ومىرگە ءسابيدىڭ كەلۋى – زور قۋانىش. ال ەندى وتباسىن قۇرىپ الىپ, دۇنيەگە نارەستە كەلگەندە ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنبەيتىن جەلوكپەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانى سول قۋانىشتى سۋ سەپكەندەي باسىپ, قوعامدى الاڭداتىپ وتىر. وتكەن جىلى استانا قالاسىندا 72 جۇپ شاڭىراق كوتەرسە, سولاردىڭ 28-ءى ايىرىلىسىپ كەتكەن. بۇل – قورقىنىشتى دەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ كوبى وسى ارالىقتا پەرزەنت ءسۇيىپ ۇلگەرگەن. قانشا ەش جازىعى جوق, بەيكۇنا پەرىشتەنىڭ تاعدىرى تالكەككە تۇسكەنىن ويلاۋعا جۇرەك داۋالامايدى.
زاڭ قاتال بولعانمەن…
قازىر ەلوردادا ءوزىنىڭ بەلىنەن شىققان بالاسىنا اليمەنت تولەمەي قاشىپ جۇرگەن 418 ادامعا ىزدەۋ جاريالانىپتى. سولاردىڭ 402-ءسى – ەر ادام, 16-سى – ايەل ادام. قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسىنىڭ اقپاراتىنا سەنسەك, ەلىمىزدە سابيىنە اليمەنت تولەۋدەن جالتارعاندار سانى 1700-دەن اسادى. ولاردىڭ 448-ىنە جىل باسىنان بەرى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ, قىلمىستىق كودەكستىڭ 139-بابىنا سايكەس, 212-ءسى قاماۋعا الىنسا, 198-ءىنىڭ باس بوستاندىعى شەكتەلدى. ال 600-ءى قوعامدىق جۇمىستارعا جەگىلىپ, 370-ىنە سوت شارتتى تۇردە جازا كەستى.
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, قۇرمەتتى ۇستاز, وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى دامەلى ەشمۇراتقىزىنىڭ ايتۋىنشا, قازىر ايەلدەرىنىڭ موينىنا وتىرىپ الىپ, «اۋىردىڭ ۇستىمەن, جەڭىلدىڭ استىمەن» كۇن كورىپ جۇرگەن ارامتاماق ەركەكتەر ازايماي وتىر.
«قازىرگى ايەلدەرگە تاڭعالامىن. جىلدار بويى بازار جاعالاپ, ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسىپ, سول جەتەسىزدەردى اسىراپ كەلەدى. ءبىز تۇراتىن كوپقاباتتى ۇيدە وسىنداي بىرنەشە جاعدايدى كۇندەلىكتى كوزىمىز كورىپ, كۋا بولىپ جۇرگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ۇكىمەتتىڭ قازىر قاشقىن اكەلەرگە زاڭدى قاتايتقانى قۇبا-قۇپ. پەرزەنتىن ومىرگە اكەلىپ, ولاردى ءتىرى جەتىم ەتەتىن اكەسىماقتار ەڭ بولماسا سولاردىڭ كوز جاسىنا قالماي, ناپاقاسىن بەرىپ تۇرسا دا تاۋبە دەيتىن زامانعا جەتتىك. قاسقالداقتىڭ قانىنداي عانا تيىن-تەبەنىن الۋ ءۇشىن جالعىزىلىكتى انالار جىلدار بويى جۇيكەسىن جۇقارتادى».
راس, قارىز اليمەنتشىلەردىڭ مەملەكەت جىل سايىن تىنىسىن تارىلتىپ كەلەدى. ولاردىڭ پاتەرىنە, كولىگى مەن جۇرگىزۋشى كۋالىگىنە دەيىن بۇعاتتاپ, شەتەلگە شىعا المايتىنداي ەتىپ قويدى. سوندا دا اليمەنت تولەمەيتىندەر سانى ازايماي وتىر. ماسەلەن, 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 2023 جىلى ءوز پەرزەنتىنەن بەزىنىپ, اليمەنتتەن بوي تاسالاعاندار سانى ءۇش ەسە ارتىپتى.
زاڭگەر ءاليما ايمەنوۆا كۇيەۋى كەتىپ قالعان جالعىزىلىكتى انالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋمەن بىرنەشە جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.
