استانالىق كاسىپكەر بۇلبۇلقان سەرعازىقىزى ورتالىق بازاردان ورىن الىپ, قولدان تىككەن, توقىعان بۇيىمدارىن ساتىپ ءجۇر. كاسىپتىڭ كوزىن تاپتى, سۇراعانعا قول ۇشىن بەرىپ, بىلگەن كومەگىن ايامادى. بايقاۋلارعا قاتىسىپ, كاسىپ اياسىن كەڭەيتىپ, ءبىلىمىن تولىقتىردى. ول دودالى بايقاۋلاردا قولونەر بۇيىمدارىن, اسىرەسە, كيمەشەك سىندى كيەلى باس كيىمدى ەرەكشە كەستەلەپ, مارجانداردى ەرىنبەي قولمەن تىگىپ, ۇلتتىق ونەردىڭ قۇندىلىعىن اسىردى, اسىل ونەرىنىڭ ارقاۋىن ۇزبەي, بىلگەنىن باسقالارعا ۇيرەتتى.
تۇلپاردىڭ تۇياعى – بۇلبۇلقان
قازاقستان جانە شەتەلدەردە وتكەن ءارتۇرلى قولونەر بايقاۋلارىنىڭ جەڭىمپازى, رەسپۋبليكالىق «اق كيمەشەك – ۇلت اجارى» بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەگەرى, اقمولا وبلىسى «ءساندى ساۋكەلە مەن كيەلى كيمەشەك» شەبەرلەرىنىڭ بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەگەرى بۇلبۇلقان سەرعازىنىڭ ىسمەرلىك ونەردە 30 جىلدىق تاجىريبەسى بار. اق كيمەشەكتى دارىپتەپ, ونى ون ساۋساعىنان مەرۋەرتتەپ كەستەلەپ وتىرعان اسىل ونەرىمىزدىڭ كوزىن ۇرپاققا جالعاۋشى ىسمەر.
بۇلبۇلقان سەرعازىقىزى 1966 جىلى شىڭجاڭنىڭ ماناس اۋدانىندا تۋعان. قازاققا, اسىرەسە, ارعى بەت قازاعىنا تانىمال بولعان «مارعابىلدىڭ قارا قاسقا اتى» دەگەن ايگىلى جۇيرىك بولعان, ال بۇلبۇلقان سول اتاقتى قارا قاسقا جۇيرىك شىققان شاڭىراقتىڭ شوپشەگى بولسا, اناسى ءماريا تەكتى شاڭىراقتىڭ كۇيبىڭ تىرشىلىگىمەن اينالىسا ءجۇرىپ قارشاداي قىزىن ونەرگە باۋلىعان ەكەن. اناسى دارىتقان اسىل قاسيەتپەن بويجەتكەن ول ماناس اۋماعىندا وتكەن قولونەر بايقاۋىنا قاتىسىپ, اينالاسىنا ۇلتتىق ونەردى ناسيحاتتاي ءبىلدى. تۇلپار مىنەز تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا ەرەكشە قۋانىپ, جۇبايى اسىلقان قاتانۇلى جانە بالالارىمەن ەلگە كەلدى. اتاجۇرتقا كەلگەن سوڭ قاراپ وتىرماي كاسىپ ىستەۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
اق كيمەشەك تىككەن انا
كيمەشەك تىگۋ دە – ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى. كيمەشەك باسقا كوپتەگەن باس كيىمنىڭ تۇرلەرىنەن ەرەكشەلەنەدى. مىسالى, پىشىلمەگەن, تىگىلمەگەن باسقا وراي كيىلەتىن باس كيىمدەر – ورامال, شىلاۋىش تاعى باسقا سياقتى اتاۋلارىمەن بەلگىلى. ال تىگىلىپ كيىلەتىن باس كيىمدەر توبىنا – تاقيا, مالاقاي, بورىكتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى جاتادى. كيمەشەك بولسا – توبە مەن يىقتى قوسا بەلگە دەيىن تۇگەل جاۋىپ تۇراتىن, تۇتاستىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن باس كيىم ءتۇرى. كيمەشەكتىڭ باسقا ورالاتىن شىلاۋىشتاردان نەگىزگى ايىرماشىلىعى – تىگىلىپ ىستەلەتىندىگىندە. كيمەشەكتىڭ بەتكە كەلەتىن تۇسى ويىپ الىنادى دا, توبەسى تۇيىق بولادى. كەۋدەسىن, جاعىن, بەت جاقتاۋلارىن كومكەرىپ كەستەلەيدى. شەتتەرى كۇمىسپەن, تانا مونشاقتارمەن تىگىلەدى. قازاق ايەلدەرىنىڭ كيمەشەك كيۋى جانە ونىڭ سىرتىنان شىلاۋىش تارتۋى ءار وڭىردە ءارتۇرلى.
