قولىنا قالام ۇستاپ, جانىنا قيالىن سەرىك ەتكەن جۋرناليست اعايىن اينالاسىنا ۇدايى سەرگەك قارايدى. سوندىقتان دا ومىردە كەزدەسىپ تۇراتىن الۋان ءتۇرلى كورىنىستەرگە قاتىستى: «نەگە ولاي؟ نەگە بۇلاي؟» دەگەن سۇراقتاردى وزىنە دە, وزگەگە دە ءجيى قويىپ تۇرادى. سونداي ساتتەردە پايدا بولعان ساۋالداردىڭ بىرقاتارىن ءبىز بۇگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ديسسەرتاتسيا ءدۇدامالى
ەسىمى قالىڭ وقىرمانعا كەشتەۋ تانىمال بولعان ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ شوقتىعى بيىك شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – «شەبەر مەن مارگاريتا» رومانى بۇگىندە الۋان ءتۇرلى بوياۋ-تاسىلمەن بەزەندىرىلىپ, باسپادان قايتا شىعارىلىپ تا, ونىڭ جەلىسى بويىنشا تالاي فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ تە جاتىر. ءسوز الەمىنىڭ قۇپيا سىرىنا قانىققىسى كەلگەن عالىمدار شىعارمانىڭ نەگىزىندە قانشاما عىلىمي ديسسەرتاتسيالار دا قورعاپ ۇلگەردى.
وسىنىڭ ءبارى جاقسى. زامانىنان اسىپ تۋعان تاڭداۋلى تۋىندىنى باعالاي بىلۋشىلىك وسىنداي-اق بولار. بىراق ديسسەرتاتسيانىڭ دا ديسسەرتاتسياسى بار. كەيدە ولاردىڭ شامادان تىس شالىقتاپ كەتەتىنى سونداي, تاقىرىپتارىنىڭ ءوزى شالقاڭنان تۇسىرە جازدايدى. مىسالى, رەسەيدە عىلىم كانديداتتىعىنا ءمۇدۋار فيلولوگ ءوز جۇمىسىنىڭ اتاۋىن «بۇكىل الەمگە تانىمال «شەبەر مەن مارگاريتا» رومانىنداعى وبرازدىق باستاۋلاردى ناقتىلاۋعا ءۇتىردىڭ تيگىزەتىن اسەرى» دەپ الىپتى. دەمەك, زەرتتەۋشىنىڭ ويىنشا, شىعارمانىڭ ءون بويىنداعى قاپتاعان ۇتىرلەر ونداعى كەيىپكەرلەر تۇلعاسىن تولىمدى ەتىپ شىعارۋعا ىقپال ەتكەن. قانداي «جاڭالىق»! ءبىر قىزىعى, ەڭبەك وسى قالپىندا قورعالىپ كەتكەن.
عىلىمنىڭ شالقار ايدىنىندا ەركىن جۇزۋگە ەمەۋرىن ءبىلدىرۋشى وقىمىستى جۇرتتىڭ زەرتتەۋلەرى اراسىندا موجانتوپاي تاقىرىپتاردىڭ بولىپ تۇراتىنىن ءبىز كەڭەس كەزەڭىندە رەسپۋبليكانىڭ سول كەزدەگى باسشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ 70-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وتكەن پارتيا پلەنۋمىندا جاساعان بايانداماسىنان ءبىرىنشى رەت ءبىلىپ ەدىك. سول زاماندا ءبىر اپەندى «توپىراقتىڭ شىنجىر تاباندى تراكتوردىڭ ءبىر ءجۇرىپ وتكەنىنەن كەيىن قۇنارلانۋى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپتى. ءدال سول شامادا ەستىدىك, وزبەكستاندا تاعى ءبىر الاباس «پاحتا تەريشتاگي چاپ قўلنينگ حيزماتي» دەگەن تاقىرىپتىڭ ارقاسىندا عىلىم كانديداتى اتانىپتى. بۇل شىركىندەردىڭ ءبىرى وسىلايشا تراكتور ءبىر ءجۇرىپ وتكەننەن كەيىن جەردىڭ قىرتىسى قالاي قۇنارلانا قالاتىنىن جازسا, ەكىنشىسى ماقتا تەرىمدە سول قولدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى قىزمەت اتقاراتىنىن دالەلدەمەك بولعان!
