزەڭدەگى لەنين باسقارعان بولشەۆيكتەر پارتياسى عانا رەسەيدەگى 15-كە جۋىق ساياسي پارتيالاردىڭ ىشىندە بارلىق ۇلكەن ۇلتتارعا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا بەرەمىز دەپ ۋادە ەتكەن بولاتىن. ول پارتيانىڭ باعدارلاماسىندا اتاپ كورسەتىلگەن ەدى. 1920 جىلى قازاقستاندا كەڭەستىك ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميانىڭ قۇرىلۋى, ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ 100 پايىز بولماسا دا, نەگىزىنەن ءبىر رەسپۋبليكا قۇرامىنا بىرىكتىرىلۋى – لەنين باسقارعان بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ سول باعدارلاماسىنا بايلانىستى بولعانىن ءبىز مويىنداۋىمىز كەرەك. ەگەر بولشەۆيكتەردىڭ سونداي ساياساتى بولماسا, لەنين 1920 جىلعى موسكۆادا وتكەن تامىز كەڭەستەرىندە قازرەۆكومنان بارعان قازاق دەلەگاتسياسىنا قولداۋ بىلدىرمەسە, ءبىزدىڭ ءدال وسىنداي تەرريتوريادا اۆتونوميا الۋىمىز نەعايبىل بولاتىن. ونى الىپ بارىپ الاشوردانىڭ قىزمەتىنە تەلۋ بارىپ تۇرعان اقىماقتاق!

ودان كەيىن ەكىنشى ماسەلە بار. ول لەنين مەن ءستاليننىڭ اراسىنداعى ماسەلە. 1913-ءشى جىلدىڭ وزىندە-اق ستالين ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياعا قارسى بولدى. ول ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا بەرۋدى جاقتادى. ال لەنين ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا بەرۋدى ماقۇل كوردى. ستالين ۇلتتارعا تەك مادەني-ۇلتتىق اۆتونوميا بەرىپ, بارلىق ۇلتتاردى ورتاق تەرريتورياسى بار ۇلكەن مەملەكەتكە توپتاستىرۋ باعىتىن جاقتاعان. باقىتقا وراي, 1920 جىلى لەنيننىڭ كەزىندە اۆتونوميا قۇرىلىپ كەتتى. ستالين ول پروتسەسسكە قارسى كەلە العان جوق. كەيىننەن, ءوزى بيلىككە كەلگەندە رەسپۋبليكالاردى قۋىرشاققا اينالدىرۋ, باسشىلارىن مۇلتىكسىز باعىندىرۋ باعىتىن ۇستاندى. ەگەمەندىككە ۇمتىلعانداردى تۇگەل سىندىردى. ستالين باسقارعان بيلىكتىڭ قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتۋىنا ول دا سەبەپ بولدى. ودان كەيىن, پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە-اق قازاقتىڭ رۋحىن سىندىرۋ ءۇشىن قازاقتى جىلقىدان ايىرۋ كەرەك دەگەن بولاتىن. قازاقتىڭ كەز-كەلگەنى اتقا مىنگەندە ارۋاقتانىپ, دەس بەرمەيدى. ال جاياۋ قازاقتىڭ رۋحى بولمايدى دەگەنى بەلگىلى. سول ساياساتتى كەڭەس وكىمەتى جۇزەگە اسىردى. ال كەيىن قازاقستاندا جىلقى جويىلىپ بىتۋگە تاقاعاندا كەڭەس وكىمەتى دابىل قاعا وتىرىپ, جىلقىعا بايلانىستى وتە كوپ قاۋلىلار قابىلدادى. مەن بىلتىر رەسەيدە بولعان كەزىمدە كوپ قۇجاتتاردى كوردىم. سوندا جىلقىنى دۇرىس كۇتىپ باپتاماۋ, جىلقىنى ءولتىرىپ الۋ قىلمىسقا تەڭەلىپ, جىلقىشىلار تۇرمەگە جابىلعان. جىلقىنى ءولتىرىپ العاندار وتە قاتال جازاعا تارتىلعان. سوعىس كەزەڭىندە دە, سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە دە جىلقىنى وسىرۋگە قاتتى نازار اۋدارعان. شىڭجاڭنان سوعىس جىلدارىنان باستاپ جۇيەلى تۇردە ءناسىلدى مىقتى جىلقىلاردى ساتىپ الىپ, سونى كوبەيتۋمەن اينالىسقان.

– تاعى دا اشارشىلىق ماسەلەسىنە ورالايىقشى, 1921-1923 جىلدارداعى اشارشىلىقتى ايتپاساق تا, ودان كەيىنگى ناۋبەتتى گەنوتسيد دەپ ايتا الامىز با؟

– گەنوتسيد دەپ ايتا الۋ ءۇشىن حالىقارالىق نورمالارعا بايلانىستى دالەلدەۋىمىز كەرەك. ونى ءبىز دالەلدەي المايمىز. ول ءبىرىنشى ماسەلە. ەكىنشى, ساياسي جاعى تاعى دا بار. مەن ءبىر نارسەنى ايتقىم كەلەدى. رەسەي – ءبىزدىڭ كورشىمىز. ۇلكەن كورشىمىز, ۇلى كورشىمىز. ءبىز ونى قالاي ايتساق تا, مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. قازىرگى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى ماسەلە قايدان شىقتى؟ «گولودومور» دەگەن ماسەلە ۋكراينادا ءبىرىنشى كوتەرىلدى. سونداي يدەيانى قالىپتاستىرۋدا باتىس تاريحشىلارى جاقسى ۇلەس قوستى. اقش تاريحشىلارى كونگرەستە سونى كوتەردى. ودان كەيىن ۋكراين حالقىن رەسەي ادەيى قىردى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. ءبىر ۇلتتى, ءبىر حالىقتى رەسەيگە قارسى قويۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. بۇل ۋكراينادا حالىقتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اسىرە ۇلتشىلدىققا ۇرىنۋىنا الىپ كەلدى. اقىرى نە بولىپ جاتىر؟ قازىر ءبىز ءبارىن كورىپ وتىرمىز. ءدال سول سياقتى, مىنا بىزدە «گەنوتسيد» دەپ ايعايلاۋعا, قازاقتى رەسەيگە قارسى قويۋعا, ۇلتشىلدىقتى ناسيحاتتاۋعا جول بەرۋگە بولمايدى.