بۇلبۇلقان سەرعازىقىزى تىگىن تىگۋ ءىسىن مارقۇم اناسىنان ء(وزى «ەنەم» دەپ ايتادى اناسىن) ۇيرەنگەن. اناسى ءوز زامانىندا مىقتى تىگىنشى, شەبەر, ىسمەر جان بولعان ەكەن. نەبىر قيىن تىگىلەتىن بۇيىمداردى, تىماقتاردى تىگىپ, كيىز ۇيلەردى باسۋدىڭ باسقالارعا ادىستەرىن ۇيرەتكەن ەكەن. بار ىنتا-ىقىلاسىمەن شەشەسىنىڭ جانىندا وتىرىپ, قۇراق قۇراپ, ادەمى كورپە-كورپەشەلەردى تىگۋگە ماشىقتانعان ول بولاشاقتا كانىگى شەبەر اتانۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى. تىگىن تىگۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى وسى كەزدەن باستاپ ويانادى. اۋىلداعى بارلىق ءۇيدىڭ تۇسكيىزىنىڭ ۇلگىسىن سىزىپ, تىگۋىنە كومەكتەسەدى. ونىڭ قولتاڭباسىن ءبارى بىلەدى, تۇلكى تىماقتان باستاپ توي كويلەككە دەيىن تىككەن دۇنيەلەرىن ەل جاپا-تارماعاي ساتىپ الىپ كەتەتىن. «اتاجۇرتقا كەتەردە 90-عا كەلگەن اناسى تىككەن جىپتەرىمنەن تاستاپ كەتۋىمدى ءوتىندى, ءومىر بويى قولىنان ءىس تۇسپەگەن شەشەم كوزى جۇمىلعانشا قولونەر ىسىنە ادال بولدى» دەيدى بۇلبۇلقان سەرعازىقىزى.
– كوزىم اشىلعالى بەرى قولىمنان ينە, ءجىپ, توقۋ تۇسكەن ەمەس. ءومىر بويى تىگىنشىلىكپەن اينالىسىپ كەلەمىن. شەشەمنىڭ ءوز قولىمەن تىككەن كيمەشەگىن ءالى ساقتاپ ءجۇرمىن. سۇيەگى اسىل انام جاسى توقسانعا كەلسە دە قولىنان ينە, ءجىپ تۇسپەگەن, مەن دە, بۇيىرسا, الپىسقا جاقىندادىم, دەنساۋلىق باردا انام سەكىلدى ۇلتتىق ورنەكتەرمەن كاسىپتى جالعاستىرىپ, حالىقتىڭ العىسىنا بولەنە بەرەمىن دەگەن ويدامىن. اتاجۇرتقا ورالعان سوڭ 2009 جىلى استانانىڭ ماڭىنداعى قوياندى اۋىلىنا كوشىپ كەلدىك. كاسىپ باستادىق, – دەيدى ىسمەر جان بىزبەن اڭگىمەسىندە.
وسىلايشا تىگىنشى كوپ ويلانباستان جۇمىسسىزدارعا بەرىلەتىن مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا بەل بۋادى. «باستاۋ بيزنەس» جوباسى بويىنشا ءوز جوباسىن قورعاپ, قايتارىمسىز گرانت نەگىزىندەگى قارجىعا قول جەتكىزەدى. وسى قارجىعا كەستەلەپ تىگەتىن تىگىن ماشيناسىن ساتىپ الادى. بۇگىندە وسى تىگىن ماشيناسىمەن ءتۇرلى تىگىستەردى جىلدام ءارى ادەمى ەتىپ تىگىپ, كاسىبىن ورگە دومالاتىپ وتىر. ءوز قولىمەن دە ءىس تىگەدى, قاسىندا كومەكشىسى دە بار.