«ارينە, اليمەنتتەن قاساقانا جالتارۋشىلارمەن كۇرەس كۇشەيىپ كەلەدى. ولار اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ, ايىپپۇل تولەيدى. كەيبىرى 5 تاۋلىككە قاماۋعا الىنادى. وسىنداي جازالاۋ شارالارى كەيبىرىنە اسەر ەتىپ, قارىزىن وتەپ, ودان ءارى بالالارىنا اليمەنتتى ۋاقىتىندا تولەپ جۇرگەندەر بار. بازبىرەۋى ۋاقىتشا جۇمىسقا ورنالاسىپ, جىلدار بويى جينالىپ قالعان بالالارىنىڭ ناپاقاسىن بەرىپ جاتادى. دەگەنمەن قانشا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىلسە دە, ءمىز باقپايتىن اكەلەر دە بار. ولار قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 139-بابى بويىنشا بالالارىن كۇتىپ-باعۋعا ارنالعان قاراجاتتى تولەۋ جونىندەگى مىندەتتى ورىنداماعانى ءۇشىن 600 ساعاتقا دەيىنگى مەرزىمگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتىلادى, نە 2 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعى شەكتەلەدى, نە سول مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى».
جۇمىسى جوقتىق سەبەپ ەمەس
12 جىلدان بەرى بالالارىنا اليمەنت تولەپ كەلە جاتقان ەلوردا تۇرعىنى توقسانباي سەيتقاسىم بارلىق باسىمدىقتىڭ ايەلدە ەكەنىن ايتىپ, ءوز ويىن بۇكپەسىز جايىپ سالدى.
«قىز كۇنىندە ءبارى جاقسى, جامان ايەل قايدان شىعادى؟!» دەمەكشى, 3 جىل بىرگە ءجۇرىپ, ءسۇيىپ قوسىلعان ايەلىممەن 3 پەرزەنتىمىز دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ايىرىلىسامىن دەۋ ءۇش ۇيىقتاسام دا تۇسىمە كىرمەپتى. ءۇي شارۋاسىن ۇرشىقشا يىرەتىن, قولى التىن كەلىنشەگىم اتا-انامدى جاراتپادى. بولەك تۇرعاننىڭ وزىندە ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى, سويلەگەن ءسوزى ۇنامادى. سابيلەرىمدى ەت جاقىندارىما جاقىنداتپادى. امال جوق, ەكىگە ايىرىلۋعا تۋرا كەلدى. ءبارىن تاستاپ, اتا-اناما كەتىپ قالدىم. باسىندا بالالارىما قارجىلاي كومەگىمدى اياعان جوقپىن. 2-3 جىلدان كەيىن اكە-شەشەم بىرىنەن سوڭ ءبىرى دۇنيە سالعاندا ءوزىم دە قينالىپ قالىپ, ءبىراز ۋاقىت بالالارىما قارايلاسا الماي قالعانىم راس. مىنە, سول كەزدە بۇرىنعى ايەلىم سوتقا جۇگىنىپ, مەنەن اليمەنت ءوندىرىپ الدى. ءسويتىپ, ايىنا 172 مىڭ تەڭگە تولەيتىن ەتىپ مىندەتتەپ قويدى. مەنىڭ دۇنيە-مۇلكىمدى, ءۇي-جايىمدى بالالارىما تاستاپ كەتكەنىم, ونى ايەلىمنىڭ ساتىپ جىبەرىپ, باسقا ءۇي, ماشينا العانى ەسكەرىلگەن جوق. جۇمىسىم بولماي, جاعدايىم كەلىسپەي 2-3 اي تولەي الماي قالسام, سوت ورىنداۋشىلارى ەسەپشوتىمدى بۇعاتتاپ, قارىزعا كىرگىزىپ, ۇستەمە قوسىپ, زىعىرىمدى شىعارادى. مەن بالالارىم ءۇشىن اليمەنت تولەۋدەن قاشپايمىن. الايدا مەنىڭ دە ەكىنشى وتباسىم, تىرلىگىم بار. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي جاتادى» دەدى.
«تۇراقتى تابىسىنىڭ بار-جوعىنا قاراماستان, كامەلەتكە تولماعان بالالارىن كۇتىپ-باعۋ اتا-اناعا زاڭمەن مىندەتتەلەدى. ەگەر ازامات پەرزەنتتەرىنە ەرىكتى تۇردە قارجىلاي كومەك كورسەتە الماسا, ونى سوت ءماجبۇرلى تۇردە ءوندىرىپ الۋعا ۇكىم ەتەدى. ايىرىلىسار كەزدە ايەلدىڭ كۇيەۋى جۇمىس ىستەمەسە, تۇراقتى تابىسى بولماسا نەمەسە باسىندا باسقا دا تۇرمىستىڭ قيىنشىلىعى بولسا, ودان اليمەنت الىنبايدى دەگەن ءسوز ەمەس. پەرزەنتتەرى 18 جاسقا, ال تەحنيكالىق, كاسىبي كوللەدجگە نەمەسە جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەن جاعدايدا, 21 جاسقا تولعانشا اي سايىن جۇيەلى تۇردە تولەپ تۇرۋعا مىندەتتى. دالەلدى سەبەپتەر تەك اليمەنتشى اۋىر ناۋقاس بولعان جانە ءىرى قارجى قيىندىعىنا تاپ بولعان كەزدە (جۇمىس ىستەيدى, كىرىسىن جاسىرمايدى, اليمەنتىن اي سايىن تولەگىسى كەلەدى, بىراق تابىسى جەتپەيدى) قاراستىرىلۋى مۇمكىن» دەيدى زاڭگەر ءاليما ايمەنوۆا.
