بيىل – بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار ءۇشىن مەرەيلى جىل. 30 جىل بۇرىن, 1994 جىلى رەسپۋبليكانىڭ جاڭا وكىلدى ورگانى – ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى ءوتتى. ەلىمىزدىڭ بايتاعى – استانا قالاسىنىڭ ءماسليحاتى مەرەيلى كۇنگە قانداي جەتىستىكتەرمەن جەتكەنى جانە الداعى مىندەتتەر تۋرالى ەلوردا ءماسليحاتى VII جانە VIII شاقىرىلىمىنىڭ توراعاسى ەرلان ەرمەكۇلى كاناليموۆتىڭ ماقالاسىن بەرىپ وتىرمىز.
ءماسليحات – قۇرىلتايعا ۇقساس حاندىق كەزەڭدەگى قازاقتاردىڭ جينالىسى. جىلىنا ءبىر رەت كوشپەلى مارشرۋتتاردى قايتا ءبولۋ, سوعىس جاريالاۋ, بەيبىتشىلىك ورناتۋ, حانداردى سايلاۋ جانە زاڭدار قابىلداۋ ءۇشىن جينالدى. ەر ادامدار قارۋ-جاراقپەن كەلۋى كەرەك ەدى. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى ءوز ورنىن ايقىندادى. ءماسليحاتتاردىڭ «اتاسى» ەڭبەك دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرى (1936 جىلعى كسرو كونستيتۋتسياسى بويىنشا), كەيىننەن حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرى (1977 جىلعى كونستيتۋتسيا بويىنشا) دەپ اتالدى.
قازىرگى ءماسليحات – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىنا سايكەس حالىقتىڭ ەركىن بىلدىرەتىن جانە ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى ايقىندايتىن, ورىندالۋىن باقىلايتىن وكىلدى ورگان. قالالىق ءماسليحاتتىڭ توراعاسى مەن بيۋدجەت, ەكونوميكا, ونەركاسىپ جانە كاسىپكەرلىك ماسەلەلەرى, الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى تۇراقتى كوميسسيالاردىڭ توراعالارىن قوسپاعاندا, قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى ءوز فۋنكتسيالارىن بوساتىلماعان نەگىزدە ورىندايدى. بۇل جاڭالىق شامامەن 2 جىل بۇرىن قابىلدانعان جانە ءبىز ونى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدادىق.
ءماسليحات ءوز قۇزىرەتى شەڭبەرىندە استانانى دامىتۋدىڭ جوسپارلارىن, ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالارى مەن قالا بيۋدجەتىن بەكىتىپ, ونىڭ ورىندالۋىن باقىلايدى, جەر قاتىناستارىن, اكىمشىلىك-اۋماقتىق ورنالاستىرۋ ماسەلەلەرىن رەتتەۋدى جۇزەگە اسىرادى, ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ, زاڭدارىنىڭ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكتىلەرىنىڭ, ورتالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىنىڭ نورمالارىن ورىنداۋىنا جاردەمدەسەدى.
سەسسيالاردىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلەتىن ماسەلەلەردى الدىن الا قاراۋ, ءماسليحات شەشىمدەرىن ىسكە اسىرۋعا جاردەمدەسۋ جانە باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءماسليحاتتا 4 تۇراقتى كوميسسيا قۇرىلدى. بۇل – بيۋدجەت, ەكونوميكا, ونەركاسىپ جانە كاسىپكەرلىك ماسەلەلەرى جونىندەگى; زاڭدىلىق, قۇقىق ءتارتىبى جانە جۇرتشىلىقپەن جۇمىس ماسەلەلەرى جونىندەگى; الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى; قۇرىلىس, ەكولوگيا, كولىك جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ماسەلەلەرى جونىندەگى تۇراقتى كوميسسيالار. جالپى ەلوردالىق ءماسليحات جۇمىسىنىڭ 30 جىلىندا دەپۋتاتتىق مانداتقا 156 ادام يە بولدى.
قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەردى تالقىلاۋ ءۇشىن دەپۋتاتتاردىڭ, اتقارۋشى ورگانداردىڭ, ۇيىمداردىڭ, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جانە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋىمەن كوپشىلىك تىڭداۋلار وتكىزىلەدى. بۇدان باسقا, كوميسسيالار ءماسليحات شەشىمدەرىنىڭ, قابىلدانعان باعدارلامالاردىڭ جانە مەملەكەتتىك بيلىك پەن باسقارۋ ورگاندارىنىڭ باسقا دا اكتىلەرىنىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرادى. تۇراقتى كوميسسيالار ولاردى سايلاعان ءماسليحات الدىندا جاۋاپتى جانە جىلىنا كەمىندە 1 رەت ءوز قىزمەتى تۋرالى ەسەپ بەرەدى.
ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – ەلىمىزدىڭ باس قالاسىندا جايلى ءارى قاۋىپسىز ءومىر سۇرۋگە جاعداي جاساۋ. ەلوردالىق ءماسليحاتتىڭ جۇمىسى وسىعان نەگىزدەلگەن. ول ءۇشىن قالالىق اكىمدىكتىڭ بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندارىمەن جانە قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىمەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىق ورناتىلدى.
قازىر ەلوردالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى ءۇشىن سايلاۋشىلارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناس بارىسىندا اشىقتىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىن ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. دەپۋتاتتاردىڭ ارقايسىسى ءماسليحات سايتىندا حالىقپەن كەرى بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ Whatsapp نومىرلەرىن جاريالادى, كەزدەسۋلەر مەن قابىلداۋلار كەستەسى ازىرلەنىپ, بەكىتىلدى. مىسالى, ءبىر مانداتتى سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا 17 دەپۋتات ءۇش قابىلداۋ وتكىزەدى, ءوز وكرۋگتەرىندە, سايلانعان پارتيانىڭ قوعامدىق قابىلداۋ بولمەسىندە جانە ءماسليحاتتىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ازاماتتاردى قابىلدايدى. وتكەن جىلى ءبىز ارنايى قابىلداۋ بولمەسىن اشتىق. وسىلايشا دەپۋتاتتاردىڭ ارقايسىسى كەستەگە سايكەس ايىنا ءبىر رەت ازاماتتاردى قابىلدايدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ازاماتتىق قوعامدى قولداۋ جانە نىعايتۋ, ولاردى شەشۋ ماقساتىندا نەعۇرلىم وزەكتى جالپىمەملەكەتتىك مىندەتتەردى تالقىلاۋعا تارتۋ قاجەت» دەپ ناقتى اتاپ ءوتتى. بۇل قاعيدا ازاماتتىق قوعام قۇرۋدىڭ جەتەكشى قاعيداسى رەتىندە قاراستىرىلۋى كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا حالىق قالاۋلىلارىنىڭ سايلاۋشىلارى الدىندا ەسەپ بەرۋىن رەتتەۋ حالىقپەن تىعىز بايلانىس ورناتۋعا جانە ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ اشىقتىعىن ارتتىرۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشتى.
كادر ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن قوعامدىق نەگىزدە «جاستار ءماسليحاتى» جوباسى ىسكە قوسىلدى. وعان ەڭ بەلسەندى قالانىڭ جاس تۇرعىندارى تاڭدالدى. قازىرگى تاڭدا بەلسەندى جاستار VIII شاقىرىلىم ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ قوعامدىق كومەكشىلەرى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قازىردىڭ وزىندە جۇمىسقا ورنالاسىپ, جالاقى الادى.
بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ جانە ءبولۋ ماسەلەسى – وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. وسىعان بايلانىستى ءبىز مەملەكەتتىك ورگانداردان بيۋدجەتتىك وتىنىمدەردى قاراۋ پراكتيكاسىن قابىلدادىق جانە تابىستى ىسكە اسىرىپ جاتىرمىز. ونىڭ قۇرامىنا بيۋدجەتتىك كوميسسيانىڭ كەلىسىمى مەن بەكىتىلۋىنە دەيىن تىكەلەي ءماسليحات توراعاسى مەن بيۋدجەتتىك كوميسسياسىنىڭ توراعاسى كىرەدى. ءماسليحات سەسسياسىندا بيۋدجەت بەكىتىلگەنگە دەيىن 2-3 اي ىشىندە بيۋدجەتتىك وتىنىمدەردى قاراۋدى باستايمىز جانە شىعىستاردىڭ باسىم باعىتتارىن دەربەس ايقىنداپ, بىرقاتار الەۋمەتتىك نىساننىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋدى قارجىلاندىرۋ بويىنشا ءتيىمدى ۇسىنىستاردى ازىرلەيمىز.
ەلوردامىزدىڭ سالالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن اكىمدىكپەن بىرلەسىپ الداعى 3 جىلعا ارنالعان ءتۇرلى سالادا بىرقاتار كەشەندى دامۋ جوسپارى ازىرلەنىپ, ىسكە استى. مىسالى, دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارى. سونىڭ شەڭبەرىندە ءبىز مەديتسينالىق نىسانداردى سالۋ ساتىنەن باستاپ جوندەۋ جۇرگىزىلمەگەن نىساندارعا كۇردەلى جوندەۋگە قاراجات بولدىك. قاجەتتى زاماناۋي جابدىقتار ساتىپ الىندى, اق حالاتتى ابزال جاندارعا جالاقى مەن باسقا دا تولەمدەردىڭ ۇلعايۋى قولداۋ تاپتى. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا بىرنەشە ەمحانا مەن قالالىق اۋرۋحانالاردىڭ جاڭارتىلعان عيماراتتارى قالا تۇرعىندارىنا ەسىگىن ايقارا اشتى.
VIII شاقىرىلىم جۇمىسىنىڭ باسىنان باستاپ, ەلوردادا قىلمىسقا قارسى كۇرەس, قوعامدىق ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى 2023-2025 جىلدارعا ارنالعان ءىس-شارالار جوسپارى ازىرلەنىپ, ىسكە اسا باستادى. وندا قاجەتتى اۆتوكولىك, ەسىرتكى زاتتارىن جەدەل انىقتاۋ ءۇشىن جابدىقتار ساتىپ الۋ; ۋچاسكەلىك جانە مودۋلدىك پوليتسيا پۋنكتتەرىن سالۋ; بەينەباقىلاۋ كامەرالارىن ورناتۋ; ءتارتىپ ساقشىلارىنا ارنالعان سپورت كەشەنىن جوندەۋ جانە ت. ب. ماسەلەلەر قامتىلدى. وسىنداي جوسپار توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتىمەن ءساتتى جۇزەگە اسۋدا.
ءزاۋلىم عيماراتتار سالىنعان ەلوردادا ءورت قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ارنايى تەحنيكا, جەكە قۇرامعا كيىم-كەشەك پەن جابدىق قاجەت ەكەنىن تۇسىنەمىز. ەلوردانىڭ تۇرعىن الاپتارىندا زاماناۋي ءورت ءسوندىرۋ دەپوسىن سالۋ قاجەت. بىزدە ولاردىڭ 16-سى بار جانە كوپشىلىگى ءورت بولعان جاعدايدا قۇتقارۋشىلاردىڭ جەدەل كەلۋىن قاجەت ەتەدى. ءبىز بارلىق ەسكى ءورت ءسوندىرۋ بولىمدەرىندە قۇرىلىس كومپانيالارىنا باسشى دەپۋتاتتار ەسەبىنەن كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزدىك. ولاردىڭ كومەگىمەن باتىس ستاندارتتارى بويىنشا بىرنەشە پوليتسيا بەكەتى سالىندى. ارىپتەستەرىمىزبەن بىرگە اقتوبە وبلىسىنا باردىق. وسى قالانىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ, ءورت ءسوندىرۋ بولىمدەرىنىڭ ارزان مودۋلدەرىن سالۋعا كىرىستىك. ولار ستاندارتتى ءورت ءسوندىرۋ بەكەتتەرىمەن سالىستىرعاندا تومەن باعامەن سيپاتتالاتىن انگار-رامالىق فورماتتا سالىنعان. كەشەندە وقۋ مۇناراسى, سپورت الاڭى, جانارماي قۇيۋ بەكەتى, سۋ ىدىسى, ءبوپ, ارنايى تەحنيكاعا ارنالعان انگارلار قاراستىرىلعان.
