جەر جاھانداعى ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ وتكەنىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىنى – زاڭدىلىق. وزگەلەر سياقتى ءبىز دە وتكەن تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتە وتىرىپ, بولاشاققا باستار باعىت-باعدار جاسايمىز. بۇل ءوز تاريحىمىزدىڭ وزىندىك بولمىسىمەن الەمگە ايگىلى بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەلىمىزدىڭ باعا جەتپەس مادەني قۇندىلىعىن ساقتاپ وتىرعان ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالار ءارحيۆى 80 جىل ىشىندە الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەردى باستان كەشە وتىرىپ, قالىپتاسۋ, ءوسۋ داۋىرىنەن ءوتتى. بۇگىندە رەسپۋبليكا تاريحىنا قاتىستى فوتولار مەن ۆيدەو, كينو جانە دىبىس جازبالار جيناقتالعان بىرەگەي ورتالىققا اينالدى. ءوز زامانىنىڭ ءۇنىن كوزبەن كورسەتىپ, قۇلاقپەن تىڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بىرەگەي قۇجاتتاردى ىزدەۋشىلەر دە, زەرتتەۋشىلەر دە جىل سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ارحيۆ قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان ەسكى ۆيدەولار كەيىنگى دەرەكتى فيلمدەردىڭ قۇندى بولىگىنە اينالسا, الۋان ءتۇرلى تاريحي فوتوسۋرەتتەر كونەنىڭ كوزىن قايتا جاڭعىرتقان فوتوالبومدار مەن كۇندەلىكتى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بەتىنەن كورىنىس تاۋىپ كەلەدى. تاريحي تۇلعالاردىڭ ءوز داۋىسى راديو تىڭدارماندار ءۇشىن سەلت ەتكىزەر دۇنيەگە اينالدى.
ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋ ماسەلەسى, ونىڭ ىشىندە مادەنيەت, عىلىم جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ داۋىسىن, بەينەسىن ساقتاۋ – ارحيۆ ءۇشىن ءاردايىم ماڭىزدى ماسەلە.
ارحيۆ 1943 جىلى قۇرىلدى. سودان بەرى قورىندا اۋديوۆيزۋالدى – كينو-فوتو-فونوقۇجاتتار – مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحى جيناقتالعان رەسپۋبليكاداعى مامانداندىرىلعان بىردەن-ءبىر ارحيۆتىك مەكەمە سانالادى. ارحيۆ قورىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ارحيۆ قورى قۇرامىنا كىرەتىن جارتى ميلليونعا جۋىق اسا سيرەك اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتار بار. بۇل – 1925 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ارحيۆتىك كينوحرونيكا كادرلارى, ءحىح عاسىردان باستاپ وسى كۇنگە دەيىنگى فوتوقۇجاتتار, 30-جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان باستالاتىن داۋىس جازبالارى (گراممافون پلاستينكالارى) مەن 50-جىلداردان باستالاتىن ماگنيتتى تاسپالار. قازاقستاننىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرى وكىلدەرىنىڭ (امىرە قاشاۋباەۆتىڭ داۋىسىنان باستاپ), ايگىلى انشىلەردىڭ, كومپوزيتورلاردىڭ, اقىنداردىڭ, جازۋشىلاردىڭ داۋىسى ارحيۆتە اسا ىجداھاتپەن ساقتاۋلى تۇر. ماسەلەن, قورىمىزدا رابيعا ەسىمجانوۆانىڭ (1956-1986) جيىرما دانا داۋىس جازباسى ەسەبى ساقتالعان. ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋراسىندا ايتقانى (1986) بار, اتى اڭىزعا اينالعان شاكەن ايمانوۆتىڭ ارحيۆتىك كينوحرونيكالارىنىڭ الپىس دانا ەسەبى بار, ا.سەمبيننىڭ ءوز داۋىسىمەن جازىلعان ەكى دانا فونوقۇجات ەسەبى ساقتالعان.
