كەشە تاۋەلسىزدىك سارايىندا «يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋدان يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە» حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى ءوتتى. 29 تامىز – يادرولىق سىناقتارعا قارسى حالىقارالىق ءىس-قيمىل كۇنىنە وراي ۇيىمداستىرىلعان شاراعا الەمنىڭ 70-تەن استام ەلىنەن دەلەگاتتار قاتىستى. شارا بارىسىندا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا جەتەكشىلىك جاساپ, تىڭنان جول سالعان قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ يگى باستامالاردى مەڭزەگەن يدەيالارى جاريالاندى. شەتەلدىك مەيماندار قازاق ەلى كوشباسشىسىنىڭ وسىدان جيىرما جىل بۇرىن جاساعان جارقىن قادامى تۋرالى ءسوز ەتتى. ەلباسىن بەيبىتشىلىك جولىنداعى جانكەشتى ەڭبەگى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى.
اۋەلى, 28 تامىز كۇنى قازاق توپىراعىنا تابان تىرەگەن شەتەلدىك قوناقتار كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىققا باردى. ودان سوڭ سەمەيگە سوعىپ, سەمەي پوليگونى جابىلۋىنا بايلانىستى ميتينگىگە قاتىستى. ءسويتىپ, ەل ورداسى – استاناعا كەلگەنگە دەيىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەگى حال-احۋالمەن, اسىرەسە, ەلدى زار ەڭىرەتكەن سەمەي پوليگونىنىڭ تاريحى مەن ونىڭ بۇگىنگى جاي-جاپسارىمەن, حالىقتىڭ سىناق سالدارىنان تارتقان ازابىمەن تانىسىپ الدى.
كونفەرەنتسياعا كەلگەندە, كوپشىلىكتىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ, قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بەيبىتقۇمار باستامالارىن باستىرمالاتىپ ايتا بەرگەنى دە سوندىقتان بولسا كەرەك.
دەسەك تە, قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز سوزىندە الەمدە تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ, يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ, ادامشىلىقتا ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىندا قانشاما قارقىندى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتسا دا, عالامدىق يادرولىق قاۋىپسىزدىك پروتسەسى ديناميكاسىنىڭ تومەندەۋى بايقالماي وتىرعانىن مالىمدەدى. ياعني, ادامزات قاۋىپ قۇشاعىندا ءومىر سۇرۋدە. ءسوز جۇزىندە بىرقاتار ەلدەر بەيبىتشىلىك جولىنداعى باستامانى قولداپ, ارقادان قاقسا دا, ءىس جۇزىندە قارۋىن قالتاسىنان تاستار ەمەس.
سارابدال ساياساتكەر رەتىندە بۇنداي جاعىمسىز قۇبىلىستاردىڭ سەبەبىن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كونفەرەنتسيا بارىسىندا بىلايشا ءتۇسىندىردى:
«بىرىنشىدەن, ازىرگە يادرولىق قارۋ تاراتپاۋدىڭ جان-جاقتى جۇيەلىلىگى ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن جوق. تالاپقا ساي كەلىسىمنەن تىس جاڭا يادرولى ەلدەر تابالدىرىق سىرتىندا قالىپ وتىر. ەكىنشىدەن, وسىدان ەكى جىل بۇرىن اقش پەن رەسەي اراسىندا ستراتەگيالىق شابۋىلداۋ ماقساتىنداعى قارۋلانۋدى قىسقارتۋ پروتسەسىن جاڭارتاتىن «پاريج كەلىسىمشارتى» جاسالسا دا, ول يادرولىق كلۋبتىڭ باسقا رەسمي وكىلدەرىنە ۇلگى بولا العان جوق. ۇشىنشىدەن, «تابالدىرىقتا تۇرعان ساناۋلى ەلدىڭ قولى قويىلماعان» دەگەن سەبەپپەن يادرولىق سىناقتارعا تۇبەگەيلى تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىمشارت ءالى كۇشىنە ەنگەن جوق. تورتىنشىدەن, يادرولىق ەنەرگەتيكا ۇلتتىق باعدارلامالارىن عالامدىق باقىلاۋ ماسەلەسى ءالى جولعا قويىلعان جوق. ناقتى بىرجاقتى نورمالاردىڭ بولماۋىنان ەلدەر اراسىندا ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك سەيىلمەي, كۇدىك تۋىپ وتىر… بەسىنشىدەن, «فۋكۋسيمادا» بولعان جاعدايدان كەيىن, بەيبىت اتوم نىساندارىندا قاۋىپسىزدىك تەحنولوگياسىن قامتاماسىز ەتۋدە ارتتا قالۋشىلىق قازىرگى جاعدايلارعا سەبەپ بولىپ وتىر».
