ءسوز جوق, قازاق حاندىعى حV عاسىردىڭ ورتاسىندا پايدا بولدى, بىراق ۇلتىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزى ەنەوليت داۋىرىنەن باستالادى ءارى ونى العاشقى جىلقىشى قاۋىمدار قالادى. قازاقتىڭ «اتامىز – الاش, كەرەگەمىز – اعاش» دەگەن سوزىندە بىرنەشە مىڭجىلدىققا سوزىلعان مەملەكەت قۇرۋ كۇرەسىنىڭ تاريحى جاتىر. جۇرتتىڭ كوبى بۇل ءسوزدى شىندىققا ەش قيسىنى كەلمەيتىن ەرتەگى سياقتى كورەدى. مەن الاش تۋرالى اڭىزدى ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىنا كىرگىزۋگە قانشالىقتى كۇش سالدىم دەسەڭىزشى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ساقتالعان ەرتەگى سياقتى سوزدەردىڭ ەۋرازيا تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار.
ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتالىق ايماعىنا ورنالاسقان قازاق جەرى كوپ زامان ادامزات بالاسى ءۇشىن كىندىك تەرريتوريا قىزمەتىن اتقاردى. جەر مەن كوكتىڭ اراسىن قوسىپ تۇرعان اتاقتى شوقتەرەك تە وسى قازاق دالاسىندا بولدى. گرەك افسانالارىنداعى قۇدايلار پانتەونى, مىسىرداعى پەرعاۋىن داۋىرىندەگى كۇنگە جانە وسيريسكە تابىنۋ, ءتىپتى, شۋمەردىڭ «گيلگامەشى» ءوز باستاۋىن ءبىزدىڭ دالامىزدا تىم ەرتە زاماندا پايدا بولعان ادام, قوعام, تابيعات تۋرالى تۇسىنىكتەردەن باستاۋىن الادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا, قازاق تاريحى باتىس جانە شىعىس وركەنيەتتەرىمەن تەرەڭنەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءارى جان-جاقتى بايلانىستا قالىپتاستى. نەمىس فيلوسوفى ك.ياسپەرس بۇل مادەني ىقپالداستىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن وتىرىقشى مادەنيەتپەن بايلانىستىرادى. ونىڭ ويىنشا, ادامزات مادەنيەتى تەك ەگىنشىلىككە قولايلى اۋدانداردىڭ دامۋ جەمىسى: «مادەنيەتتىڭ شىققان ورتاسى اتلانتيكادان تىنىق مۇحيتى جاعالاۋىنا, ەۋروپادان سولتۇستىك افريكا, الدىڭعى ازيا, ودان قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىنداعى ۇلان بايتاق جەردىڭ جىڭىشكە عانا ءتىلىمىن قامتيدى. بۇل ۇزىندىعى بارلىق جەر بەتىنىڭ ۇزىندىعىنىڭ شيرەگىندەي عانا, ال ەنىنەن جەر بەتىنىڭ جيىرمادان بىرىندەي عانا ايماقتا, شولدەر, دالالار مەن تاۋ جوتالارىنىڭ اراسىنا ورنالاسقان قۇنارلى توپىراقتى تەرريتوريا» (ياسپەرس ك., سمىسل ي نازناچەنيە يستوري. /پەر. س نەم./ مىسليتەلي XX ۆەكا. م.,1991, س. 117). ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە, بۇل بايلانىستارعا ارقاۋ بولعان ەۋرازيا دالالىق ايماعىندا ەنەوليت داۋىرىندە, ياعني, ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 4 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان جىلقىشىلىق ءتىرشىلىك. بۇل قارىم-قاتىناستاردا شىعىس پەن باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ ءبىرقالىپتى باياۋ تىرشىلىك ىرعاعىن بۇزىپ, وتىرىقشىلار ولكەلەرىنە ءىشكەرىلەي ەنىپ كەتەتىن كوشپەلى اتا-بابالارىمىزدىڭ قىزمەتى ەرەكشە. قۇرىلىقتىڭ وسى قۇنارلى بولىگى وتە كوپ زاماندار بويى, ءتىپتى, ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلارعا دەيىن باقتاشى حالىقتاردىڭ باقىلاۋىندا بولدى.
قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ەرتە جىلقىشىلىق ءداۋىر مەن العاشقى جاۋلاپ الۋلار كوبىنەسە ەرتەگى تۇرىندە ساقتالعان. سونىمەن بىرگە كەيدە ءبىر تاريحي اڭىزداردان اتا-بابالارىمىزدىڭ الەمدى باعىندىرۋعا باعىتتالعان جويقىن ساياحاتتارىن كورگەندەي بولامىز. وسى ءسوزدىڭ ءدالەلى رەتىندە جيەنالى باتىردىڭ حيكاياسىن كەلتىرە كەتسەك ورىندى. بۇل دا قازاقتىڭ كونە زامانداردان بەرى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلە جاتقان ءافسانالارىنىڭ ءبىرى: «جيەنالى باتىر اتاسىنان قالعان قارا قۇل دەمەكتى ەرتىپ الىپ, جەر ءجۇزىن كەزگەن. «جۇزدەن اسقان ءجۇزى اۋليە» دەگەن بار دەپ, قارا تەڭىز, اق تەڭىز, بەس تەڭىزدەن ءوتىپ, ءجۇزى اۋليەنى تاپقان.
– قاي جەردى باسىپ كەلدىڭدەر؟ – دەگەندە,
– سىرداريانىڭ ار جاعاسىنان كەلدىك, -دەگەندە,
– ۋا, قۋ دۇنيە, ءبىز كورگەندە سىر بۇلاق دەگەن بۇلاق بار ەدى, و دا داريا بولعان ەكەن! – دەپتى.
ەكى كوزى كورۋدەن قالعان ەكەن. سوندا سونىڭ ەل-جۇرتى جىلقى دەگەن مالدى بۇرىن ەستىپ, كورگەنى جوق ەكەن. كورگەندەرى تاماشا قىلىسىپ:
– سونداي ءبىر حايۋان ءمىنىپ كەلىپتى!- دەسىپ سويلەسكەن سوڭ, ءجۇزى اۋليە ادەيى شىعىپ, سيپالاپ, جال-قۇيرىعىن, ءتورت تۇياعىن, – ءبارىن ۇستاپ كورىپ ايتقان ەكەن:
– جىلقى دەگەن ەرەندەر,
جۇرگەن جەرى بەرەندەر.
ءتورت تۇياعى بولات-تى,
جال-قۇيرىعى قانات-تى.
كۇلىك. كۇلىك,
جۇرگەن جەرى – ۇركىن-سۇرگىن, بۇلىكسىز بولمايدى. جەتكەن جەرىنە زاماناقىر ورناتىپ جۇرەدى, مۇنان جىلدام قۇتىلىڭدار, تۇرعىزباڭدار, – دەپ تەز قايتارىپ جىبەرگەن ەكەن…».
ادامزات كوشى بىردە ميمىرت ءتىرشىلىكپەن اۋرە بولسا, بىردە الاساپىران داۋىلدى باستان كەشەدى. ەل مەن ەلدىڭ اراسى وسىنداي كەزدە ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ, اعايىن امال جوق ءبىرىن-ءبىرى ۇمىتادى. كوشپەلى قازاق ماڭايىنداعى وتىرىقشى ەلدىڭ ىقپالىنا تۇسكەننەن كەيىن ءداستۇر-سالتى دا وزگەرە باستايدى.
