بۇگىنگى تاڭدا استانا قالاسىندا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جىلجىمايتىن تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سانى ەكەۋ. ال, جەرگىلىكتى ماڭىزى بار جىلجىمايتىن تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى – 45. ونىڭ ون ەكىسى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش بولىپ تابىلادى. قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشىنىڭ سانى – وتىز ءۇش. 2010 جىلى «جاس-تار» شاعىن اۋدانى اۋماعىنداعى كونە مۇسىلمان زيراتىنا استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسىمەن قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشى مارتەبەسى بەرىلدى. مادەنيەت باسقارماسى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى ءبولىمنىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قويىلعان «قاراوتكەل» اتاۋىن قالالىق كوميسسيا قولدادى. ال, 2011 جىلى ءماسليحاتتىڭ شەشىمىمەن قورعاۋ ايماعى مەن قۇرىلىستى رەتتەۋ ايماعىنىڭ شەكارالارى بەكىتىلىپ, «قاراوتكەل» زيراتى ماڭىنا «قورعاۋ تاقتاسى» ورناتىلدى.
… 1990 جىلداردىڭ سوڭىندا ەل اۋزىندا «قالاداعى وسىناۋ كونە زيراتتى ءسۇرىپ تاستاپ, ورنىنا, جاڭا ءبىر كۇردەلى قۇرىلىس نىسانىن تۇرعىزادى-مىس» دەگەن ءسوز جەلدەي ەستى. كوپشىلىك بۇل قاۋەسەتتەن تىكسىنىپ قالدى. ءارى, بۇل زيراتتا تەك قازاق قانا ەمەس, تاتار, شەشەن, ينگۋش بالالارىنىڭ اتا-باباسى جاتىر. قازاق سالتى بويىنشا, ءمايىتتى مازالاماۋعا تىرىسادى. سول ماقساتتاعى تاپقان ءۋاج بە ەكەن, «بۇل قورىمدا وبا اۋرۋىنىڭ وشاعى بار, ونى قوزعاسا, قالاعا ىندەت تارايدى ەكەن» دەگەن ءسوز تاعى گۋ ەتە قالدى.
سولايشا, بۇل ماسەلە رەسمي سيپاتتى اڭگىمەدەن سىرتقارى, ەلدىڭ ءوز اراسىندا ءبىر كوتەرىلىپ, ءبىر باسىلىپ جۇرگەن. 2008-2009 جىلدان باستاپ ەلوردانىڭ مادەني رەڭى ەنە باستادى. مىنە, وسى ۋاقىتتا استانا اكىمدىگى ەسكى زيراتتىڭ قالانىڭ مادەني-تاريحي ماڭىزىن بايىتۋعا سەبى, ورنى مەن ۇلەسى بارىن اڭداپ, جەرگىلىكتى بيلىك دەڭگەيىندە اتقارۋعا ءتيىستى شارالاردى شۇعىل قولعا الدى. زيراتتىڭ قاراوتكەل اۋماعىندا ورىن تەپكەنىن ەسكەرگەن تاريحشىلار وعان «قاراوتكەل» دەگەن رەسمي اتاۋ بەرىپ, الاقانداي اقپاردان ارىعا اسىپ كورمەگەن, بۇرىن-سوڭدى حاتتالماعان دەرەكتەردى جيناستىرىپ, جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريحي ەسكەرتكىش رەتىندە قورعاۋعا الۋدى كۇن تارتىبىنە قويدى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن زيراتتىڭ قورشاۋىن جوندەپ, قورىمعا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاپەرگە الىندى.
ارينە, بۇعان دەيىن وسىناۋ يگىلىكتى ءىستى اتقارۋعا جەكەلەگەن قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان نيەت بىلدىرىلگەن. بىراق, امال نە, اياقسىز قالا بەرگەن.
