قىستىڭ قىسپاعىنان, كوشپەلى تىرلىكتىڭ سان قيلى سالماعىنان مال سوڭىنداعىلار قالجىراعان شاقتا, تابيعات كۇرت جىلىنىپ, قار ەرىپ, توڭىرەككە جان ءبىتىپ, كوگەرىپ, قۇلپىرا ءتۇسىپ, ءتورت تۇلىك تولدەپ, حالىق داۋلەتى ارتىپ, اق ۋىزعا جارىپ, ءتورت قۇبىلاسى تۇگەندەلە باستاۋى – كوكتەمنىڭ باسى ناۋرىز ايىنا قاتىستى.
سوندىقتان بار باقىتتىڭ تۇلپارىنا بەكەم وتىرعىزعان ناۋرىزدى قازاقتار, كۇللى تۇركى تەكتەس حالىقتار جاراتىلىستىڭ ەرەكشە سىيى رەتىندە مويىنداپ, جاڭا كۇن, جاڭا جىل باسى, ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى, «ۇزىنسارى» دەپ اتاپ, ءداستۇرلى مادەنيەتتە سيمۆولدىق ءمانى زور ماگيالىق فولكلورىنىڭ باستى كەيىپكەرى ەتكەن.
تاريحقا جۇگىنسەك, ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋدى تۇركى تەكتەس حالىقتار ناۋرىز حان – ناۋرىز مۇحاممەد (تۋعان جىلى – 1360) – التىن وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى (باتۋ حاننىڭ اۋلەتىنەن شىققان) تۇسىندا باستاعان. مۇنداعى تۇركى تەكتەس حالىقتارعا كونە زاماندا قىپشاق, توعىز وعىز, باسمىل, قارلۇق, تۇرگەش, وتىز وعىز كىرسە, قازىر ولاردىڭ اتاۋى ءسال وزگەرىپ: قازاق, قاراقالپاق, نوعاي, قىپشاق-وزبەك, باشقۇرت-تاتار, وزبەك دەپ ناقتىلانا تۇسكەن. بۇل كلاسسيفيكاتسياعا دا كوڭىلى تولماعان شوقان ءۋاليحانوۆ باۋىرىمىز كەي تىركەمەلەردى جونسىزگە بالاپ: نوعاي, قازاق, قاراقالپاق, باشقۇرت, تاتار, وزبەك دەپ اقىلعا سىيىمدى اقيقاتتى جالاۋ ەتكەن.
قازاق قازاق بولعالى وزىنە ارناعان, سىباعاسىنا تيگەن جالعىز مەيرامى – ناۋرىز. سوندىقتان ناۋرىز مەرەكەسىن جاپپاي تويلاپ, ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ايتارلىقتاي وتكىزۋدى ول كەزدەگى قازاقتار اتاسىنا, باباسىنا تيەتىن داۋا رەتىندە قابىلداعان. ناۋرىزدى قاسيەت تۇتقانى سونداي, دۇنيەگە كەلگەن بالالارىنا ناۋرىز, ءناۋرىزالى, ناۋرىزباي, ناۋرىزبەك, ناۋرىزعالي, ناۋرىزمۇحاممەد, ناۋرىزگۇل ەسىمدەرىمەن اتاعانىنا توبەلەرى كوككە جەتكەن. قازاقتىڭ بارىنشا سىپايى, مادەنيەتتى, تاربيەلى, كىشىپەيىل, نازىك جاندى كەلىن-كەپشىكتەرى «ناۋرىز» دەگەن كىسى اتتارىن ايتۋعا ار-ۇياتى جىبەرمەي, «ۇلى كۇن», «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ اتاۋعا داعدىلانىپ كەتكەن.
تۇركى تەكتەس حالىقتار اراسىندا ناۋرىزدى تويلاۋعا وزبەكتەرگە ىلەسەرلەرى جوقتىعى ءجيى ايتىلاتىن. الايدا اسقان اقىن, عۇلاما, ءدىنتانۋشى, كيەلى, ويشىل ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «ورىسقا قاراماي تۇرعان كۇندەردە قازاقتىڭ ناۋرىزناماسىندا بولعان توي, مەرەكە قىزىعى بۇحار مەن قوقاندا دا بولماعان! قايدا اتاقتى اسقان باي بار بولسا, ناۋرىزنامانى سول بايعا قالدىرادى ەكەن. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزنامانىڭ قادىر-قۇنى استان, تايدان ىلگەرى بولدى» دەپ جۇرتىنىڭ «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن» ۇلىقتاۋعا كەلگەندە ەشكىمگە ەسە جىبەرمەيتىن مارتتىگىنە سۇيسىنەدى. عۇلاما اتامىز ەل تىزگىنى قولىنداعى ازاماتتارعا: «ەلدى, جۇرتتى وڭعا باستايمىن! ىلگەرى باسۋىنا, مال باسى وسۋىنە تىلەۋلەس بولامىن!» دەۋشىلەر وسى ناۋرىزدى قۇرمەتتەپ, «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى اتاندىرىپ, توي-تاماشا قىلدىرۋعا تىرىسۋى كەرەك» دەپ كەيىنگىلەرگە وسيەت قالدىرعان. ناۋرىزناما تويلارىندا قوجا كىتاپ وقىپ (كىتاپتىڭ اتى «سالدانا»), شالدار باتا قىلعاندا, جۇرت جىلاپ, شۋلاپ, «ءامين» دەپ وتىرعان. كوپ كەشىكپەي قوجا, شالداردىڭ ايتقانى ايتقانداي كەلىپ, حالىق, جۇرت ىلگەرى باسىپ, مالى دا ءوسىپ, باسى دا ءوسىپ, بەرەكە ارتقان. ءبارى پەيىلگە, نيەتكە, ەسەلى ەڭبەككە, قۇداي جولىنا ادالدىعىنا قاتىستى. سوندىقتان كەدەيلەر ناۋرىز مەرەكەسىنە جالعىز قويىن سويىپ, ناۋرىز كوجەسىن ۇلەستىرسە, بايلاردىڭ بايبىشەلەرى ىرىمشىك پەن قارىن-قارىن مايىن, قازان-قازان جەنتىن قاسيەتتى مەيرامعا ازىرلەپ وتىرعان. ەجەلگى قازاقتار «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن» 22 ناۋرىزدا عانا ەمەس, 1 ناۋرىزدان 1 كوكەككە دەيىن سوزىپ, قۇمارى قانعانشا تويلاعان.
