(تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ تۋعانىنا – 75 جىل)
قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ءۇن- ەرەكشەلىگىمەن تانىلعان اقىن كوپ . الايدا, تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ دارا داۋسى, اقىندىق قولتاڭباسى ەشكىمگە ۇقسامايدى, ەشكىمدى قايتالامايدى. پوزەيادا وزىنشە سونى ءبىر ءىز سالعان تولەگەننىڭ جىرلارىن پاراقتاپ وقىپ وتىرساق, جەتكىزبەي جۇرگەن ءبىر ارمانىنا قول سوزعان اقىننىڭ اقپا كۇشىن اياقتاتپاي الىپ قاشقان تىم بيىك مۇنارالار كوز الدىمىزعا كەلەدى. بۇگىنىن ەمەس, ەرتەڭىن كوپ ارمان ەتكەن اقىننىڭ جىرلارى جاڭا عاسىردا دا ءوز وقىرماندارىنىڭ كوز قۋانىشىنا اينالدى. ايبەرگەنوۆتى بىلمەيتىن قازاق نەكەن-ساياق.
« سەن مەنى كورسەڭ,
تۇرىسىم وسى مەنىڭ.
ال مەندەگى عالامات سەزىمدى كورسەڭ,
شوشىر ەدىڭ.
سوندا سەن ويلانار ەدىڭ,
مەن بولىپ سەزىنەر ەدىڭ,
ايتا الماس ەڭ مۇنى ,
ادامنىڭ سوزىمەنەن.
سەن مەنى كورسەڭ تۇراتىن
كىرشىك تۇسپەي ,
جۇرەگىڭ قالماس ەدى,
ءبىر رەت ىرشىپ تۇسپەي.
ءيا, سەن ويلانار ەڭ,
تولعانار ەڭ بارماقتى
تىستەپ تۇرىپ,
مەندەگى ىستىق جالىن ,
بويىڭا كۇش بوپ كىرىپ,
تۇرار ەدى سەن تۇگىل تاس تا لاۋلاپ,
كوزىڭدە جاتار ەدى,
جۇلدىزدى اسپان اۋناپ…»
جاي جىر ەمەس, جۇلدىزدى اسپان اۋنايتىن, قارا تاس لاۋلايتىن وتتى جىر. اسپان مەن جەردىڭ اراسىن قۋىرىپ تۇرعان اڭىزاق پەن اپتاپتىڭ ءپاسىن قايتاراتىنداي, مايدا قوڭىر سامالداي جان-جۇرەگىڭدى ءبىر جادىراتىپ جىبەرەتىن كەرىمسال جىر. ال سودان سوڭ, قۇركىرەتىپ اسپاندى اق جۋسان مەن قىزعالداق يسىنە اڭقىتا بالقىتىپ توگىلسىن اق جاڭبىرلار.
«اق سامالدار, اڭقىعان
اق جاڭبىرلار,
اق جاڭبىرلار, تولقىعان
توعجان قىرلار.
مەنىڭ قارا ساباۋداي كىرپىگىمنەن
ساتىرلاتىپ ساپىردىڭ
مارجان قىرۋار.
ەي, اق جاڭبىرلار!»
جاڭبىردان سوڭ قايراتى قالىڭ قارا جەردى ءبىر بۇلا كۇش كوتەرىپ تۇرعانداي. سول اساۋ كۇشتىڭ سىرى قانداي نازىك.
«تاۋ بۇزىپ, تاس قالاسىپ, گۇل ەگىسىپ,
ساۋلىعىن ءبىر- ءبىرىنىڭ تىلەپ ۇشىپ.
تىرەۋسىز اسپان-جەردىڭ اراسىندا
ادامدار كۇن كورەدى سۇيەنىسىپ…»
تولەگەن ءوز جانىنىڭ قۇپياسىن وسىلايشا كوكىرەگىن جارىپ شىققان سىرلى سازدارمەن سىڭعىرلاتىپ تۇرادى. جان يىرىمدەرىنىڭ ەڭ نازىك اعىستارىن شىمىرلاتادى. كوكىرەگىن جارىپ بارا جاتقان ءبىر قۇشتارلىق وتى اقىندى قولدى-اياققا تۇرعىزباي, كوككە كوتەرىپ اكەتەدى كەيدە.