سكريپكاشى ا.تولعانباەۆتىڭ جازبالارى, ءبىر كەزدەرى بەلگىلى جۋرناليست ي.م.ساۆۆين مەملەكەتتىك ساقتاۋعا وتكىزگەن ەستەلىكتەرى قورىمىزدا تۇر. ارحيۆ قورىنداعى قۇجاتتار جونىندەگى اقپاراتتى www.kfdz.kz سايتىنان وڭاي تابۋعا بولادى.
قورىمىزداعى كورنەكتى فوتوشەبەر, پاۆلودار مەن ەرتىس ءوڭىرىنىڭ شەجىرەسىن سۋرەت بەتىندە بەينەلەگەن د.پ.باگاەۆتىڭ اينەكتى نەگاتيۆتەر توپتاماسى – اسا قۇندى قۇجاتتارىمىز. ونىڭ ءار جۇمىسىنا قاراپ ءومىر يىرىمدەرىن, قۋانىش پەن قايعىنى سەزۋگە بولادى. اتاپ ايتساق, تاۆولجان كولىندەگى تۇز ءوندىرۋ, قول ديىرمەنى جانىنداعى بالالار, بەسىك باسىنداعى انا, اقساقالدار, ايەلدەردىڭ الاشا دايىنداۋ ءساتى ت.ب.
ارحيۆ قورى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىن بەينەلەگەن فوتوقۇجاتتارعا دا اسا باي. سۋرەتتەر سوعىستىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن باستاپ, جەڭىسكە دەيىنگى بارلىق وقيعالاردى قامتىعان.
ماسەلەن, قورىمىزدا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن, بەيبىت كۇندە وقشاۋ پىكىرلەرىمەن ەل جادىندا قالعان باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ فوتوقۇجاتتارى ساقتالعان. سول كەزدە-اق اتى شىعا باستاعان باتىر ەلدەن جەتكەن سىيلىقتى مايدان وتىندە ءجۇرىپ كۇتىپ العانى بەينەلەنگەن كينوقۇجات تا ساقتاۋلى.
مۇنان وزگە باۋكەڭنىڭ داۋىسى جازىلعان تاسپالار – ءبىر توبە. 1961-1975 جىلدار ارالىعىنداعى ءتۇرلى ءىس-شارالارداعى سويلەگەن سوزدەرى تاسپاعا تۇسكەن.
ايتسە دە تاريحىمىزدى بەينەلەيتىن فوتوقۇجاتتار تۇگەل جيناقتالدى دەۋگە ەرتە. ماسەلەن, قازاق جەرىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن حابار بەرەتىن قۇندى جادىگەرلەرگە ارنالعان فوتوسۋرەتتەردىڭ كوپشىلىگى رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىندا تۇر. 18-عاسىردىڭ سوڭى مەن 19-عاسىردا قازاق دالاسىندا دا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزگەن بۇل ۇيىمعا شوقان ءۋاليحانوۆ, ىبىراي التىنسارين, مۇحامەد سالىق باباجانوۆ سەكىلدى تاعى دا باسقا قازاق وقىعاندارى مۇشە بولعانى, وسى قوعام باسىلىمدارىنا تانىمدىق ماتەريالدار جازىپ تۇرعانى بەلگىلى جايت. 1845 جىلى بۇل ۇيىمدى قۇرعان 17 قۇرىلتايشىنىڭ جەتەۋى قازاق دالاسىن زەرتتەگەنى دە نازار اۋدارارلىق. ولاردىڭ ءسىبىر جانە قازاقستان مەن ورتالىق ازياعا ۇيىمداستىرعان ەكسپەديتسيالارى كوپ مالىمەت جيناعانى انىق. 1951 جىلدان باستاپ ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ ورىنبور, باتىس سiبiر, سەمەي, تۇركىستان بولiمشەلەرi جۇمىس ىستەدى. مىنە, وسى جۇمىستىڭ ءبارى, ارينە, تەككە كەتكەن جوق. قازىر ورىس گەوگرافيالىق ارحيۆىندە تۇرعان فوتوسۋرەتتەر – وسىناۋ زەرتتەۋلەردىڭ جەمىسى.