2007 جىلى تامىزدا وتكەن پارلامەنت وتىرىسى مەن جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ العاش رەت كوپپارتيالى جۇيە بويىنشا ءوتىپ, حالىققا قوعامدىق ومىرگە بەلسەندى قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل سايلاۋ ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولىن كۇشەيتتى جانە جەڭىمپاز پارتيا مۇشەلەرىنەن تۇراتىن ءماسليحاتتاردىڭ جاڭا ءتۇرىن قۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. جىل سايىن ءبىز ءماسليحات جۇمىسىنداعى باسىمدىقتاردى, سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردى قابىلداۋ بارىسىندا ولاردىڭ ءوتىنىشىن تالداپ, iKomek قىزمەتى ارقىلى جانە ت. ب. رەسۋرستار ارقىلى نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتايمىز.
ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر بويىنشا سايلانعان دەپۋتاتتار ۇسىنىستار مەن پروبلەمالىق ماسەلەلەردى شەشۋ بويىنشا جول كارتالارىن ازىرلەپ, وكرۋگتەردىڭ تۇرعىندارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋدا. جول كارتاسىندا ايعاقتالعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى سايلاۋ پروتسەسىندە دەپۋتاتتىققا كانديداتتار جينادى. بۇگىنگى تاڭدا ماسەلەلەردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى ءبىر جىل ىشىندە شەشىلگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. بيىل جول كارتاسىنىڭ بارلىق ماسەلەسى, كەيبىر جۇيەلىك ماسەلەلەردەن باسقا, تولىقتاي شەشىلەدى دەۋگە نەگىز بار.
ەلوردالىق ءماسليحاتتىڭ جوسپارلى ءىس-شارالارىنان باسقا, اپتا سايىن جەرگىلىكتى جەرلەردەگى احۋالمەن تانىسۋ ءۇشىن 3-4 كوشپەلى كەڭەس وتكىزەمىز, مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۇجىمدارىمەن اڭگىمەلەسەمىز. ساپارلاردان كەيىن باسىم باعىتتار بويىنشا ءماسليحاتتىڭ جەكەلەگەن كەڭەيتىلگەن وتىرىسىن وتكىزەمىز. وسىنىڭ ارقاسىندا ءبىز وسى باعىتتاردىڭ پروبلەمالىق سۇراقتارىنا جەدەل جاۋاپ بەرە الىپ, ءارتۇرلى تۇزەتۋ جاساي الامىز.
قازىرگى تاڭدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ باسىم بولىگىن شەشتىك, ال باسقالارى دەپۋتاتتاردىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا دەپ سەنىممەن ايتا الاتىنىمدى اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىز بارلىق الەۋمەتتىك نىساننىڭ قۇرىلىس بارىسىن ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستايمىز, ولاردىڭ جابدىقتالۋىن تەكسەرەمىز, قۇرىلىس ورىندارىنا بارامىز. VIII سايلانىمنىڭ ءبىرىنشى جىلىندا ءبىز 200-دەن استام كوشپەلى جينالىس وتكىزدىك. ولاردىڭ كوپشىلىگى الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى بولدى. دەپۋتاتتار ناقتى ۋاقىت رەجيمىندە استانانىڭ باس جوسپارىنا قالا تۇرعىندارىنىڭ تىلەكتەرىن ەنگىزۋ ءۇشىن باس جوسپار بازاسىنداعى كوشپەلى وتىرىستارىندا شەشتى. ەلوردا تۇرعىندارى سانىنىڭ العاشقى بولجانعانىنان الدەقايدا اسىپ كەتۋىنە بايلانىستى قۇجات ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. ناتيجەسىندە باس جوسپار قابىلداندى جانە بەكىتىلدى.
ەلوردالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ باستاماسى بويىنشا تۇرعىن ءۇي سەرتيفيكاتتارىنىڭ سوماسى 1,5 ميلليون تەڭگەگە دەيىن ۇلعايدى, ولاردى الۋشىلار ساناتى كەڭەيدى. ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ مەكەمەلەرىنىڭ سانىن بەسكە دەيىن ۇلعايتۋ تۋرالى شەشىم بەكىتىلدى. 2024 جىلدىڭ باسىنان باستاپ مۇگەدەكتەر كۇنىنە بىرجولعى تولەمدى ارتتىرۋ جوسپارلانۋدا. ول I توپتاعى مۇگەدەكتىگى بار ادامدار ءۇشىن 69 مىڭ تەڭگەنى, II توپ ءۇشىن 34,5 مىڭ تەڭگەنى جانە III توپ ءۇشىن 17250 تەڭگەنى قۇرايدى. بۋراباي اۋدانىندا ورنالاسقان قارتتارعا, مۇگەدەكتەرگە جانە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارعا ارنالعان وڭالتۋ ورتالىعىنىڭ اۋماعىندا مەديتسينالىق كورپۋس سالۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. 2024 جىلى ءتىس پروتەزدەۋ جانە ساناتسيا قىزمەتتەرىمەن 3400 ادامدى قامتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى جانە قولداۋ تاپتى. ونىڭ ورتاشا قۇنى ءبىر ادامعا 204 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل – دەپۋتاتتار جاساعان جۇمىستىڭ از عانا بولىگى.
قىزمەتتەس بولعان ازاماتتار مەن ارىپتەستەرىمدى ءماسليحات تاريحىنداعى ماڭىزدى مەرەيتويمەن قۇتتىقتايمىن. بارشاڭىزعا زور دەنساۋلىق, وتباسىلارىڭىزعا باقىت جانە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارىنا قىزمەت ەتۋدە تابىس تىلەيمىن! جىل بويى بۇكىل ەل بويىنشا ءماسليحاتتاردىڭ 30 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلعان مادەني جانە سپورتتىق ءىس-شارالار وتەدى. استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتتارى قايىرىمدىلىق اكتسيالاردىڭ باستاماشىسى بولادى. سونىمەن قاتار عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار جوسپارلانعان. وسى مەرەيتويدى قالا تۇرعىندارىمەن بىرلەسىپ, لايىقتى دەڭگەيدە قارسى الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن. مەرەيلى جىل ءبىرىنشى كەزەكتە حالىق ءۇشىن پايدالى ىستەرمەن اتالىپ وتەدى.
ەرلان كاناليموۆ,
استانا قالاسى ماسليحاتىنىڭ توراعاسى
استانا قالاسى ءماسليحاتىنىڭ حاتشىلارى:
ميرونوۆ الەكساندر سەرگەەۆيچ – I شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
دەميدوۆ الەكساندر يۆانوۆيچ – II شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
لۋكيانەتس ۆەرا گريگورەۆنا – II شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
رەدكوكاشين ۆلاديمير نيكولاەۆيچ – III-IV شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
وسپانوۆ ەرمەك سابىربەكۇلى – IV شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
ەسىلوۆ سانسىزباي سەيتجانۇلى – V شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
نۇرپەيىسوۆ جانات عازيزۇلى – V شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى
شايداروۆ ءماجيت زەينوللاۇلى – VI شاقىرىلىم ءماسليحاتى حاتشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى
كاناليموۆ ەرلان ەرمەكۇلى – VII-VIII شاقىرىلىم ءماسليحاتىنىڭ توراعاسى