الايدا, بۇل ماسەلەنىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبى تەرەڭدە جاتقانىن اتاپ وتكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە وتكەن جىلداردان بىزگە مۇراعا قالعان الەمدىك ساياسات تا كەسىرىن تيگىزىپ جاتقانىن جوققا شىعارمادى.
ءسوز اراسىندا: «يادرولىق قارۋ – ادامزاتتىڭ ءوزىن-ءوزى قۇرتۋى. ال, سۋيتسيد كەز-كەلگەن ءدىن بويىنشا تىيىم سالىنعان امالداردىڭ ءبىرى» دەپ اتاپ وتكەن ەلباسى يادرولىق قاۋىپسىزدىكتىڭ اسا ماڭىزدىلىعىن بىلايشا ءتۇسىندىردى: «پلانەتادا نە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك نەمەسە اتوم بومباسىمەن بىرگە جانىپ كەتۋ كەرەك. باسقا ءۇشىنشى جول جوق», – دەدى ول. سوندىقتان, يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە بەيتاراپ قاراماي, بۇۇ بار كۇشىن سالىپ, الەم ەلدەرىن يادرولىق قاۋىپسىزدىككە شاقىرىپ, يادرولىق قارۋ تاراتۋعا تۇبەگەيلى تىيىم سالا وتىرىپ, باتىل قادامدار باستاۋى كەرەكتىگىن مەڭزەدى.
دەسەك تە: «ءححى عاسىردا ادامزات قوعامىن ەنەرگياسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇگىننىڭ وزىندە جەر بەتىندە 2 ميللياردتاي ادام ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنا الماي وتىر» دەپ مالىمدەگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەيبىت ماقساتتا اتوم وندىرۋگە بولاتىنىن دالەلدەدى. مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي, تاياۋدا قازاق ەلىنىڭ ترانسپارەنتتىك نەگىزدە 210 توننا وڭدەلگەن يادرولىق وتىندى قاۋىپسىز ساقتاۋعا تاسىمالداۋ جوباسىن جۇزەگە اسىرعان. قازاقستاندىق رەاكتورلاردى تومەن بايىتىلعان وتىنعا الماستىرۋ جۇمىستارىنىڭ اشىقتىعى دا جالعاسۋدا. ماگاتە-مەن بىرلەسىپ, تابيعي ۋراندى ەسەپكە الۋ, باقىلاۋ جانە قورعاۋدىڭ بىرەگەي اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەسى قۇرىلۋدا.
«قازاقستاننىڭ ماگاتە-گە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالىقارالىق يادرولىق وتىن بانكىن ورنالاستىرۋ تۋرالى ءوتىنىمىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا جۇمىستار تاجىريبەدە ىسكە قوسىلدى. مىنە, وسى مىسالداردىڭ بارلىعى دا يادرولىق قارۋدان ماڭگىلىككە باس تارتقان ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ءسوزسىز ءتيىمدى. سونىمەن قاتار, بۇل باسقا دا مەملەكەتتەرگە ۇلگى», – دەدى پرەزيدەنت.
وسىدان جيىرما جىل بۇرىن الەمدەگى ەلدەردىڭ العاشقىسى بولىپ, سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپ, قۇنى ميللياردتاپ ەسەپتەلەتىن قىمبات, قۋاتتى قارۋ-جاراقتاردى جويعان, يادرولىق قارۋدان باس تارتقان قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كونفەرەنتسيا بارىسىندا ىزگى قادامداردىڭ باستاۋشىسى رەتىندە ماداقتالدى. گەرمانيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى گيدو ۆەستەرۆەللە نازارباەۆتىڭ 1991 جىلى-اق الەمگە ۇلگى بولارلىق ءىس ىستەگەنىن جانە جيىرما جىلدان بەرى بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىق جولىنداعى جۇمىسىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقانىن ايتسا, اقش كونگرەسىنىڭ مۇشەسى ەني فالەوماۆاەگا: 1991 جىلعا دەيىن دە, ودان كەيىن دە ەشكىم نۇرسۇلتان نازارباەۆ سەكىلدى ەرلىككە بارا الماعانىن اتاپ ءوتتى.