ەلىمىزدە بىرنەشە جىل قاتارىنان جۇزەگە اسىرىلعان «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – شەتەلدەردەگى قازاق دەرەكتەرىن جيناستىرۋ بولدى. وسى ماقساتتا تالاي قۇندى دۇنيەلەردىڭ كوشىرمەسى ەلگە قايتارىلدى. قازىرگى ۋاقىتتتا زەرتتەۋشىلەر مۇنداي قۇجاتتارمەن قازاقستاندا وتىرىپ تانىسا الادى. وسىعان وراي, شەتەلدە جاتقان فوتوسۋرەتتەردىڭ كوشىرمەسىن ءالى دە جيناقتاي ءتۇسۋ – الداعى مىندەتتەردىڭ ءبىرى.
بۇل سالادا بىرنەشە جىلدان بەرى جۇرگەندىكتەن, قازاقستانعا قاتىسى بار فوتوسۋرەتتەر جاريالانعان باسىلىمدار مەن وزگە دە تاريحي دەرەكتەردەگى فوتولار نازارىمىزدان تىس قالمايدى. وسى ورايدا قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىن پايدالانىپ جۇرگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ماسەلەن, 2009 جىلى جاريالانعان «قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن اتلاسى» دەپ اتالاتىن جيناقتى شىعارعان بەلگىلى كومپانيانىڭ باسپا ورتالىعى جوعارىدا اتالعان ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىمەن كوپ جۇمىس ىستەگەنى بايقالادى. بۇل, ارينە, ەلىمىزدىڭ فوتوشەجىرەسىن بايىتۋعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس.
ارحيۆتە ساقتاۋلى تۇرعان ۆيدەو كونتەنت اراسىنان ساياسي-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردەن وزگە مادەني ءومىردىڭ دە كوپتەگەن قۇندى جادىگەرلەرى بار. سونىڭ ءبىرى – 1925-29 جىلدار ارالىعىندا قازاق كسر-ءىنىڭ استاناسى بولعان قىزىلوردا قالاسىنىڭ استاناعا اينالعان كەزدە تۇسىرىلگەن دىبىسسىز شاعىن ۆيدەوسى. ۆيدەودا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بالشىق يلەپ, كەسەك قۇيىپ, قاراپايىم ەڭبەك قۇرالدارىمەن جاڭا استانا قۇرىلىستارىن سالىپ جاتقانى بەينەلەنگەن.
ءارحيۆتى اقتارا بەرسە, وسىنداي كوپتەگەن شاعىن دەرەكتى ماتەريالداردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ونىڭ ءبارىن تاريحي جانە مادەني اينالىمعا ەنگىزۋ, كوپشىلىك يگىلىگىنە اينالدىرۋ – ۋاقىت ەنشىسى. ارينە, كينوفوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالار ورتالىعىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارعان جۇمىسى ۇشان-تەڭىز. ايتسە دە ۋاقىت العا جىلجىعان سايىن, كوپشىلىك سۇرانىسى دا وزگەرە باستايتىنى بايقالادى. بۇل تۇرعىدا ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ وسى زامانعا ساي تسيفرلىق قۇرالدارعا كوشىرىلۋى ءبىر بەلەس بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. سارعايعان فوتو, ۆيدەودەرەكتەردى اقتارىپ وتىرماي, كەرەك قۇجاتتى كومپيۋتەر ارقىلى دەرەۋ كورىپ تاپسىرىس بەرۋ مۇمكىندىگى – زەرتتەۋشىلەرگە زور مۇمكىندىك.
الايدا ءارحيۆتىڭ مۇمكىندىگى مەن الەۋەتى قازىرگىدەن الدەقايدا زور. وسى تۇرعىدا, كەلەشەكتە ءارحيۆتىڭ سايتىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەتتىلى تۋاتىنى بايقالادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ارحيۆتەن العان دۇنيەلەردىڭ ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارى ءوز سايتتارىنا شىعارىپ, كوپشىلىك نازارىن اۋدارا باستاعانىن كورىپ وتىرمىز. ءارى بىزگە كەلەتىن كەي زەرتتەۋشىلەردىڭ تىلەگى دە وسىعان ۇقساس. ولار ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ ءارحيۆتىڭ ءوز سايتىندا كوبىرەك جانە جيىرەك شىققانىن قالايدى. ارحيۆ سايتىنا سىلتەمە جاساپ, ءوز سايتىمىزعا شىعارساق تا بولادى دەپ پىكىر ايتۋشىلار بار. مۇنداي قادام ارحيۆ جۇمىسىن كورنەكى كورسەتۋگە, ەڭ باستىسى, ارحيۆتەگى ماتەريالدارمەن جۇرتشىلىقتى كوبىرەك تانىستىرۋعا الدەقايدا مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنىمىم مول.
راس, تاريحىمىزدا نەگىزگى ماسەلەلەر ايتارلىقتاي قاراستىرىلعانى سەكىلدى, نەگىزگى تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى فوتوسۋرەتتەر دە كوپشىلىككە جاريالاندى. ادەتتە, كوپشىلىك بىلەتىن كونە سۋرەتتەر دە سولار. الايدا تاريح تەك ءىرى وقيعالاردان تۇرمايدى, ءىرى وقيعالاردى اشا تۇسەتىن جاناما, قوسالقى دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى. فوتوقورىمىزدا زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ تۇرعان ونداي جاناما دەرەكتەر دە بارشىلىق. ءبىز كاسىبي زەرتتەۋشىلەر عانا ەمەس اۋەسقوي ىزدەنۋشىلەردىڭ دە, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ دە ۆيدەو جانە فوتوسۋرەتتەرمەن كوبىرەك جۇمىس ىستەپ, جالپى كوپشىلىككە كوبىرەك جەتكىزگەنىن قالايمىز.
مىسالى, بەلگىلى باسىلىم ءتىلشىسى ءبىزدىڭ ارحيۆىمىزگە تاپسىرىس بەرىپ, 1970 جىلدارداعى ايتىس تۋرالى ۆيدەونى باسىلىم سايتىندا جاريالادى. كەيىن ونى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءارى قاراي تاراتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ارادا ءبىر اي وتكەندە باتىس قازاقستان وبلىسىنان زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ءوز وڭىرىندە بۇرىن تانىمال بولعان ايتىس اقىنىنىڭ ۆيدەوبەينەسىن كورىپ, سۇيىنشىلەتىپ جازعانىن كوردىك. سول سەكىلدى تاعى ءبىر ۆيدەودان بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ بەلگىلى ايتىس اقىنىن ۇرپاقتارى تاۋىپ, قاتتى قۋانعانى بەلگىلى بولدى. بىزدىڭشە ارحيۆ فوتوقورىندا جاتقان تالاي فوتوسۋرەت جەكە وتباسىنىڭ عانا ەمەس, ءالى تالاي تاريحي ءساتتىڭ كۋاگەرى بولىپ عىلىمي اينالىمعا ەنەدى. تەك كوبىرەك زەرتتەپ, قولداعى قازىنانى پايدالانا بىلسەك بولعانى.