ەكى ۇلى دا ۇيلەنگەن, كەلىن ءتۇسىرىپ, ولاردى دا وسى كاسىپكە باۋليدى. قازىر نەمەرە قىزدارىنا ۇيرەتىپ ءجۇر.
– بالالىق شاعىمىز كيىز ۇيدە ءوتتى. كيىز باسۋ, سىرماق تىگۋ, كىلەم توقۋ, كەستە تىگۋ, ۇرشىق ءيىرۋ, ءجۇن ءتۇتۋ بۇرىننان قالعان اتا ءداستۇرىمىزدى بالا كەزدەن جالعاستىردىق. كيىم ءپىشۋ, قيۋ, تىگۋ كۇندەلىكتى ءىس بولاتىن. قازىر دە قولىمنان ينە-ءجىپ تۇسكەن ەمەس. جاسىم الپىسقا جاقىنداپ قالسا دا ىسمەرلىكپەن اينالىسىپ, وسى ونەر ارقىلى راحات كۇي كەشەمىن, – دەيدى بۇلبۇلقان اپاي.
ىسمەردىڭ قيمىلى دا شيراق, كوز ىلەسپەيدى, ءبىر دەمدە جەيدەنى تىگىپ, كيمەشەكتى كەستەلەۋگە كوشتى. قالالى جەردە تۇرسا دا تامىرىندا قازاقتىڭ قانى تۋلاپ اققان ۇرپاق بابا مۇراسىن ءالى ۇمىتقان جوق, كەرىسىنشە شاماسى جەتكەنشە ۇلىقتاۋعا تىرىسادى. ۇلتتىق ناقىشتاعى قولدان جاسالعان دۇنيەلەرگە سۇرانىس كوپ. كيمەشەككە مونشاقتى, بيسەرمەن كەستەنى ءوزى تىگەدى.
«تويلاردا ۇلكەن اپالارعا, اجەلەرگە سىيعا تارتۋ ەتسەم, ولاردىڭ قاتتى ريزا بولعانىن كورىپ ءجۇرمىن» دەيدى ىسمەر اپاي.
ۇلتتىق باس كيىمدى كىم قالاي كيىپ ءجۇر؟
قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىمدەرى ولاردىڭ جاسى مەن وتباسى جاعدايىنا بايلانىستى ەرەكشەلەنگەن. تۇرمىسقا شىققان-شىقپاعانىن, كۇيەۋى قايتىس بولعانىن باس كيىمىنە قاراپ بىلگەن. مىسالى, تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدار ەشقاشان ورامال تاقپاعان. ال ساۋكەلەنى قالىڭدىق قانا كيگەن. ەگدە جاستاعى ايەلدەر اشەكەيسىز كيمەشەك پەن اق جاۋلىق تارتقان.
«ۇلتتىق كيىمدەردى قازىر اركىم وزىنشە بىلىقتىرىپ كيىپ ءجۇر. كيمەشەكتىڭ دە جاستارعا, ۇلكەندەرگە ارنالعان تۇرلەرى بار, جاس ەرەكشەلىكتەرىنە وراي قالاي تىگەسىز؟» دەگەن ساۋالىمىزعا ىسمەر اپاي ىقىلاستانىپ جاۋاپ بەردى.
– جاس كەلىنشەكتەرگە كيمەشەك تىككەن كەزدە قىزىل ءتۇستى ارالاستىرىپ تىگەمىن. جالپى, جاس كەلىنشەكتەرگە ارنالعان كيمەشەكتىڭ بەت جاقتاۋى كەڭدەۋ بولادى. قىزىل, كۇلگىن ءتۇستى جىپتەرمەن كەستەلەنگەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ كيمەشەكتەرى كوزدىڭ جاۋىن الادى. ونىڭ سىرتىنان شىلاۋىش تارتادى. ال موسقال تارتقان ايەلدەردىڭ كيمەشەگىنىڭ بەت جاقتاۋى تارلاۋ كەلەدى دە, ادەمى كەستەلەنەدى, بىراق اشەكەيلەنبەيدى. كەيدە ەگدە تارتقان ايەلدەر كيمەشەكتەرىن اقشىل, سارى ءتۇستى جىپتەرمەن كەستەلەيدى.
ءداستۇرلى ورتادا اپا-اجەلەر كيمەشەكتى ەرەكشە قاستەرلەپ, تازا كيۋگە تىرىسقان. كىر, لاس كيىم كيگەن ادامنىڭ باسىنان باعى, بەرەكەسى قاشادى, ءوزىن مارتۋ باسادى دەپ بىلگەن. كوپ جاساعان قارت انا كيمەشەگىن ءوزىنىڭ جانىنا جاقىن كەلىنىنە كوزىمدەي كور دەپ مۇرا رەتىندە قالدىرعان. كەيدە كيمەشەكتى ادەيىلەپ سۇراپ الاتىندار دا بار.
تابىستى بولۋدىڭ سىرى
– ەڭبەگىڭ جەمىستى بولۋدىڭ باستى سىرى – ۇلكەنگە ىزەت كورسەتۋدە, سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋدە, سىيلاستىقتا جاتىر. ۇلكەن ۇيدە ارۋاق بار دەپ تورگە شىقپاۋشى ەدىك, باقشاڭداپ ەشكىممەن ءشاي دەپ ۇرىسپادىق. ۇلكەندەردى سىيلاعاننان جامان بولمادىق. قازىرگى تاربيەگە قاتىستى ايتار ەدىم, جاستار ۇلتتىق ونەردى, يگى ءداستۇردى ۇمىتپاي, ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋى ءتيىس. ءارى كاسىپ, ءارى تابىس, ءارى ۇلت قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ ماعان زور كۇش بەرەدى, سانالى ءومىرىمنىڭ كوپ بولىگى وسى ماقساتقا جۇمسالعاندىعىنا ريزامىن. مىنا تىككەن كيمەشەكتەر مارجانمەن ادىپتەلگەن, جۋىردا الماتىدا بولاتىن كورمەگە سول مارجانمەن تىككەن, سونداي-اق كۇندىك جاۋلىقپەن تىگىلگەن ەرەكشە بۇيىمداردى اپارا جاتىرمىن. قازاق ايەلدەرىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي جاۋلىق ءارتۇرلى بولادى. «اق جاۋلىقتى انا» دەپ دارىپتەگەن. «جاۋلىق سالۋ» دەگەن عۇرىپ بار, ونى كيمەشەكتىڭ سىرتىنان تارتادى. جاۋلىقتى ءار وڭىردە ءارتۇرلى اتاعان. شارشى, شۇلاۋىش, كۇندىك دەگەن اتاۋلارى بار. قازاق باردا قازاقتىڭ ءتول ونەرى جاڭارىپ, جاڭعىرىپ, جاساي بەرمەك, – دەپ اعىنان جارىلدى ىسمەر, شەبەر بۇلبۇلقان سەرعازىقىزى.
بۇلبۇلقان اپاي جىلدا ناۋرىز مەيرامىن اسىعا كۇتەدى. ويتكەنى ناۋرىزدىڭ باستى ءدامى – ناۋرىز كوجەنىڭ ازىرلەنۋىن اپايدىڭ ءوزى قاداعالايتىن ەجەلگى داعدىسى. ەنەسىنەن قازاقى دامنەن قۇرت-ماي شايقاپ, سابا ءپىسۋدى ۇيرەنگەن. سابا دەگەنىمىز, وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, قىمىز, شۇبات اشىتۋ, ىركىت ءپىسۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن, مال تەرىسىنەن ءپىشىپ تىگىلەتىن ىدىسىمىز.
اق كيمەشەك تىگىپ, ۇلتتىق ونەردى ۇلىقتاعان بۇلبۇلقان سەرعازىقىزى وسىلايشا ءوز كۇشىمەن باستاعان كاسىپتىڭ يگىلىگىن كورىپ, ەل العىسىنا بولەنىپ, ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ, ءارى تابىس تاۋىپ, ءارى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاپ, ناسيحاتتاۋمەن كەلەدى. ىسمەر جاننىڭ ىسىنە بەرەكە, وتباسىنا تاتۋلىق, كاسىبىنە مول تابىس تىلەيمىز.