« اعىستاردىڭ ايدارىن
سولقىم قىلىپ,
تولقىندى تولقىنعا ۇرىپ,
ورگە قاراي كۇرەيمىن كۇركىرەتىپ.
جەر باقىتىن جۇرگەندە
ورناتىسىپ,
كەيدە مەن تورعا ءتۇسىپ,
تورعا ءتۇسىپ جاتامىن
ءدىر-ءدىر ەتىپ…»
ورگە تارتىپ, ورشەلەنۋ, كەڭ قۇلاشتاۋ ناعىز اقىنعا عانا ءتان مىنەز. اتوي سالعان قۇشتارلىقتىڭ دا كەيدە تورعا تۇسكەن تورعايداي ءبۇرىسىپ, قالتىرايتىنى بار. تابيعاتتىڭ ساراڭدىعىنا ەمەس, ادامداردىڭ قاراۋلىعىنان كەيدە اقىن-جۇرەك رۋحاني وسالدىق تانىتىپ جاتاتىنى دا سودان. پوەزيادا ۇيرەنۋ مەكتەبى ەمەس, بىردەن ۇيرەتۋ مەكتەبىن اشقان تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ اقىندىق شىڭى ونىڭ اقىندىق قۋاتىنىڭ مىقتىلىعىندا جاتىر. « ساعىنىش» توپتاماسى بىرەۋلەر ءۇشىن قول جەتپەس ارمان, ال جيىرمادان اسقان تولەگەنگە جەپ-جەڭىل تاقىرىپ.
«ەي, ادامدار, اينالايىن
تۋعاندار,
جالعىز مينۋت تىڭداڭدار!
مەن سەندەرگە كوپ بولدى
سىر شەرتپەدىم.
قازىر تۇگەل كوكىرەگىم ءورت مەنىڭ!
شارتاراپقا جۇرگەنىممەن
ءجۇز اتتاپ,
بۇرىن مۇنداي كورمەپ ەدىم
ۇزاقتاپ.
ءبىر ساعىنىش ماڭگى – باقي دوس
ەتكەن
قازىر مەنى جۇلىپ الدى
توسەكتەن.»
تەپسە تەمىر ءۇزىپ, بۇلقىنسا بۇلتقا جەتەتىن تولەگەن اقىننىڭ جان الەمىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن الاپات ءبىر سەزىم باس كوتەرگەندەي. داۋىس- جاڭعىرىعىنىڭ وزىندە عاجايىپ ءبىر سيقىرلى جارىق بارداي. «ساعىنىشتىڭ» الىسقا, تىم الىسقا ءتۇسىپ تۇرعان جۇلدىز جارىعىنداي . نە دەسەڭىز دە, «ساعىنىش» ايبەرگەنوۆتىڭ قۇس تىلىندە سايرايتۇعىن ءوز كۇيى. كوڭىلدەگى كورىكتى ويىنىڭ شالقىماسى « اق ەركە, اق جايىق» بولىپ , جان سارايىنا شىمىرلاپ ەندى. « اق ەركە, اق جايىق» ءانى ءشامشى قالدىاياقوۆ پەن تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ اتىراۋعا كەلگەن شىعارماشىلىق ساپارىندا تۋعان. كوڭىلدى وتكەن جىر-ءان كەشىنەن سوڭ, اتىراۋلىق جاس قالامگەرلەر الماتىدان ات ارىتىپ كەلگەن قوس تالانتتى جايىق بويىمەن سەرۋەندەتەدى. تولقىندارى اي ساۋلەسىمەن ويناعان تۇنگى جايىقتىڭ كەرىلگەن كوركەم كەلبەتى اقىننىڭ دا, كومپوزيتوردىڭ دا شابىتىن وياتقانداي. كەنەت, جانىنداعى دابىرلاي سويلەگەندەرگە ءشامشى قولىن كوتەرىپ «توقتا» دەگەندەي بەلگى بەرەدى. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنبەي ءۇنسىز قالادى. جۇزىندە قان ويناپ, ويلى كوزدەرى ۇشقىن اتقان ءشامشى قۇلاعىن جايىققا توسىپ, « ەستىدىڭدەر مە, جايىق ءان سالىپ جاتىر» دەيدى. كومپوزيتوردىڭ بۇل قىلىعىنا تۇسىنبەگەندەر كۇلەرىن نە كۇلمەسىن بىلمەي تۇرىپ قالادى: جايىق تا ءان سالا ما ەكەن؟! سودان شابىتتىڭ شاڭقان بوزىنا مىنگەن ءشامشى ءاننىڭ مۋزىكاسىن, تولەگەن ءاننىڭ ءسوزىن ءبىر ءتۇن ىشىندە سول كەزدەگى « اتىراۋ» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى, بەلگىلى اقىن مەڭدەكەش ساتىبالديەۆتىڭ ۇيىندە جازىپ, ءسويتىپ اتاقتى « اق ەركە, اق جايىق» جايىق جاعاسىندا ومىرگە كەلەدى. بۇل جايدى جازۋشى-دراماتۋرگ بەرىك قورقىتوۆ ءاننىڭ جازىلۋ تاريحى تۋرالى جازعان ماقالاسىندا ايتادى.
«ارمانىم ساعان اۋعان,
سامال سوقسا جاعالاۋدان.
جۇرەكتە تەربەتىلگەن
اق جايىعىم,
اق ەركەم,
اڭساعان ءان ولكەم.
جانىم-اۋ دارا تۋعان,
اعىستاردان جاراتىلعان.
جايىقتىڭ جاعالاي تال
جاعاسىنان,
قىمباتتىم,
سەن ماعان ءتىل قاتتىڭ.»
اق سەمسەر جىرى جاي وتىنداي جالتىلداعان ماحامبەتتىڭ كوكىرەگىندە ارمانداي اق-ادال سىرى « … جايىقتىڭ بوي ەن توعاي, ەل قوندىرسام دەپ ەدىم» دەپ شامىرقانسا, تولەگەن مەن ءشامشىنىڭ « اق ەركە, اق جايىق» ءانى جايىقتىڭ سالتانات ءسانىنىڭ كوركەيگەن شاعىندا, ەل ءوسىپ, ەر كوبەيگەن شاعىندا تولقي , تەبىرەنە ءتۇسىپ, كوڭىل- جەلكەندەرىن ارتقا ءبىر ءجۇزدىرىپ وتەتىندەي.
تولەگەننىڭ دە جۇرەگىندە اقپا- توكپە سىر جاتتى, جىر جاتتى. ونىڭ سىرى دا, جىرى دا ىشتە جاتىپ بۋلىققان جوق. شوقتاي مازداپ, وتتاي لاۋلاپ, جالىن تىلەپ سىرتقا بۇلقىندى. جىر بولعاندا قانداي, تەڭىزدەي تەگەۋىرىندى تەبىرەنە تولعايتىن قىران قاناتتى جىر. سىر بولعاندا قانداي, ارايلاپ اتقان تاڭ شاپاعىنداي اسىل ارماندى سىر. كوڭىلگە مەدەۋ تۇتارىمىز, تولەگەن اقىننىڭ جىرىن دا, سىرىن دا ارداقتايتىن اسىل جۇرتى, ارداقتى پەرزەنتتەرى بار. « ايبەرگەنوۆ الەمى» ادەبي جۋرنالى بۇگىندە ەل قىزىعىپ وقيتىن باسىلىمعا اينالۋدا. بۇل جۋرنالدىڭ باسى –قاسىندا جۇرگەندەر تولەگەن اقىننىڭ شىراعىن جاققان قىزدارى سالتانات, ماحاببات, اينار, قۇسني. بيىل اقيىق اقىننىڭ 75 جىلدىق تورقالى تويى ەكىنشى قىركۇيەكتە الاتاۋ باۋرايىندا وتكەلى وتىر. «ءبىر تويىم بار , بولارى ءسوزسىز مەنىڭ» دەپ ارمانداعان تولەگەن اقىننىڭ تويى, ارينە, جىرسىز وتپەس.
«كەۋدەمدە جۇرگەن, زەردەمدە جۇرگەن ىنتىزار ىقىلاس وت ءورىپ,
سەن مۇنى مەنەن بەتەر ۇق!
تۇكپىرىمدەگى ءدىر ەتە قالعىش وسىناۋ قۇيتتاي جۇرەكپەن
كەلەم مەن بۇگىن قاسيەتتى بايتاق
قازاقستاندى كوتەرىپ!» دەپ اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانداي, تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ازباس التىنداي توزباس پوەزياسى حالقىنىڭ جانىنا قۋات بەرىپ, حالقىمەن بىرگە جاساي بەرەدى.
مارجان ەرشۋ