جىل سايىن ارحيۆ قورى ماماندارىنا 3 مىڭنان استام قۇجات كەلىپ تۇسەدى. تاقىرىپتىق, گەنەالوگيالىق سۇرانىستاردىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ولاردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ارحيۆ ءوزىنىڭ قىزمەت كورسەتۋ سپەكترىن كەڭەيتۋدە. قازىرگى ۋاقىتتا ارحيۆ قورىنىڭ 80% قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ, ساقتالىپ, زاماناۋي تاسىعىشتارعا اۋىستىرىلدى. قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ ماقساتىندا ساندىق جۇيەگە كوشۋ جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. جىل سايىن 5 مىڭعا جۋىق كينوفوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالارى تسيفرلىق فورماتقا كوشىرىلەدى. بۇل – وتە ۇلكەن, اۋقىمدى جۇمىس. ارحيۆىمىزگە كەلىپ ىزدەنۋشىلەردىڭ قاتارى جىلدان-جىلعا ارتىپ وتىر. وعان عالىمداردىڭ جازىپ جاتقان مونوگرافيالارى, ماقالالارى, عىلىمي-تانىمدىق نەگىزدەگى كىتاپتارى, ماگيسترلىك جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار دالەل بولا الادى. ءارحيۆتىڭ وقۋ زالىندا تمد ەلدەرىمەن قاتار, شەتەلدىك جانە وتاندىق عالىمدار, زيالى قاۋىم وكىلدەرى كۇندەلىكتى كەلىپ, ءوز تاقىرىپتارىنا سايكەس جۇمىستارىن ىستەيدى.
بۇدان بولەك, ارحيۆ ۇجىمى جۋرناليستەردەن, عالىمداردان, ولكەتانۋشىلاردان, رەجيسسەر-دوكۋمەنتاليستەردەن, وپەراتورلار مەن دىبىس وپەراتورلاردان, عىلىم جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنەن, ارداگەرلەر مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنان جەكە قۇجاتتاردى (فوتوالبومدار, فوتولار, وتباسىلىق ۆيدەولار, جازبانىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى) مەملەكەتتىك ساقتاۋعا وتكىزۋدى ءاردايىم ءوتىنىپ كەلەدى.
وسى ورتاق ىستە بىزگە كومەكتەرىڭىز قاجەت. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى, تاريحي ءھام مادەني جاۋھارلارىمىزدى ساقتاۋ – ءاربىرىمىزدىڭ بورىشىمىز.
وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە شىعارماشىلىق ۇيىمدار مەن ارحيۆتەردىڭ قىزمەتىن رەتتەيتىن زاڭ جۇمىس ىستەيدى. بۇل – «مىندەتتى ەكزەمپليار تۋرالى» زاڭ. بۇل زاڭ بويىنشا تەلە-راديو ەفيردەن شىققان مادەني جانە تاريحي قۇندىلىق سانالاتىن بارلىق حابارلار – عىلىمي-تانىمدىق, دوكۋمەنتالدى, پۋبليتسيستيكالىق فيلمدەر, ماقالالار, مونوگرافيالار, وزگە دە جاريالانىمدار, ونىڭ ىشىندە كوركەم جانە مۋزىكالدى دىبىس جازبالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ارحيۆ قورى قۇرامىنا كىرەتىن ارحيۆكە مىندەتتى تۇردە وتكىزىلەدى. جاقىندا مۇنداي زاڭدى ءبىز دە قابىلدادىق. وسى زاڭنىڭ ارقاسىندا قورىمىزدىڭ تاعى دا باي تۇسەرى انىق.
ەندىگى جەردە اتا-بابالارىمىزدان قالعان مادەني مۇرالاردى قاستەرلەپ, ارحيۆ قىزمەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرە وتىرىپ, كەيىنگى ۇرپاقتى تاريحتان جاقسى حاباردار ەتە الساق, بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەلجاندىلىعى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. ارحيۆ – ۇلتتىق تاريح پەن ۇلتتىق رۋحتى كۇشەيتۋشى, ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋشى ءرول اتقارادى. سوندىقتان, ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالار ءارحيۆى ۇلتتىق تاريحتىڭ تاربيەلىك ءمانىن كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ جولىندا ايانباي تەر توگە بەرەدى!
ەڭلىك تولىقباەۆا,
قر ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار
مەن دىبىس جازبالار ءارحيۆىنىڭ ءبولىم جەتەكشىسى