– ۇلتشىلدىقتى ناسيحاتتاماي قالاي ۇلت بولامىز؟

– ۇلتشىلدىق دەگەن, ەگەر ونى دۇرىس تۇسىنبەسە, بۇل وتە قاۋىپتى نارسە. ءبىرىنشى, تاريحي سانانى دۇرىس قالىپتاستىرۋ كەرەك. قازاقستاندا نەگىزگى ۇلت – قازاق. ونىمەن بىرگە ەتنيكالىق توپتار ءومىر سۇرەدى. بارلىق ەتنيكالىق توپتار وسى جەرگە ءوز ەرىكتەرىمەن كوشىپ كەلگەن جوق, كەزىندەگى تاريحي جاعدايلارمەن قالىپتاستى. ولاردىڭ قۇقىعى بىزبەن بىردەي. ولار دا ءبىز سياقتى ادام, ولار دا جاقسى ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ولار دا «جاڭا قازاقستاندا», كوررۋپتسياسى جوق, گۇلدەنگەن, تاماشا جەرۇيىق بولعان ەلدە ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ياعني, جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ولار دا مويىندايدى, ءبىز دە مويىندايمىز. ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز جاقسى ەلدە ءومىر ءسۇرۋ. سوندىقتان بىزگە نە جەتپەيدى؟

ودان كەيىن, اسىرەسە قىتايدان كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ رەسەيمەن تاتۋ كورشىلىكتى جاقتايتىنداردى «ورىسقۇلدار» دەپ ايتاتىنى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءجيى كورىنەدى. وتكەن عاسىردا بولعان تراگەدياعا رەسەيدە تۇرىپ جاتقان بۇگىنگى ورىستاردىڭ, رەسەي باسىندا تۇرعان بۇگىنگى ساياسي بيلىكتىڭ قانداي قاتىسى بار؟! ارينە, بۇگىنگى رەسەي بيلىگى – كسرو مۇراگەرى رەسەي بولعاندىقتان دا كوپ نارسەنى مويىنداعىسى كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى. وتكەن عاسىردا ولار دا ءبىرشاما قىرعىنعا ۇشىرادى, ولار دا وزدەرىن-وزدەرى بيلەگەن جوق. سوندىقتان, وتكەن تاريحتى ءبىز جاقسى بىلە وتىرىپ, بۇگىنگى كورشىلەرمەن جاقسى تۇرۋىمىز كەرەك. ءبىز ونى تاڭداپ العان جوقپىز. حالىقتى حالىققا قارسى قويۋ – تراگەدياعا الىپ كەلەدى. قازاقستاندا «ورىس ماسەلەسى» ەشقاشان بولماۋى ءتيىس.

– وندا ورىستانىپ كەتۋىمىز مۇمكىن عوي؟

– ورىستانىپ كەتۋدەن ءوتىپ كەتتىك قوي. ءبىز تاۋەلسىز العانىمىزعا 30 جىل بولدى. بىزدە تاۋەلسىزدىك كەزىندە تۋعان جاس ۇرپاق قازىر تاۋەلسىز ءوسىپ-جەتىلدى. ساناسى قالىپتاستى. بىراق ءالى حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگى ورىسشا سويلەيتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ودان شىعۋ ءۇشىن باسقاشا تەتىكتەردى قاراۋىمىز كەرەك. دۇرىس ساياسات جۇرگىزۋىمىز كەرەك. ال ەندى, كونستيتۋتسيادان ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل دەگەندى الىپ تاستايىق دەگەن ءبىزدىڭ بىرقاتار دەپۋتاتتار مەن ساياساتكەرسىماقتاردىڭ ءسوزىن پوپۋليزم دەپ باعالايمىن. ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ويتكەنى, بىزدەگى ساياسي ەليتانىڭ ءبىراز بولىگى ءالى كۇنگە دەيىن ورىس تىلىندە سويلەيتىنىن كورىپ وتىرمىز. ولار ءالى سويلەپ وتىر. بۇكىل قارجى جۇيەسى ورىسشا سويلەيدى. تەك قانا قازاقشانىڭ اۋدارما ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. مەديتسينا سالاسى ورىسشا سويلەيدى. قۇقىق قورعاۋ سالاسى, سوت ءبارى ورىسشا ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. قازاقشا تەك اۋدارما عانا. ەندى, ءوزىمىز سونداي جاعدايدا وتىرعان كەزدە قاتتى ايعايلاۋدىڭ كەرەگى جوق. قازىر قازاقتا ءبىر عانا جول بار. ول – تىپ-تىنىش وتىرىپ, ەكونوميكامىزدى جاقسارتۋىمىز كەرەك, ودان كەيىن قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك. دەموگرافيالىق ءوسىم كەرەك! سوندا عانا ءبىز ەل بولىپ قالامىز.