ك.ياسپەرس ەرەكشە شابىتتانا سيپاتتايتىن سيىر تىلىندەي جەردە وڭتۇستىكتەن جىلجىعان سەميت حالىقتارى مەن سولتۇستىك-شىعىستان تونگەن ۇندىەۋروپا, التاي-ورال ءتىلدى حالىقتارىنىڭ مۇددەلەرى بىرنەشە مىڭ جىل تايتالاستى. بۇل تىم ەرتە كەزەڭ, شىن مانىندە, العاشقى جىلقىشى قاۋىمداردىڭ باس قوسىپ, تاريحتىڭ باستالار كەزەڭى, قازاق شەجىرەسىندە الاشا حان زامانى دەگەن اتپەن بەلگىلى. راشيد-اد-ءديننىڭ «ءجامي-ات تاۋاريحى» دا, ءابىلعازىنىڭ «شادجارات تۇركىسى» دە ءوزىنىڭ كىرىسپەسىن وسى الاشا حان زامانىنان باستايدى. راشيد-اد-دينگە شەجىرەدەن اقپار بەرگەن قاريالار الاشا حاندى نۇق پايعامبارمەن زامانداس, نە سونىڭ ءوزى دەپ مەجەلەگەن. وسىدان-اق سەميت حالىقتارى تاريحي زاماندى نۇق پايعامباردان باستاسا, ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ الاشا حاندى مەجە قىلعانى كورىنەدى.
جاراتىلىس الەمىنەن وقشاۋ شىققان ادام بالاسى ءۇشىن كاسىپتىڭ ەڭ تابىستى دەڭگەيى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى دەپ ەسەپتەيمىز. ولاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ, رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ, ساياسي تابىستارىنىڭ وزگە قوعامدارعا تيگىزگەن ىقپالى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ەۋروپا عىلىمى قاشان دا ادامزات مادەنيەتىنىڭ كىندىك ورتاسىن بىزگە جولاتپاۋعا تىرىسادى. ا.توينبي «كەيبىر ۋاقىتتاردا ولار ءوز جەرلەرىن تاستاپ, كورشى وتىرىقشى وركەنيەتتەردىڭ يەلىكتەرىنە باسىپ-جانشىپ كىرەدى…شاپقىنشىلىقتارىمەن تاريحقا از ۋاقىتقا كىرىكسە دە كوشپەلى قوعامداردىڭ ءوز بەتىنشە تاريحى جوق» دەپ سانادى (توينبي ا.دج., پوستيجەنيە يستوري. – م., 1991, س.186). فرانتسۋز تاريحشىسى ف.برودەل «كارى قۇرىلىقتىڭ ورتاسىنداعى دالالار مەن شولدەردە ءومىر سۇرەتىن «ۆارۆارلار» وركەنيەت ءۇشىن قاۋىپتى… ولاردىڭ جاۋلاپ الۋلارى ادامزات تاريحىنا الاپات سەرپىن بەرگەنىمەن, بۇل – پارازيتيزم كورىنىسى» دەيدى. (برودەل ف., سترۋكتۋرى پوۆسەدنەۆنوستي: ۆوزموجنوە ي نەۆوزموجنوە. م., 1986, س.112).
وسىلايشا ادامزات بالاسىن العا باستاعان جاسامپاز تاريحىمىزدى بىرنەشە عاسىر بويى جوققا شىعارۋمەن اينالىسقان ەۋروپا عىلىمىندا ءبىز تەك «ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارىنىڭ قىتاي, ءۇندىستان جانە باتىس ەلدەرىنە جەتۋى (ولاردان ەجەلگى دۇنيەنىڭ مادەنيەتتەرى جىلقىنى پايدالانۋدى ۇيرەندى) ءۇش وبلىسقا دا بىردەي اسەر ەتتى: جىلقىنى يەلەنگەن بۇل كوشپەلى حالىقتار الەم كەڭىستىگىن تانىدى. ولار ەجەلگى دۇنيەنىڭ ۇلى مادەنيەتتەرىن جاۋلاپ الدى. قيىن-قىستاۋ تىرشىلىك, قاتەرلى جورىقتار دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن تۇسىنۋگە كومەكتەستى, ال ۇستەم ءناسىل ەسەبىندە ولار بۇل الەمگە ەرلىك جانە تراگيكالىق سانانى ەنگىزىپ, ونى ەپوس تۇرىندە ءبىلدىردى» دەگەن ا.ۆەبەردىڭ پىكىرىن اقيقي ءۋاج دەپ بىلەمىز (ۆەبەر ا., يزبراننوە: كريزيس ەۆروپەيسكوي كۋلتۋرى. سپب.,1999, س.201).