وسى جىلدىڭ شىلدە ايىندا استانا قالاسى اكىمىنىڭ سايتىنا «رۋح» قوعامدىق قورىنىڭ اتىنان جانە ەلوردا تۇرعىنى سالمان گۋتساريەۆتەن «وسى زيراتتا جاتقان اتا-بابا رۋحىنىڭ قۇرمەتىنە جانە قازاق حالقىنىڭ مەيماندوس پەيىلىنە دەگەن ىلتيپاتپەن استانا قالاسى اۋماعىنداعى كونە زيراتتىڭ قورشاۋىن جاڭارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزدى سۇرايمىز» دەگەن مازمۇندى ۇسىنىس-حات ءتۇستى.
– مەن ءوزىم دە 2006 جىلعا دەيىن وسى زيراتتىڭ كونەدەن كەلە جاتقانىن بىلگەنىم جوق. بۇل جەردە ءبىزدىڭ اۋلەتتەن تاراپ, ەرتەرەكتە دۇنيەدەن وتكەندەر جاتىر. اتامىز, اجەمىز جانە ەكى اعامىز بەن ەكى اپكەمىز جەرلەنگەن. باسىن قارايتىپ, قۇلپىتاس قويعانبىز. ورازا ايت كەزىندە بارىپ قۇران باعىشتاپ تۇردىق. ەڭ العاشقى قۇلپىتاستى تەگىمىز ءبىر گۋتساريەۆ ساۆاربەك ساادۇلى قويعان. ول 1964 جىلى كاۆكازعا قونىس اۋداردى. اتامەكەنگە كەتپەس بۇرىن, 1962 جىلى اكەسى ساادقا قۇلپىتاس قويدى. سول قۇلپىتاستى ەكىنشى رەت, 1975 جىلى ساۆاربەكتىڭ ۇلى حامزات جاڭالادى. ال, «قاراوتكەل» زيراتىنىڭ قورشاۋىن جاڭعىرتۋ تۋرالى ويدى ەڭ العاش ساۆاربەكتىڭ ۇلى, مەنىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن نەمەرە اعايىم ميحايل گۋتساريەۆ ايتىپ ەدى. سونىمەن, ول كىسى قارجىلاي كومەك جاسادى. زيراتتى قورشاپ, تال ەگىپ, اباتتاندىرۋدى «تاكەجانوۆ» جەكە كاسىپورنى جۇرگىزدى, – دەدى كاسىپكەر سالمان گۋتساريەۆ.
بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا س.گۋتساريەۆتىڭ ءوزى ءجۇردى. ولار بۇل جۇمىستى شىلدەنىڭ 9-ى كۇنى باستاعان. قازاننىڭ اياعىندا ءتامامدايمىز دەگەن. «ارىق ايتىپ, سەمىز شىقتى», بۇگىندە قورشاۋ تولىق جاسالىپ ءبىتتى. ءۇش جۇزگە تارتا اعاش ەگىلدى.
ەلورداداعى كونە مۇسىلمان زيراتىن جاڭالاۋعا كومەك ەتكەن ميحايل ساۆاربەكۇلى – اقمولانىڭ تۋماسى, جامبىل تەحنولوگيا جانە جەڭىل ونەركاسىپ ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى. بۇگىندە ماسكەۋدە تۇرادى. رەسەيدەگى ساناۋلى اسا داۋلەتتىلەردىڭ ءبىرى.
… استانادا كونە زيراتتى بۇزادى ەكەن دەگەن سىبىستان سەسكەنگەن گۋتساريەۆتەر اتا-باباسى مەن تۋىستارىنىڭ ءمايىتىن كوشىرىپ, ينگۋشەتياعا اپارىپ جەرلەمەك نيەتىن ايتقاندا, وسى جاقتاعى مولدانىڭ «ءمايىتتى مازالاماعاندارىڭىز ءجون» دەگەن سوزىنە توقتادى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ماسكەۋگە بارعان ساپارىندا سالمانعا اعاسى ميحايل استاناداعى كونە زيراتتىڭ قورشاۋىن جاڭارتىپ, مۇمكىندىگىنشە اباتتاندىرۋعا قول ۇشىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. سولايشا, سالمان «رۋحپەن» بىرىگىپ, استانا قالالىق اكىمدىگىنە حات ءتۇسىردى.
