مەملەكەت باسشىسىنىڭ توراعالىعىمەن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى
بەينەبايلانىس رەجيمىندە وتكەن ءىس-شاراعا پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ, مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىلىعى, ۇكىمەت مۇشەلەرى, وبلىستاردىڭ, نۇر-سۇلتان, الماتى, شىمكەنت قالالارىنىڭ اكىمدەرى, ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ باسشىلارى قاتىستى.
ناقتى تابىستى ارتتىرۋ كەرەك
مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ كۇردەلى گەوساياسي سىن-قاتەرلەرگە قاراماستان, بىرقالىپتى دامىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتتى. بيىلعى ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەكونوميكا 3,4 پايىزعا, ال ناقتى سەكتور 4,1 پايىزعا وسكەن. اسىرەسە وڭدەۋ ونەركاسىبى سالاسىندا ايتارلىقتاي ىلگەرىلەۋ بار.
– ينفلياتسيا ءبىر ورىندا تۇرعان جوق. قازىر بۇل كورسەتكىش 14,5 پايىزعا جەتىپ, 2015 جىلعى دەڭگەيدەن اسىپ ءتۇستى. ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا ەكونوميكامىز قالپىنا كەلدى. بىراق حالىقارالىق ينستيتۋتتار قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى بيىل 2 پايىزعا عانا وسەدى دەپ بولجاپ وتىر. بۇعان دەيىن ولار ءوسىم 3,7 پايىز بولاتىنىن ايتقان ەدى. سوندىقتان ۇكىمەت ەل ەكونوميكاسىنىڭ ورنىقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس. ەڭ باستىسى, ازاماتتاردىڭ ناقتى تابىسىن ارتتىرۋ قاجەت, – دەدى پرەزيدەنت.
«قازىر ينفلياتسيانىڭ شارىقتاپ كەتۋى ەڭ كۇردەلى ماسەلە بولىپ وتىر. باعانىڭ وسۋىنە ازىق-تۇلىك ينفلياتسياسى اسەر ەتتى. ونىڭ دەڭگەيى 19,2 پايىزعا جەتتى. جالپى, ازىق-تۇلىك بىردەن 80 پايىزعا قىمباتتادى. ۇكىمەتتىڭ باعانى تۇراقتاندىرۋعا باعىتتالعان شارالارى ءتيىمسىز بولىپ شىقتى. ۇكىمەت ينفلياتسيانى ەسكى ءادىس-تاسىلمەن توقتاتقىسى كەلەدى. ونىڭ وزىندە بيۋدجەتتەن قوسىمشا قاراجات ءبولىپ, باعانى جاساندى تۇردە عانا رەتتەپ وتىر. ياعني قىمباتشىلىقتىڭ سەبەبىمەن ەمەس, سالدارىمەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ال شىن مانىندە كەرىسىنشە بولۋى كەرەك.
ۇكىمەت بار جاۋاپكەرشىلىكتى وڭىرلەرگە ارتىپ قويدى. ولار اكىمشىلىك رەسۋرستى پايدالانىپ, دۇكەندەردى ارالاپ ءجۇر, باسقا تاسىلدەر جانە جاڭا يدەيالار جوق. مۇنداي جۇمىس ەشقاشان ءتيىمدى بولعان ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, نارىق زاڭدىلىعىنا ساي كەلەتىن جاڭا ۇستانىم جوق.
مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى الدىن الا ساتىپ الۋ تاسىلدەرىن كەڭىرەك قولدانا باستادى. بيىلعى شىلدەگە دەيىن الەۋمەتتىك ماڭىزى بار 47 مىڭ توننا ازىق-تۇلىككە قاتىستى وسىنداي شارتتار جاسالدى. دەگەنمەن مۇنداي كولەمدەگى تاۋار ىشكى نارىققا ايتارلىقتاي ىقپال ەتپەيتىنى انىق.
ءونىمدى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەردەن الدىن الا تىكەلەي ساتىپ الۋ جولدارىن ايقىنداۋ قاجەت. مۇنىمەن قۇزىرلى مينيسترلىكتەر اينالىسۋعا ءتيىس. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى وسى ءتاسىلدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن ءتيىستى قاۋىمداستىقتاردى جانە نارىق سۋبەكتىلەرىن جۇمىلدىرۋعا ءتيىس.
تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – ءونىمدى ساتۋ. وكىنىشكە قاراي, ەلىمىزدەگى ءونىمنىڭ ءبارى بىردەي دۇكەن سورەسىنەن تابىلا بەرمەيدى. يمپورتپەن قاتار, ىشكى كەدەرگىلەر دە بار. اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەردىڭ ماسەلەلەرى دە از ەمەس. ولار تاۋاردىڭ ۇزدىكسىز جەتكىزىلۋىن, ءونىم ساپاسىنىڭ تۇراقتى بولۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى. باسقا دا تالاپتار بار. ارينە, مۇنىڭ ءبارىن بىرتىندەپ رەتكە كەلتىرگەن ءجون. سوندىقتان فەرمەرلەرگە قولداۋ كورسەتۋ تاسىلدەرىن بىرلەسە ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.
سوڭعى جىلدارى حالىقتىڭ تابىسى بىرتىندەپ ءوستى. بىلتىر بۇل ءوسىم 5 پايىز شاماسىندا بولدى. بىراق الماتى, اتىراۋ, قىزىلوردا, ماڭعىستاۋ جانە تۇركىستان وبلىستارىندا جۇرتتىڭ تابىسى ورتاشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيگە جەتپەيدى. بۇل كورسەتكىش الماتى جانە شىمكەنت قالالارىندا دا تومەن. ال قىزىلوردا وبلىسىندا حالىقتىڭ تابىسى ءتىپتى ازايىپ كەتتى. بيىل مامىر ايىندا ازاماتتاردىڭ ناقتى تابىسىنىڭ كورسەتكىشى مينۋس 2,9 پايىز بولدى. مۇنداي قۇلدىراۋ كوپتەن بەرى بولعان ەمەس.
حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسى قابىلداندى. بىراق ونىڭ جۇرتقا تيگىزىپ جاتقان پايداسى شامالى. ەڭ الدىمەن, جەرگىلىكتى جەرلەردە ءتيىمدى جۇمىس جۇرگىزىلۋى كەرەك. اكىمدەر جىل سايىن ءاربىر 10 مىڭ تۇرعىنعا 100 جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋعا ءتيىس. مەنىڭ بىلۋىمشە, بۇل باعىتتا ناقتى ناتيجە جوق. تاعى دا ەسكەرتەمىن. ءوڭىر باسشىلارىنىڭ جۇمىسىن باعالاعان كەزدە وسى كورسەتكىشكە باسا ءمان بەرەمىز. جۇمىس ورىندارىن اشۋ جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋى دا وسىعان بايلانىستى. سوندىقتان ۇكىمەت اكىمدەرمەن بىرلەسىپ, بۇل مىندەتتىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن تالداۋعا ءتيىس.
حالىق سانى كوبەيگەن سايىن تۇراقتى جۇمىس ورىندارى اشىلۋى كەرەك.
وڭىردەگى جۇمىسسىزدىق ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قون ۇدەرىسىنە بايلانىستى كۇشەيىپ بارادى. ۇكىمەتكە ىشكى ەكونوميكالىق رەسۋرستاردى جۇمىلدىراتىن جاڭا تاسىلدەر ازىرلەۋدى تاپسىرامىن. بۇل رەتتە حالىقتى وزگە ايماقتارعا كوشىرۋ باعدارلاماسىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ كەرەك.
ءبىز تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستاردى تولىق قولدايمىز. بىراق تەك ماڭعىستاۋ وڭىرىمەن شەكتەلۋگە بولمايدى. باسقا وبلىستارعا, سونىڭ ىشىندە ءوندىرىسى دامىعان ايماقتارعا قونىستانۋعا بولادى. ءبىز قاجەتتى جاعدايدى جاساۋعا دايىنبىز.
جۇمىسپەن قامتۋ – ماڭىزدى ماسەلە
قازىرگى زاماندا وڭىرلەردە, ەلدەردە, ءتىپتى, قۇرلىقتاردا جۇمىس كۇشىنىڭ كوشى-قونى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل زاڭدى قۇبىلىسقا اينالدى. وسى ۇردىسكە ءبىزدىڭ ازاماتتار دا ۇيرەنۋى كەرەك. كورشى ەلدەردىڭ ازاماتتارى بۇل جاعدايعا جاقسى بەيىمدەلدى. ءبىز قانداستارىمىزدىڭ بارلىق سالادا, سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس ىستەگەنىن قالايمىز. ولار جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ سەنەمىن.