«قازاقستان رەسەيدەن قانداي زارداپتار كورسە, مارشالل ارالدارى دا اقش-تان سونداي ازاپ تارتقان. كسرو-نىڭ سەمەيدى پوليگون استىنا الىپ, مىڭداعان يادرولىق سىناقتار وتكىزگەنى سەكىلدى, اقش-تا مارشالل ارالدارىنان سونداي سىناق الاڭىن اشىپ, ۇزاق جىلدار بويى جارىلىستان كوز اشتىرماعان. بىراق, قانشا جىل وتسە دە, رەسەي قازاقستان حالقىنا اكەلگەن زاردابىنىڭ, اقش مارشالل ارالدارى تۇرعىندارىنا تارتتىرعان ازابىنىڭ ورنىن تولتىرعان جوق», – دەپ مالىمدەدى ەني فالەوماۆاەگا. سوندىقتان, قانشاما كەدەرگىلەر مەن قارسىلىقتارعا توتەپ بەرىپ, يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ, جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولعان نۇرسۇلتان نازارباەۆتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنۋ كەرەك دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.
ءوز كەزەگىندە ءسوز العان بۇۇ-نىڭ كانادالىق وكىلى دۋگلاس روش تا نازارباەۆتىڭ باستامالارىن قولدايتىنىن جانە اقش پرەزيدەنتى باراك وباما نوبەل سىيلىعىنا قانشالىق لايىق بولسا, قازاقستان پرەزيدەنتى دە سونىمەن بىردەي ەڭبەك سىڭىرگەنىن مالىمدەدى.
شەتەلدىك ساياساتكەرلەردىڭ ايتۋىنشا, استانادا وتكەن جيىن ۇلكەن ماسەلەلەردى قامتىپ وتىر. سوندىقتان, بۇل شارا الەمدىك قاۋىپسىزدىك, يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ, اتومدى بەيبىت ماقساتتا عانا پايدالانۋ سەكىلدى نەگىزگى مۇراتقا جەتۋگە ىقپالىن تيگىزەدى دەپ سەنۋگە بولادى.
ءنازيرا بايىربەك
*سۇبەلى ءسوز
ۆالەنتينا ماتۆيەنكو, رف فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى:
رەسەي اتوم-ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا حالىقارالىق-قۇقىقتىق بازانى نىعايتۋدى قولدايدى. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ماڭىزدى باعىتى – اتوم ەنەرگەتيكاسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىك پروبلەماسىن شەشۋ. زاماناۋي الەم تەحنوگەندىك جانە تابيعي اپاتتارمەن قاقتىعىسىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءوزى توتەنشە جادايلارعا دەن قويۋدىڭ حالىقارالىق جۇيەسىن قۇرۋ تۋرالى سالماقتى ويلاۋعا ماجبۇرلەيدى. سول ءۇشىن حالىقارالىق قۇقىق نورمالارى بولا الاتىن قاۋىپسىزدىكتىڭ بىرىڭعاي ستاندارتتارى بولۋى شارت.
ەني فالەوماۆاەگا, اقش كونگرەسمەنى:
الەم بويىنشا ءتورتىنشى ورىندا تۇرعان سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاۋىپ, قازاقستان ايرىقشا باتىلدىق تانىتتى. وسى ورايدا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساياسي كۇش-جىگەرىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. بىلۋىمىزشە, سول ءۇشىن قازاقستان حالقى ەلباسىن بەيبىتشىلىك سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن ۇسىنۋ باستاماسىن كوتەردى. الايدا, وسى ۋاقىتقا دەيىن نوبەل كوميتەتى بۇل سىيلىقتى تەك يادرولىق پوليگوندارعا ينسپەكتسيا جاساعان, نە بولماسا, وسى سالادا ىنتىماقتاستىق ورناتقانى ءۇشىن بەرگەن. يادرولىق قارۋ-جاراقتى ساياسي تۇرعىدا جويعانى ءۇشىن ونداي ناگرادا ءالى بىردە-ءبىر ادامعا تاعايىندالماعان. سوندىقتان مەن قازاقستان حالقىنىڭ باستاماسىنا قوسىلىپ, نوبەل كوميتەتىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتى وسى اتاقپەن ماراپاتتاۋعا شاقىرامىن.