امالسىزدان ماجبۇرلەۋدە
«نەگىزى, اليمەنتتەن جالتارعانداردىڭ قۇقىعىن ءالى دە شەكتەي تۇسەتىن تەتىكتى ىسكە قوسقان دۇرىس» دەيدى قوعام بەلسەندىسى, زاڭگەر الينا ەرعاليەۆا.
«مۇنداي قادامعا قوعامدى ەلىمىزدە وسى نەگىزدە قالىپتاسقان سۇرەڭسىز ستاتيستيكا يتەرمەلەيدى. قازىر اجىراسقان اكەلەردىڭ 70-75 پايىزى بالالارىنا اليمەنت تولەمەيدى. ولاردىڭ تەڭ جارتىسى قاشىپ ءجۇر, ىزدەۋ جاريالانعان. ماجبۇرلەپ تولەتىپ جاتقانمەن, ناقتى ناتيجەگە ءالى قول جەتپەي كەلەدى. بۇل جەردە جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ەڭبەگىن اتاپ ايتۋ كەرەك. وندىرىستەگى ءىستىڭ 60-70 پايىزى وسى سوت ورىنداۋشىلاردىڭ كۇشىمەن جۇزەگە اسىپ جاتىر. Cوندىقتان ولارعا ءالى دە وكىلەت بەرە تۇسكەن ءجون. بۇگىنگى تاڭدا اليمەنت بويىنشا سوت ورىنداۋشىلار قولىندا 300 مىڭعا تارتا ءىس بار ەكەن. راسى كەرەك, بارلىعىن بىردەي قامتۋعا ولاردىڭ دا كۇشى جەتىڭكىرەمەي جاتىر. سونىڭ سالدارىنان ەلىمىزدە اليمەنت بويىنشا قارىز 15 ميللياردقا جاقىنداعان. اسىرەسە ماسكۇنەمدەر مەن جالاقى مولشەرىن ازايتۋ ءۇشىن جۇمىس بەرۋشىمەن كەلىسىپ, جالعان قۇجات جاساتاتىندار بۇل سالادا سابيلەر الدىنداعى وسىنداي اۋقىمدى بەرەشەكتى قالىپتاستىرىپ وتىر».
جازىقسىز جاۋتاڭداعان بۇلدىرشىندەردىڭ تاعدىرى كىم-كىمدى دە قاتتى ويلاندىرسا كەرەك. وتكەن بالالار جىلى اياسىندا وسىنداي تاس جۇرەك اكەلەر مەن انالاردى (ويتكەنى اليمەنتتەن جالتارعان ايەلدەر دە بار) قوعامنان الاستاتۋعا دەيىن شارا قولدانۋ قولعا الىندى. ايتا كەتەيىك, باۋىر ەتى بالاسىنان بەزگەن بەزبۇيرەك ايەلدەردىڭ بەرەشەگى دە 400 ميلليونعا جەتىپ جىعىلادى ەكەن.
كەيىنگى كەزدە پروكۋراتۋرا ورگاندارى بالا قۇقىعىنىڭ قورعالۋىن قاداعالاۋعا كۇش سالا باستادى. وسىنداي قاداعالاۋ ناتيجەسىندە ەلوردادا عانا ءوز قىزمەت مىندەتىن تيىسىنشە اتقارماعان 147 سوت ورىنداۋشى تارتىپتىك جازاعا تارتىلىپتى. الداعى ۋاقىتتا ىشكى ىستەر ورگاندارى اليمەنت بويىنشا بورىشكەرلەرگە قىلمىستىق ءىس قوزعاماسا, بۇل جۇمىسپەن پروكۋراتۋرا اينالىسادى. وتكەن جىلى باس شاھاردا بالاسىنا اقشا تولەۋدەن جالتارعان 127 اكە 2 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ, 85 بورىشكەردىڭ جۇرگىزۋشى كۋالىگى الىنعان. 90-نان استام قاشقىننىڭ كولىگى ايىپ تۇراعىنا قويىلىپ, قارىزىن وتەۋ ءۇشىن اۋكتسيون ارقىلى ساتىلعان. ءماجبۇرلى تۇردە قولعا الىنعان وسىنداي ءىس-شارالار عانا جاۋاپسىز اكەلەردى ويلاندىرا باستاعانداي.