قازىرگى تاڭدا جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋعا باسا نازار اۋداراتىن كەز كەلدى. جىل سايىن ەڭبەك نارىعىنا 300 مىڭعا جۋىق جاستار شىعادى. ەلىمىزدە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءوزىن-ءوزى دامىتۋىنا جاعداي جاسالىپ جاتىر. بىراق ناقتى شارالارعا قاراماستان, جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسى تولىق شەشىلمەي كەلەدى. كەيبىر ايماقتا جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ەلىمىزدەگى ورتاشا كورسەتكىشتەن ايتارلىقتاي جوعارى. اسىرەسە, نۇر-سۇلتان, الماتى قالالارى, الماتى, قاراعاندى, سولتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارى – سونىڭ قاتارىندا. ۇكىمەت جانە وبلىس اكىمدەرى وسى ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. جىل اياقتالعاندا ءتيىستى قورىتىندىسىن شىعارامىز.
ەكى مىڭىنشى جىلدارى بالا سانى كۇرت كوبەيگەنى بەلگىلى. كەلەسى جىلدان باستاپ سول كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق ەڭبەك نارىعىنا شىعا باستايدى. وسىنى ەسكەرگەن ءجون. سوندىقتان جۇرتتى جۇمىسپەن قامتۋ ىسىنە قاتىستى تىڭ تاسىلدەر قولدانۋ قاجەت. ال ازاماتتارىمىز قازىرگى زامانداعى حالىقارالىق نارىق ۇردىسىنە بەيىمدەلۋى كەرەك.
ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق, كوشى-قون, تەحنولوگيالىق دامۋ بارىسىن دا ەسكەرگەن ابزال. بۇل ماسەلەنىڭ دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق قىرىن بىردەي ۇشتاستىرا بىلگەن ءجون. ۇكىمەتكە ەڭبەك نارىعىن دامىتۋ جوسپارىن شۇعىل ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.
ادام كاپيتالىن دامىتۋ ىسىندە ءبىلىم سالاسى نەگىزگى ءرول اتقارادى. ءبىز جۋىردا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن ەكىگە بولدىك. بۇل قادام قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. ۇكىمەت جانە جاڭا مينيسترلىكتەردىڭ باسشىلارى وتاندىق ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن تىڭ سەرپىنمەن دامىتۋعا كۇش سالادى دەپ سەنەمىن.
مەن وسى جىلدى بالالار جىلى دەپ جاريالادىم. بىراق سوڭعى جىلدارى مەكتەپ قابىرعاسىندا زورلىق-زومبىلىقتىڭ كوبەيىپ كەتكەنى الاڭداتادى. ونىڭ ۇستىنە, تولىق جابدىقتالعان مەكتەپتەردىڭ 65 پايىزىندا (ياعني 3 مىڭ مەكتەپتە) بەينەباقىلاۋ جۇيەسى تالاپقا ساي ەمەس, كەيدە مۇلدەم جۇمىس ىستەمەيدى. جالپى, ەلىمىز بويىنشا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ ءوز-وزىنە قول سالۋى, ياعني سۋيتسيد ازايدى. دەگەنمەن الماتى, جامبىل, قوستاناي جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا مۇنداي وقيعالار كوبەيىپ بارادى. بالالاردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋعا, ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋعا, ءاربىر بالانىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان كەشەندى جوسپار قاجەت.
ءبىلىم مەن تاربيەگە ءمان بەرەمىز
تاعى ءبىر تۇيتكىلگە توقتالسام. جەكەمەنشىك بالاباقشالاردا بالالاردى ۇرىپ-سوعۋ دەرەكتەرى بار. سونىمەن قاتار, جۇمىس ىستەمەيتىن بالاباقشالارعا قارجى ءبولۋ كوبەيىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ قىزمەتى اشىق ەمەس ەكەنىن, ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگى جوقتىعىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا, قوعام تالابىنا ساي ەمەس. 2011 جىلى بالاباقشالاردىڭ ليتسەنزيا بويىنشا جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبىن توقتاتتىق. مەملەكەت بۇل قادامعا امالسىزدان باردى. ويتكەنى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى بالاباقشامەن بارىنشا قامتۋىمىز كەرەك بولدى. بۇل رەتتە جەكە سەكتوردىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ ماڭىزدى ەدى. ناتيجەسىندە 2 جانە 6 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ 88 پايىزدان استامى بالاباقشامەن قامتىلدى. ەندى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىراتىن كەز كەلدى. ۇكىمەت وسى ماسەلەنى مۇقيات قاراستىرۋى كەرەك. ليتسەنزيالاۋ ءتارتىبىن قايتا ەنگىزۋ, ەڭ الدىمەن, مەملەكەتكە ەمەس, قوعامعا قاجەت شارا. ويتكەنى باستى ماقسات – بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.
كەلەسى ماسەلە – قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ. بۇل – وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قارىم-قابىلەتىن دامىتۋ ءۇشىن قولعا الىنعان باستاما. قوسىمشا سپورتتىق جانە شىعارماشىلىق ءبىلىم بەرۋ ىسىنە مەملەكەت تاپسىرىسى بويىنشا قارجى بولىنەتىن بولدى. بۇل قادام ۇيىرمەلەر مەن سەكتسيالارعا قاتىساتىن بالالاردىڭ سانىن 70 پايىزعا دەيىن ارتتىردى. مۇنى ستراتەگيالىق تۇرعىدان دۇرىس شەشىم بولدى دەپ سانايمىن. دەگەنمەن جوبا ىسكە قوسىلعان جىلى بىرقاتار ولقىلىقتارعا جول بەرىلدى. ياعني قارجى ماسەلەسىنە جانە ءتيىستى پورتالدىڭ («ارتسپورت») جۇمىسىنا قاتىستى قاتەلىكتەر بولدى. قارجىنى ارتىق جۇمساۋ, الاياقتىق, اشىقتان-اشىق جىمقىرۋ باستالدى. اتا-انالار بالالارىن بىردەن بىرنەشە ۇيىرمەگە بەرەتىن بولدى. وكىنىشكە قاراي, مۇنداي تەرىس پيعىل باسقا بالالاردىڭ جولىن كەسىپ وتىر. كەمشىلىكتىڭ ءبارىن تۇزەتىپ, وسى يگى باستامانى جالعاستىرۋ قاجەت. اكىمدىكتەر جانە ءماسليحاتتار قوسىمشا بىلىمگە بولىنەتىن بيۋدجەت قاراجاتى جەتپەي قالۋى مۇمكىن دەپ الاڭداپ وتىر. بىلىمگە سالىنعان قاراجات مەملەكەت ءۇشىن ەڭ باستى ينۆەستيتسيا بولۋى كەرەك. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. تۇپتەپ كەلگەندە, دامۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ءبىلىم سالاسى. سوندىقتان بۇدان ەشكىم ۇتىلمايتىنى ءسوزسىز. ۇكىمەت پەن اكىمدەر جۇرتشىلىقپەن بىرلەسىپ, جوبانى جەتىلدىرۋگە ءتيىس. ونى ساپالى ءارى ءتيىمدى جاساۋ قاجەت. ناقتى عىلىمدار مەن ينجەنەريا سالاسى بويىنشا قوسىمشا ءبىلىم بەرۋگە ايرىقشا نازار اۋدارۋ كەرەك. بالالاردى دەنە شىنىقتىرۋ جانە اكادەميالىق تۇرعىدان بىردەي دامىتۋ قاجەت. اۋىلدىق جەردە تۇراتىن بالالارعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. بارلىق ايماقتاعى بالالاردىڭ قوسىمشا ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىگى بولۋعا ءتيىس. قۇزىرلى مينيسترلىك پەن اكىمدىكتەر جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن رەتتەپ, ءجىتى باقىلاۋى قاجەت. بۇعان دەيىن بولىنگەن قارجىنىڭ جۇمسالۋىن تەكسەرۋ كەرەك. بۇل مىندەت باس پروكۋراتۋراعا جۇكتەلەدى. انىقتالعان كەمشىلىكتەردى ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ جويۋ قاجەت.
ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى – انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ. وكىنىشكە قاراي, سابيلەردىڭ ءولىمى كوبەيدى. انا ءولىمى دە وسۋدە. مەن پەريناتالدىق قىزمەتتىڭ جاي-كۇيىن تەكسەرۋگە تاپسىرما بەردىم. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءتيىستى شارالار قابىلدانۋى كەرەك ەدى. بىراق بارلىق جۇمىس اۋديت دەڭگەيىندە توقتاپ قالدى. قازىرگى پەرزەنتحانالاردىڭ كوبى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي ەمەس. سوندىقتان شۇعىل شارالار قابىلداپ, وسى ماسەلەنى شەشۋ قاجەت.
دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا تۇيتكىل كوپ
جالپى, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى تۋرالى ايتار بولساق, مۇندا تۇيتكىلدى ماسەلەلەر كوپ. قازاقستاندا سوزىلمالى اۋرۋ سالدارىنان قايتىس بولۋ كورسەتكىشى وتە جوعارى. اسىرەسە, ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنا مۇشە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بىزدەگى احۋال وتە ناشار. مەديتسينا سالاسىنا بولىنگەن قارجى كولەمى ارتقانىمەن, مۇندا قوردالانعان ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاي وتىر. مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسى ءتيىمدى بولمادى, ناقتى ناتيجە جوق. ءۇش ميلليونعا جۋىق ادام مەديتسينالىق ساقتاندىرۋدان تىس قالعان. سونىڭ كەسىرىنەن ولار دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى قىزمەتتەردى تولىق پايدالانا المايدى. ۇكىمەت ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىمەن بىرلەسىپ, مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جونىندە ۇسىنىستار دايىنداۋى كەرەك.
كەلەسى وزەكتى ماسەلە – دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن تسيفرلاندىرۋ. بۇل جۇمىس وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. جالپى, تسيفرلاندىرۋدىڭ قازىرگى دەڭگەيى دارىگەرلەردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتىپ وتىرعان جوق. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا 40-تان استام اقپاراتتىق جۇيە جۇمىس ىستەيدى. ءار جۇيەنىڭ ءوز كەمشىلىكتەرى بار. مينيسترلىك بولسا, جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ, ناقتى شەشىم قابىلداماي وتىر. ال مۇنىڭ زاردابىن دارىگەرلەر مەن ازاماتتار تارتۋدا. ۇكىمەت وسى ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋى كەرەك.
ەندى كۇن تارتىبىندەگى شۇعىل ماسەلەلەرگە توقتالايىن.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا كوروناۆيرۋس جۇقتىرعاندار كوبەيىپ كەلەدى. سوڭعى ەكى اپتادا ناۋقاستاردىڭ سانى 30 پايىزعا ارتقان. ءبىزدىڭ ەلدە دە احۋال كۇردەلەنە ءتۇستى. الماتى «قىزىل» ايماققا قايتا كىرۋى مۇمكىن. نەگىزگى سەبەپ – تۇرعىندار مەن دارىگەرلەردىڭ قاۋىپسىزدىك شارالارىن ساقتاماۋى. مەكەمەارالىق كوميسسيانىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ قاجەت. سونداي-اق, رەۆاكتسيناتسيا ناۋقانىن جانداندىرعان ءجون. بۇل جۇمىستا ەشقانداي اسىرا سىلتەۋ بولماۋى كەرەك. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ مۇددەسىن ەسكەرگەن ابزال.
ءبىز ءبىر اپتا بۇرىن ەلىمىزدىڭ كولىك-ترانزيت الەۋەتىن دامىتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى ارنايى جيىن وتكىزدىك. بۇگىن اۆتوجول ينفراقۇرىلىمى سالاسىنداعى تۇيتكىلدەرگە ەرەكشە توقتالعىم كەلەدى. بيىل 11 مىڭنان استام شاقىرىم جولعا ءارتۇرلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. بۇعان 600 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجى ءبولىندى. جوندەۋ جۇمىستارىن سوزبالاڭعا سالۋعا بولمايدى. جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ قاجەت. جولدىڭ ساپاسىنا ايرىقشا نازار اۋدارۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ جولدارى ناشار ەكەنى جانە جول قۇرىلىسى سالاسىن جەمقورلىق جايلاعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى, باسقا جەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە اقورداعا اپاراتىن جولدىڭ ءوزى جاماۋ-جاماۋ, قۇراق كورپەگە ۇقسايتىن بولدى. جالپى, بۇل سالادا قوردالانعان ماسەلە كوپ. تەندەردى جىل سايىن ءبىردى-ەكىلى كومپانيا عانا ۇتىپ الادى. مۇنداي جاعدايدىڭ قايتالانىپ كەلە جاتقانىنا ونداعان جىل بولدى. وسىنىڭ ءبارىن رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن شۇعىل شارالار قابىلداۋ كەرەك. جارتى جىل ءوتتى. ال جول جوندەۋگە بولىنگەن قاراجاتتىڭ 44 پايىزىنا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ قورىتىندىسى جاسالعان جوق (464 ملرد تەڭگەنىڭ 263 ملرد تەڭگەسى بويىنشا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ قورىتىندىسى بار). بۇل جۇمىس پاۆلودار (17%), ماڭعىستاۋ (24%) جانە باتىس قازاقستان (27%) وبلىستارىندا وتە باياۋ جۇرۋدە.
جولداردىڭ جايى ءماز ەمەس
كەلەسى ماسەلە. قازاقستاندا جول قۇرىلىسىنا قاجەتتى ماتەريالدىڭ ءبارى بار. بىراق وتاندىق ءوندىرىستىڭ الەۋەتى تولىق قولدانىلمايدى. مۇنى, ءتىپتى, قولدان جاسالعان تاپشىلىق دەۋگە بولادى. مىسالى, ەلىمىزدە بيتۋم وندىرەتىن ءۇش زاۋىت بار. سوعان قاراماستان, 200 مىڭ توننا بيتۋم جەتىسپەيدى. قۇرىلىس قارقىندى جۇرگەن كەزدە ونىڭ باعاسى ءۇش ەسە (ياعني ءبىر تونناسى 90 مىڭنان 250 مىڭ تەڭگەگە دەيىن) قىمباتتايدى. ۇكىمەتكە جول قۇرىلىسىنا قاجەتتى رەسۋرستاردى ءوندىرۋ جانە تۇتىنۋ بارىسىن مۇقيات سارالاۋدى تاپسىرامىن. سونىڭ نەگىزىندە قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعاراتىن جاڭا كاسىپورىندار اشۋ قاجەت. ال جۇمىس ىستەپ تۇرعان نىسانداردى جاڭعىرتۋ كەرەك.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كونكۋرسىن وتكىزۋ. 2019 جىلدان بەرى اۆتوجول سالاسىندا قۇنى 1,5 تريلليون تەڭگە بولاتىن مەملەكەتتىك كەلىسىمشارتتار جاسالدى. سونىڭ 40 پايىزىن شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسى بار كومپانيالار ۇتىپ العان. ءبىز شەتەلدىك سەرىكتەستەرىمىزگە قولداۋ كورسەتەمىز. ولار ءۇشىن نارىق ءاردايىم اشىق بولادى. بىراق وتاندىق كومپانيالارىمىز بەلسەنە قاتىسپايدى. ۇكىمەت جەرگىلىكتى كاسىپورىندار ءۇشىن باسەكەلى ورتا قالىپتاستىرۋى كەرەك. كەيبىر ءىرى كومپانيالاردىڭ ەڭبەك جانە ماتەريالدىق رەسۋرستارى جەتكىلىكسىز. سوعان قاراماستان, ولار تەندەردى ۇتىپ الىپ, جۇمىستى مەردىگەرگە ىسىرا سالادى. وسىنداي احۋال جىلدا قايتالانادى. ءتىپتى, جۇمىستىڭ 100 پايىزى باسقا مەردىگەرگە تاپسىرىلعانى جونىندە مالىمەتتەر بار. مىسالى, قاراعاندى-بالقاش اۆتوجولىن (363 شاقىرىم) جوندەۋ جۇمىستارى 2019 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. بۇل جوبانىڭ جالپى قۇنى – 248 ميلليارد تەڭگە. باس مەردىگەرى وسى جۇمىستى باسقا كومپانياعا تاپسىردى. ال بۇل كومپانيا بارلىق جۇمىستى قوسالقى مەردىگەرگە ىسىرا سالعان. ءتىپتى, 22 پايىز كولەمىندەگى ۇستەمە اقىسىن دا ۇستاپ قالعان.
تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – جول بويىندا زاماناۋي قىزمەت كورسەتۋ ءىسىن رەتكە كەلتىرۋ. قازىر ەلىمىزدە وسىنداي 1600 نىسان بار. ونىڭ 68 پايىزى عانا ۇلتتىق ستاندارتقا ساي كەلەدى. ترانزيت تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى تۇركىستان, قاراعاندى جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىنداعى جاعداي وتە ناشار.