– اكىمنىڭ اتىنا وسى حات تۇسكەن سوڭ, مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىلىعى «تاكەجانوۆ» قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ جەتەكشىلەرىمەن كەزدەستى. جۇزدەسۋدە زيراتتى قورشاۋ بارىسىندا ونىڭ ىشكى مازمۇنىنا زاقىم كەلتىرمەۋدى, اتاپ ايتقاندا, قۇلپىتاستارعا زالال كەلتىرمەۋگە, وزگەرىس جاساماۋعا, ەڭ باستىسى – سۇيەكتەرگە تيىسپەۋ تۋرالى تالاپتار ايتىلدى, – دەدى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى ءبولىمنىڭ قىزمەتكەرى كاميلا قوقىموۆا.
سونىمەن بىرگە, اكىمدىك تاراپىنان «قاراوتكەل» زيراتىنا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن دا قاتار جۇرگىزۋ ەسكەرىلدى. بۇگىندە ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى كەمەل اقىشەۆ اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنان عىلىمي-زەرتتەۋ توبى جۇمىس ىستەپ جاتىر.
زەرتتەۋشىلەر «قاراوتكەل» مۇسىلمان زيراتىنىڭ 1609–1962 جىلدار ارالىعىن قامتيتىنىن انىقتادى. بۇل قورىمدا تاۋكە حاننىڭ ۇلى سامەكە, اقمولانىڭ نەگىزىن قالاۋشى اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين, بوگەنباي, قابانباي, كەنەسارى, امانگەلدى باتىرلاردىڭ ساربازدارى, كوپەس بايمۇحامەد قوسشىعۇلوۆ, ءدىنى مۇسىلمان حالىققا بەلگىلى سامارقان, بۇحار, قازان قالالارىندا تۋعان قايراتكەرلەر جەرلەنگەن دەگەن دەرەكتەر بار. اراب, پارسى, توتە جازۋمەن جازىلعان قۇلپىتاستار بەلگىلى.
– قازىرگى تاڭدا 2169 قۇلپىتاس ساقتالعان ەكەن. كەيبىرەۋىنىڭ اتى-ءجونى كيريلليتسامەن قازاقشا جازىلعان. اراب قارپىمەن جازىلعان, پارسىشا تۇسىرىلگەن قۇلپىتاستاردىڭ جازۋىن بۇگىنگى تاڭدا الماتىداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى وقىپ, سارالاپ جاتىر. ول ساراپتاما قولعا تيگەن سوڭ, زيراتتاعى ادامداردىڭ اتى-ءجونى تاعى دا ايقىندالاتىن بولادى. كوپتەگەن قۇلپىتاستار سىنعان, بۇلىنگەن نەمەسە كەيبىرەۋىندەگى جازۋدى جەل مەن قۇز شايىپ, ءوشىپ قالعان. نەمەسە كەيبىر ارىپتەرى ءتۇسىپ, مارقۇمداردىڭ اتى-ءجونىن انىق وقۋ مۇمكىن ەمەس. زەرتتەلىپ جاتقان مالىمەتتەر انىقتالعان سوڭ, ەسەپ كارتوچكاسىن ءتۇزىپ, «قاراوتكەلدىڭ» تولىق كارتاسىن جاسايمىز. «قاراوتكەل» مۇسىلمان زيراتى جونىندەگى الىنىپ جاتقان مالىمەتتەر بولاشاق عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ىرگەتاسى, العاشقى دەرەككوز بولىپ تابىدادى. وسىعان دەيىن مۇندا ەكى مىڭ قارالى ادام جەرلەنگەن دەپ كەلگەن. ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىز بويىنشا, ون مىڭعا جۋىق ادام جەرلەنگەن بولۋى مۇمكىن. تەك ەكى مىڭنان استامىنىڭ باسىنا قۇلپىتاس قويىلعان. مۇندا اتا-اجەلەرىنىڭ نەمەسە باسقا جاسى ۇلكەن تۋىستارىنىڭ اياق جاعىنا قويىلعان جاس بالالاردىڭ دا ءمايىتى بار. ولاردىڭ بارىنە بىردەي بەلگىتاس قويىلماعاندىقتان, كەيبىرىنىڭ اتى-ءجونىن تولىق انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. كازىر 262 ادامنىڭ اتى-ءجونى انىقتالدى, – دەدى عىلىمي توپتىڭ زەرتتەۋشىسى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى سەرعازى ساكەنوۆ.