نەگە «پرجەۆالسكي جىلقىسى»؟
قايسىبىر جىلى «قازاقستان» تەلەارناسىنان پرجەۆالسكي جىلقىسىنا ارنالعان حابار كوردىك. بايانى باسقاشا بولسا, ونشاما كوڭىل بولمەس پە ەدىك, ءسوز اراسىندا جۇرگىزۋشى جىگىت وسى تىركەستى سان قايتالاپ ايتا بەرگەن سوڭ, امالسىز ويلانىپ قالدىق. شىندىعىندا, اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىنا تامىزىق بولىپ وتىرعان جىلقى ەستە جوق ەسكى كەزدەردەن تەك ورتالىق ازيا اۋماعىندا عانا تىرشىلىك ەتىپ كەلگەن ەكەن. سول باعزى زاماننان بار بايىرعى جانۋاردى XIX عاسىردىڭ ءۇشىنشى شيرەگىندە وسى ءوڭىردى زەرتتەۋگە كەلگەن ورىستىڭ بەلگىلى ساياحاتشىسى نيكولاي پرجەۆالسكي كورە قالادى دا, جۇرتقا جەتكىزەدى. تەك سول ەڭبەگى ءۇشىن عانا جانۋارعا زەرتتەۋشىنىڭ ەسىمى تاڭىلا سالادى. بۇل قالاي؟
ەگەر اتالمىش جيھانكەز الگى حايۋاندى ءوزى قولدان بۋدان ەتىپ شىعارعان بولسا, گاپ جوق. بىراق شىن مانىندە ساياحاتشى ونىڭ تەك كەسكىنىن عانا سۋرەتتەپ بەرگەن عوي. ءتىپتى سول جىلقىنىڭ تەرىسى مەن سۇيەگىن پەتەربۋرگكە جەتكىزىپ, عالىمدارعا تانىستىرعان دا ساياحاتشىنىڭ ءوزى ەمەس, ونىڭ سوڭىنان ورتالىق ازياعا كەيىندەۋ كەلگەن زوولوگ دوسى يۆان پولياكوۆ كورىنەدى.
اتالمىش جىلقىنى نيكولاي پرجەۆالسكي 1878 جىلى موڭعوليا جەرىنە ەكىنشى مارتە ساياحات جاساعان كەزىندە ءبىرىنشى رەت كەزدەستىرگەن. ءبىر جولى ول ءشول دالادا دۇركىرەي شاۋىپ بارا جاتقان جىلقىعا ۇقساس جانۋارلار ۇيىرىنە قارسى ۇشىراسادى. بۇعان دەيىن ورتالىق ازيا اۋماعىنان قۇلان, قوداس سەكىلدى جارتىلاي ەسەك تەكتەس تاعىلار توبىن كوپ كەزىكتىرىپ كەلگەن جيھانكەز الىستان كوز سالعاننىڭ وزىندە, باستارى ۇلكەن, تىكىرەيگەن جالدارى قىسقا, قۇيرىقتارى ۇزىن شوعىردىڭ شوقتىعى بولەك ەكەنىن بايقايدى. ارتىنان موڭعولدار مەن قىرعىزداردىڭ اتالمىش حايۋاندى بۇرىننان جاقسى بىلەتىندەرىن, ونى ەكى جۇرتتىڭ دا «كەرتاعى» دەپ اتايتىندارىن انىقتاپ الادى. وسى تۇستا قازاقتاردىڭ وعان «كەرقۇلان» دەگەن ات بەرگەنى قازىر بەلگىلى بولىپ جاتىر. ال پەتەربۋرگتەگى وقىمىستىلار 1881 جىلى بۇل جانۋاردى جەكە تىرشىلىك يەسى دەپ تانىپ, وعان عىلىم تىلىندە «Equus Przewalskii» دەگەن ات قويادى.
بىزدىڭشە, بۇل ماسەلەدە تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ, اتالمىش جانۋارعا اتا-بابالارىمىز تاڭىپ كەتكەن كەرتاعى نەمەسە كەرقۇلان اتاۋلارىنىڭ ءبىرىن قايتارىپ بەرەتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى.
پاسكال پايىمدارى
قازىرگى مەكتەپتەردە «ءوزىن-ءوزى تانۋ» دەگەن ساباق بار. بىراق بۇل وسى ءپاندى تولىق مەڭگەرگەن تۇلەكتەردىڭ ءبارى وزدەرىن وزدەرى تولىق تانىپ شىعادى دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنى ادامنىڭ ادام بولعالى بەرى شەشە الماي كەلە جاتقان پروبلەماسىنىڭ ءبىرى – وسى.
بۇعان دەيىن دە سان عاسىرلار بويى نەبىر دانىشپاندار قانشاما رەت جاھان جۇزىندەگى جالعىز اقىل-وي يەسىنىڭ ومىردەگى ورنى تۋرالى ورمان ويلاردىڭ ءتۇپسىز تەرەڭىنە شومىلىپ, باستارىنان سان تالاي بۋ ۇشىرعان. ولاردىڭ قاتارىندا بۇكىل سانالى عۇمىرىن وسى ماقساتقا باعىشتاپ, شاشتارىن اققا مالدىرعان الىپتار دا از ەمەس-ءتىن. سولاردىڭ ءبىرى فرانتسۋزدىڭ XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن عۇلاما عالىمى بلەز پاسكال ءتىپتى ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە بۇعان دەيىن شۇعىلدانىپ كەلگەن ماتەماتيكا, فيزيكا, مەحانيكا, ادەبيەت جانە فيلوسوفيا ىلىمدەرىنىڭ ءبارىن جيىپ قويىپ, بارلىق تىرشىلىگىن بىروڭكەي جاراتىلىس كۇشىنىڭ ادامدى جالپاق جالعانعا جىبەرگەندەگى تۇپكى ماقساتىنىڭ نەدە ەكەنىن زەرتتەۋگە ارناعان.
ويشىل وقىمىستى ەڭبەگىنىڭ ەرنەۋىن: «مەن كىممىن؟ مەنى بۇل دۇنيەگە جىبەرگەن كىم؟ مەنىڭ جانىم مەن ءتانىم نەدەن تۇرادى؟ رۋحىم نە ىستەيدى؟ ءوزىم قايدا ءجۇرمىن؟ ولگەننەن كەيىن قايدا جانە قالاي بولامىن؟ ماڭگىگە توزاڭعا اينالىپ جوق بولىپ كەتەمىن بە, الدە باسقا قالىپقا كوشەمىن بە؟» دەگەن قاپتاعان ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋدەن باستايدى. الايدا ىزدەنىس ۇزاعان سايىن مۇنداي سۇراقتاردىڭ سورابى سوزىلا تۇسەدى. بۇرىن جەر كۇللى الەمنىڭ كىندىگى, ال ادام جەردىڭ تۇتقاسى سانالىپ كەلگەن ەدى. ال كەڭىستىكتىڭ شەكسىز ەكەنى اشىلعان سوڭ, جەردىڭ سول ءتۇپسىز دۇنيەنىڭ تيتتەي عانا بولشەگى ەكەنى ءمالىم بولادى. سوندا ادام بالاسىنىڭ كەڭىستىكتىڭ الدىندا توزاڭ قۇرلى دا تۇرقى جوقتىعى ءوز-وزىنەن ايقىندالىپ شىعادى.
فرانتسۋز عالىمىنىڭ ەكىنشى پايىمى اقىل-وي يەسىنىڭ تىكەلەي ءوزىنەن ورىلەدى. مۇندا ول ءبىر باسىندا قاشاندا جاقسىلىق پەن جاماندىق ۇشتاسىپ جۇرەتىن, قاراما-قايشىلىعى كوپ جۇمىر باستى پەندەنىڭ تۋا تابيعاتىن تانۋعا تالپىنعان. سوڭىندا: «ادامنىڭ ۇلىلىعى – ونىڭ تراگيزمىندە» دەگەن تۇجىرىمعا توقتاعان. ادام بالاسى ءوزىن تۇبىندە ءبىر ءولىمنىڭ كۇتىپ تۇرعانىن جاقسى بىلەدى. بۇل كوپ جاعدايدا ونىڭ سەزىمىنىڭ اقىل-ويدى جەڭىپ كەتۋىنە اپارىپ سوقتىرادى. سوندىقتان گومو ساپيەنستىڭ كۇشتى جاعى السىزدىك بولىپ كەتەتىن كەزدەرى دە از ەمەس: كەيدە كۇش-قايرات الجۋازدىققا اينالادى, جاقسىلىق جاماندىق بولىپ قايتادى, اقىل سەزىمنىڭ جەتەگىنە ەرەدى. فيلوسوف بۇعان ادامدى قورشاعان الەمنىڭ اسەرى كوپ دەگەن ءۋاج ايتادى. سەبەبى كەز كەلگەن جاعدايدا اقيقات سالىستىرمالى تۇردە عانا العا قويىلادى. ءابسوليۋتتى اقيقات بولمايدى. ەندەشە, ادامگەرشىلىك ءمورالى قاعيداتتارىنىڭ ءوزى دە سالىستىرمالى نارسە. بۇل دۇنيەدەگى ادىلدىك, زۇلىمدىق, شىندىق, باقىت, باقىتسىزدىق, تارتىپتىلىك دەگەندەردىڭ ءبارى دە سالىستىرمالى تۇردە عانا ايقىندالماق. ادام تابيعاتى ويلانۋعا, مىنەز-قۇلقى قيمىلعا, ال شىندىعى يلليۋزياعا بەيىم. عالىم وسىلاردىڭ ءبارىن تالداي كەلىپ, ادام تابيعاتىنىڭ تۇنبا تىلسىمىن تولىق شەشە الماعانىن مويىندايدى.
ال ادام وزىنە-ءوزى جۇمباق بولۋدان قالعان كۇنى تىرشىلىكتىڭ دە ءمانى جوعالاتىن شىعار.
سەرىك ءپىرنازار