1970-جىلدارى وسى پىكىردىڭ جالعاسىنداي بولىپ دج.پ.مەللوريدىڭ «ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ اتا جۇرتى» دەگەن اتاقتى ەڭبەگى جارىق كوردى. «150 جىلداي ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ اتاجۇرتىن ىزدەۋ بارلىق عالىمدار مويىنداعانداي ءبىر شەشىمگە اكەلمەدى… مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ناقتى اتا جۇرت تۋرالى ايتىلعان دا بولار دەپ ويلايمىن, سەبەبى, ونى عالىمداردىڭ ىزدەمەگەن جەرى جوق. سولتۇستىك پوليۋستان باستاپ وڭتۇستىك پوليۋسكە دەيىن, اتلانتيكا مۇحيتىنان تىنىق مۇحيتقا دەيىن اتالماعان جەر جوق. حرونولوگياسىن دا ب.ز.ب. 100000 جىلدان باستاپ ب.ز.ب. 1600-عا دەيىنگى ارالىقتا ىزدەدى» دەي كەلە, ول ەۋروپالىق وركەنيەتتىڭ التىن بەسىگىن قازاق جەرىنەن ىزدەۋدى ۇسىنادى.
ا.ۆەبەر ادامزات بالاسىنىڭ تىرشىلىك مازمۇنىن كۇرت وزگەرتكەن بۇل تاريحي توڭكەرىستى جاساعان سولتۇستىك ەۋرازيا دالالارىنىڭ جاۋلاپ الۋشى حالىقتارى دەپ ەسەپتەدى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءتورتىنشى مىڭجىلدىقتان باستاپ ەۋروپا جانە جەرورتا تەڭىزى ايماقتارى ۇندىەۋروپالىق تايپالاردىڭ قونىستانۋ جانە ىقپال جاساۋ ايماقتارىنا اينالسا, ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا كوشپەلى حالىقتار ءۇندىستان مەن يران جەرىنە دە جەتتى, ال وسى مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىندا قىتاي بۇل كوشپەلىلەردىڭ بيلىگىن مويىندادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتايدان باستاپ ەۋروپاعا دەيىنگى ايماقتاردا تامىرى تەرەڭگە كەتكەن جانە ماتريارحالدىق سالتى باسىم, وتىرىقشى تۇردە مال اسىراعان, نە ەگىنشىلىكتى كاسىپ قىلعان, نەگىزىنەن وزىمەن-ءوزى, وقشاۋ ءومىر سۇرگەن كونە مادەنيەتتەر بولدى. الدىمەن سيىر باققان, كەيىن جىلقىلى كوشپەلىلەردىڭ كەلۋىمەن ادامزات تىرشىلىگى وسى ەكى كۇشتىڭ اراسىنداعى كۇرەسكە اينالدى, ءبىر جاعىنان, ماتريارحالدى, تۇراقتى, كونە, ۇيقىلى-وياۋ مادەنيەت, ەكىنشى جاعىنان, جاڭا, قوزعالىستاعى, ازات ويلى, ءوزىنىڭ دامۋ باعىتى ايقىن كوشپەلى حالىقتار مادەنيەتى. «كوشپەلىلەردىڭ كەلۋىمەن ادامزات تاريحى باستالسا, ولاردىڭ وتىرىقشىلاردى باعىندىرۋى بارىسىندا مەملەكەت قۇرىلدى» دەيدى نەمىس ويشىلى.