ريزا بولاتىنىڭ ەجەلگى ناۋرىزنامانى بايلىق بىتكەن ەل ازاماتتارى ۇيىمداستىرىپ, بارىن جۇمساپ, مەرەكەنى نەشە كۇندەپ تويلاپ, قۇدايدىڭ قالاۋى, ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا تىرىسقان. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ كىتابىنا ۇڭىلگەندە, ءبىز باياناۋىلدىڭ باۋرايىنان 100 كىسىمەن جولعا شىققان ەدىگە ءبيدى قىزىلتاۋدا ءساتي بايدىڭ ءوزى ۇيىندە بولماي, بايبىشەسى قابىلداپ, ناۋرىز تويىن وسى ۇيدە تويلاۋعا كوندىرىپ, 100 ادامدى, اۋىلداستارىن 9 كۇن «اس تا توك, شاش تا توك» قىلىپ سىيلاعانىنا تاڭدانامىز. ەدىگە ءبيدى وسى ۇيدە جولىقتىرعان ءتاتي مىرزا سىيلى ءبيىن اۋىلىنا ءجۇرىپ, سوندا ناۋرىزنامانى بىرگە وتكىزۋگە شاقىرادى, وعان ول كونبەيدى. سوعان نازالانعان بي, ىڭعايىنا كونبەگەن بيگە ايتسە دە تۇيە باستاتقان توعىز, 100 ادامنىڭ بىرىنە تۇيە, بىرىنە ات بەرىپ سىي قىلعان. ەدىگە ءبيدىڭ مۇنداي مىرزالىققا قولى قىسقالىق ەتىپ, وكىنەدى. ايتسە دە ناۋرىزنامانى وتكىزۋدەگى كەدەيشىلىگى وپىق جەگىزە بەرمەسىن ءبىر اللادان جالبارىنا: «ا, قۇداي, حالقىمدى, جۇرتىمدى ءوزىمنىڭ تۇسىمدا باي قىلماساڭ دا, بالام شوڭنىڭ تۇسىندا باي قىل!» دەپ باتا قىلعان. دەگەنى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتىپ, شوڭ ءبيدىڭ تۇسىندا جانقوزىلىق جالپاق جۇرتتىڭ بايلىققا قولى جەتىپ, ءبىر شوڭنىڭ ءوزى جايلاۋدا ناۋرىزدى تويلاۋعا 100 وتاۋىن تىگىپ, ناۋرىزناما داستارقانىن «اس تا توك, شاش تا توك» قىپ جايىپ, حالىق قالاعان كۇندەرگە سوزىپ, ەدىگە بي ارمانىن نىسانالى ينديكاتورىنا جەتكىزدى.
حالىق ومىرىنە ەتەنە جاقىن, اقىل-ويىمەن دارالانعان تۇلعالار ۇيىمداستىرعان ناۋرىزنامانىڭ نىسانالى اسۋلارى حالقىنىڭ باعىن اشىپ, توي باعدارلامالارى مازمۇندىلىعىمەن قۋاتتى. ايتالىق, ناۋرىز تويى تەك استا-توك داستارقان جايۋمەن شەكتەلمەي, اقىندار جازعان ولەڭدەرىن وقىپ, جىرشىلار جىرىن توگىلدىرىپ, انشىلەر ءانىن شىرقاپ, ايتىس اقىندارى باق سىناسىپ, پالۋاندار كۇرەسىپ, جۇيرىكتەر جۇگىرىپ, ات بايگەسى ۇيىمداستىرىلۋى – زاڭدىلىق. كوكپار تارتىلىپ, سۋرەت كورمەلەرى قاتىسۋشىلاردىڭ جان-دۇنيەسىن باۋراپ, قازىنا قارتتاردىڭ تەرەڭ تامىرلى اڭگىمەلەرى «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ» ءمان-ماعىناسىن ارتتىرىپ, ناۋرىز مەرەكەسى حالىقشىلدىق قاسيەتىمەن ءوز الگوريتمىن ايقىنداتا تۇسكەن. مىنە, قىسقاشا ناۋرىز – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى, قازاقتىڭ ءتول مەرەكەسىنىڭ تاريحي, فيلوسوفيالىق, حالىقتىق, حالىقارالىق ءمان-ماعىناسى, مازمۇنى وسىنداي.
جاڭا جىلىمىز, جاڭا كۇنىمىز, ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى, ۇزىنسارى قۇتتى بولسىن! اسپانىمىز اشىق, شەكارامىز بەرىك, جەرىمىزدىڭ ءبىر سۇيەمى جىلجىماي, بايلىعى حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە جوعالماي, سانىمىز ارتىپ, سانامىز ەلىمىزدىڭ مۇراتىنا قىزمەت ەتىپ, الەمدەگى ەڭ ۇزدىك حالىقتاردىڭ قاتارىنان تابىلايىق!
تۇرسىن سىدىقوۆ,
قر زاڭناما جانە قۇقىقتىق اقپارات ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