– «قاراوتكەل» زيراتىنىڭ كۇردەلىلىگىنەن ءبىز ءارتۇرلى زەرتتەۋ ءتاسىلىن قولدانامىز. ارحەولوگيالىق جانە ارحەولوگيالىق-توپولوگيالىق جىكتەۋ, سونىمەن قاتار, ەتنوگرافيالىق ءتاسىل ارقىلى انىقتاۋ جاساپ جاتىرمىز. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ءادىسى ارقىلى 2169 قۇلپىتاستىڭ ءتورت ءتۇرلى سيپاتىن انىقتادىق. بۇل زەرتتەۋدىڭ قۇندىلىعى سوندا – «قاراوتكەل» زيراتى كونە دەگەنىمىزبەن, ادەتتەگىدەي, ساق, عۇن ءداۋىرى ەمەس, ءارى كەتسە, تۇركى, بەرىسى قازاق ەلى تۋرالى تاريحىن تانيمىز. ويتكەنى, مۇندا قازاق سالتىنداعى قۇلپىتاستىڭ ءتورت ءتۇرى كەزدەسەدى. ءتورت ءجۇز جىلدان بەرى كەلە جاتقان وسى زيراتتا ءار زامانعا لايىقتى جەرلەۋ سالتى مەن قۇلپىتاس قويۋ ءۇردىسى بايقالادى. قۇلپىتاس جاسالعان ماتەريالداردان مارقۇمنىڭ قاي زاماندا ءومىر سۇرگەنىن انىقتاۋعا بولادى. جانە قۇلپىتاس قويۋ سالتىنان قاي كەزەڭدە قويىلعانىن بىلۋگە بولعانداي. ماسەلەن, التايلىقتار مەن قىپشاقتاردىڭ جانە قازاق رۋلارىنىڭ ءمايىتتى قويۋ ءۇردىسىن كورۋگە بولادى. سونداي-اق, ءبىر تاڭعالارلىعى – زيراتتىڭ ءار-ءار جەرىنە قويىلعان قۇلپىتاستاردان بىركەلكى جازۋ مانەرىن تانىدىق. سوعان قاراپ, ەرتەرەكتە قازاق جەرىندە زيراتقا جازۋ جازاتىن شەبەرلەر نەمەسە تۇتاس ءبىر شەبەرحانا جۇمىس ىستەگەن دەگەن توقتامعا كەلۋگە بولادى. بۇل دا بولسا, قازاق تاريحىنىڭ ءبىر پاراعى, – دەدى ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, عىلىمي-زەرتتەۋ توبى جەتەكشىلەرىنڭ ءبىرى الەكسەي سۆيريدوۆ.
دەمەك, تاريحشى ك.قوقىموۆانىڭ ايتۋىنشا, «قاراوتكەل» زيراتى استانا تاريحىنىڭ, ءتىپتى اقمولا ءوڭىرى تاريحىنىڭ تۇنىپ جاتقان ءبىر كومبەسى» بولۋى كەرەك. ولاي بولسا, ارقا وڭىرىندەگى قازاق مادەني مۇراسىنىڭ ءبىر تارماعى «قاراوتكەل» قورىمىندا جاتقانىندا شاك كەلتىرۋگە بولماس…
راۋشان
تولەنقىزى