ەۋرازيا كوشپەلى تايپالارىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى الەۋەتى تۋرالى پىكىرلەر ەرتەدەن بار. ف.راتتسەل, ك.كاۋتسكي, ۆ.بارتولد سياقتى وسى باعىتتا جازعان ەۋروپالىق عالىمداردىڭ ىشىندە ك.كاۋتسكيدىڭ پىكىرى ەرەكشە. ول ەۋرازيالىق نومادتار تاريحتا قاشاندا مەملەكەت قۇرۋشى كۇش رەتىندە قىزمەت اتقاردى, بىراق مەملەكەتتى ولار ءوز بەتىمەن قۇرا الماۋشى ەدى, مەملەكەت قۇرۋدىڭ باستى شارتى كوشپەلىلەر جاۋلاپ الىپ, باعىندىراتىن مومىن ءارى ەڭبەكقور وتىرىقشىلار بولۋى شارت دەيدى: «ەگەر ءبىز ەگىنشى شارۋالار مەن باقتاشى-نومادتاردىڭ پسيحولوگيالارىنداعى: الدىڭعىلاردىڭ قاراپايىمدىلىعى, سونىمەن بىرگە وتىرىقشىلىعى, قورعانسىزدىعى, باعىنىشتىلىعى, كەرىسىنشە, سوڭعىلاردىڭ كەدەيلىگى, جاۋىنگەرلىگى, ەرجۇرەكتىلىگى, سونىمەن بىرگە ءار ماسەلەگە يكەمدەلە الاتىن وي قابىلەتىندەگى ۇلكەن ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرسەك, وندا ءبىز شارۋالار مەن باقتاشىلاردىڭ تىرشىلىگىنەن ەكى ءتۇرلى فاكتوردى كورەمىز, دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر فازاسىندا ارالاسۋ بارىسىندا باقتاشىلاردىڭ شارۋالاردى باعىندىرىپ, وزدەرىن الىم-سالىق تولەۋگە ماجبۇرلەيتىنى انىق. جەكەلەگەن باقتاشى تايپالار كوپتەگەن شارۋالار قاۋىمدارى مەن ايماقتارىن ءبىرتۇتاس قىلىپ جيناقتاپ, وزدەرى وسى قوعامنىڭ بيلىگىن قولىنا الدى, ونى قاناۋدىڭ بارىسىندا وزدەرى دە باقتاشىلىق تۇرمىستان قول ءۇزدى. وسىلايشا العاشقى مەملەكەتتەر قۇرىلدى» (كاۋتسكي ك., ماتەرياليستيچەسكوە پونيمانيە يستوري. م., 1927, س.35 ).
قىر ءوڭىرى اڭىزدارىنىڭ ۋىز حانعا ارنالعان توپتاماسى كوشپەلى وردالاردىڭ باتىس پەن شىعىسقا قاراي قوزعالىستارىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ۇلى جاۋلاپ الۋلار مەن جاڭالىقتار زامانى ك.ياسپەرستىڭ بەلدىك ۋاقىت تۋرالى تۇجىرىمدارىنا سايكەس كەلەدى. جەرگىلىكتى مادەنيەت تەوريالارىنا قارسى شىعا وتىرىپ, ول الەمدىك تاريحتىڭ دامۋ بارىسىنا باتىس جانە شىعىستىڭ رۋحانياتىنداعى كۇردەلى جاڭالىقتار پايدا بولعان وزەكتىك جانە وستىك (كىندىك) ۋاقىت ايرىقشا قىزمەت اتقارادى دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىردى. وستىك ۋاقىتتىڭ باسى رەتىندە ك.ياسپەرس ب.ز.ب. 800-200 جىلداردى كورسەتەدى. «بۇل داۋىردە قازىرگى وي-تانىمدارىنىڭ نەگىزى سالىندى, قازىرگى ادامداردىڭ ءومىرىنىڭ قۇندىلىعىن انىقتايتىن دۇنيەجۇزىلىك دىندەر باستاۋ الدى, بارلىق باعىتتا امبەباپتىلىققا كوشۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتتى. ادام ءوز تۇرمىسىن, ءوزىن-ءوزى جانە ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن ءتۇسىندى. ادام الدىندا دۇنيە قانشالىقتى قورقىنىشتى ەكەنى جانە ونىڭ تابيعات الدىندا قانشالىقتى ءالسىز ەكەنى اشىلدى» (ياسپەرس ك., سمىسل ي نازناچەنيە يستوري. /پەر. س نەم./ مىسليتەلي XX ۆەكا. م.,1991, س.32-33).