كەلەسى ماسەلە اۆتوجول سالاسىنا قاتىستى. بۇل سالاعا تۇبەگەيلى رەفورما جاسايتىن ۋاقىت جەتتى. قازىر ەلىمىزدەگى جولدىڭ جاي-كۇيىن قاداعالاپ, قىزمەت كورسەتەتىن ەكى نەگىزگى وپەراتور بار. تۋراسىن ايتساق, ەكەۋى دە ءبىر جۇمىستى اتقارىپ وتىر, جۇمىسشىلارىنىڭ سانى دا قاجەتتى شامادان ارتىق. سوعان قاراماستان, ازاماتتاردان كەلىپ جاتقان ورىندى ارىز-شاعىمدار ازايار ەمەس, ال جولدىڭ ساپاسى مۇلدە سىن كوتەرمەيدى. ۇكىمەتكە «قازاۆتوجول» جانە «كازاحاۆتودوردى» بىرىكتىرىپ, قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس اۆتوجول كومپانياسىن قۇرۋدى تاپسىرامىن. ناتيجەسىندە قىزمەتكەرلەردىڭ سانى دا قىسقاراتىن بولادى. جالپى, بۇل سالانى كەشەندى تۇردە قايتا جاڭعىرتۋ كەرەك. FIDIC حالىقارالىق قاعيداتتارىن ەنگىزگەن ءجون. ونى جۇزدەن استام ەل پايدالانىپ وتىر. بۇل جۇيە جول سالاسىن ءتيىمدى باسقارۋعا, بيۋدجەت قاراجاتىن ۇتىمدى پايدالانىپ, بارلىق دەڭگەيدەگى جەمقورلىق قاۋپىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
ۇكىمەت جۇمىسى – ورتاشا
جالپى, ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا ورتاشا دەگەن باعا بەرۋگە بولادى. ۇكىمەت تاباندىلىق تانىتۋعا تىرىسۋدا. بىراق قازىرگى كەزەڭدە بوساڭسۋعا بولمايدى. جۇمىس قارقىنىن بارىنشا كۇشەيتۋ قاجەت. جاڭا, تىڭ ءادىس-تاسىلدەردى قولدانۋ كەرەك. ۇكىمەت جەدەل ارەكەت ەتەتىن وپەراتيۆتىك شتاب قانا ەمەس, ناقتى رەفورمالاردى ۇسىناتىن جانە جۇرگىزەتىن باستى مەملەكەتتىك مەكەمە بولۋى كەرەك. ەكونوميستەر, كاسىپكەرلەر كوپ. شەتىنەن ءبىلىمدى, دارىندى. بىراق ولاردىڭ ناقتى ۇسىنىستارى از, ءتىپتى, جوق دەپ ايتۋعا بولادى. كۇزگە قاراي, مۇمكىن, كادرلىق شەشىمدەر قابىلداۋ كەرەك بولادى. ەرەكشە داعدارىس جاعدايىندا بۇل وتە قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى».
وتىرىس بارىسىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن وڭىرلەر اكىمدەرىنىڭ نازارىن حالىقتى الاڭداتقان بىرقاتار وزەكتى ماسەلەنى شەشۋ قاجەتتىگىنە اۋداردى. پرەزيدەنت ينفلياتسيانى جانە ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ, ازاماتتاردىڭ تابىسىن ارتتىرۋ جانە ادامي كاپيتالدى دامىتۋ, اقشا-نەسيە جانە سالىقتىق-بيۋدجەت ساياساتىن جەتىلدىرۋ, ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنا قولداۋ كورسەتۋ, ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ, اۆتوجول ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ سياقتى ماسەلەلەر بويىنشا ناقتى مىندەتتەر جۇكتەدى.
مەملەكەت باسشىسى پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆتىڭ جانە ۇلتتىق بانك توراعاسى عالىمجان ءپىرماتوۆتىڭ باياندامالارىن تىڭدادى.
پرەزيدەنت مينيسترلەر مەن اكىمدەرگە, ۆەدومستۆولار مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ باسشىلارىنا جۇمىس قارقىنىن بارىنشا كۇشەيتىپ, جاڭا ادىستەر مەن تىڭ يدەيالاردى پايدالانۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى. سونىمەن قاتار ولارعا ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قاتىستى بىرقاتار مىندەت جۇكتەدى.
جيىن بارىسىندا مەملەكەت باسشىسى پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى – ساۋدا جانە ينتەگراتسيا ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆقا, اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ەربول قاراشوكەەۆكە, ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشەۆكە سوگىس جاريالادى, سونداي-اق تسيفرلىق دامۋ, يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعدات مۋسينگە ەسكەرتۋ جاسادى.