قازاق شەجىرەسىنە قاراساق, «ودان سوڭ ۋىز حان قىتايدى جانە ءشۇرشىتتى, سونداي-اق تاڭعۇتتى جەڭىپ الدى. تاڭعۇتتى تاجىكتەر «تيبەت» دەيتىن ەدى. ودان كەيىن بارىپ قارا قىتايدى باعىندىردى, ول ۇلكەن جۇرت ەدى. حالقىنىڭ ءتۇسى ۇندىلەر سياقتى قارا بولار ەدى» دەيدى. ورتا عاسىرلىق شەجىرەلەردىڭ جازبا نۇسقالارىن ىزەرلەسەك, ۋىز حان ەسكى قۇرلىقتى تۇگەل باعىندىردى: «باسىپ العان جەرلەرىندە كوپ جىلدار تۇرىپ, دۇشپاندارىن قۇرتىپ, دوستارىن سىيلاپ, «باسى سايرام, اياعى مىسىرعا دەيىنگى ءۋالاياتتاردىڭ بارشاسىنا اكىمدەر قويىپ, قايتىپ ءوز جۇرتىنا ورالدى» (ابىلعازى, تۇرىك شەجىرەسى. الماتى, 1991., 19-22 بب.).
قازاق حالقىنىڭ تاريحىن, ونىڭ مەملەكەت جانە قوعام قۇرۋ فەنومەنىن, ادام مەن ءدىن تۋرالى تۇسىنىكتەرىن ەجەلگى تاريحتى دۇرىس تۇسىنبەي, قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز ءوزىمىزدىڭ بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمىزدە ۇلى دالا تاريحىنىڭ وزىندىك تامىرلارى مەن قاينار كوزدەرى بار ەكەنىن جازدىق, ول وتە مىعىم جانە جارقىن, سونىمەن قاتار شىعىس پەن باتىستىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. ۇلى دالانىڭ ەجەلگى وتىرىقشى وركەنيەتتەرمەن قارىم-قاتىناسىن ءارتۇرلى قاينار كوزدەر تۇرعىسىنان قاراستىرۋعا بولادى. جازباشا جادىگەرلەر
تۋرالى ايتقاندا, «اۆەستا», «ماحابحاراتا», «ۆەدا» سياقتى ۇلى دالادان تىم ەرتەرەك قونىس اۋدارعان اعايىندارىمىزدىڭ تۇقىم-جۇراعاتى قالدىرعان دەرەكتەرى بار, بىراق تىم افسانالانعان. ۇلى دالا مەن ەجەلگى وركەنيەت وشاقتارىنىڭ قارىم-قاتىناستارى تۋرالى ارحەولوگيالىق قازبالار دا ءبىرسىپىرا مالىمەت بەرەر ەدى, وكىنىشكە قاراي, تابىلعان ارتەفاكتىلەردى تاپسىرلەۋ مەن وي جۇيەسىنە سالۋ جاعى ءالى دە تومەن دەڭگەيدە. وسىعان بايلانىستى قازاقتىڭ اۋىزشا داستۇرىندە ساقتالعان اڭىزداردىڭ ماڭىزى ەرەكشە ارتا تۇسەدى.
جامبىل ارتىقباەۆ,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۇۋ-ءدىڭ پروفەسسورى,
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى
