ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ, تۇتقىنعا تۇسكەن, ونەر قۇدىرەتى ءومىرىن ساقتاپ قالعان قازاقتىڭ كاسىبي سكريپكاشىسى ايتكەش تولعانباەۆ ءوزى تۋرالى «قاتال تاعدىر تالكەگى» اتتى كىتاپ جازىپ كەتتى. كەزىندە بۇل كىتاپتى وقىپ شىققان وزبەكالى جانىبەكوۆ بەلگىلى جۋرناليست قالي سارسەنبايمەن اڭگىمەلەسكەندە «نە دەگەن بەيقام حالىقپىز؟ مەن دە مادەنيەت ءمينيسترى بولدىم عوي. قانشا قىزمەت اتقاردىم دەسەم دە, تاعدىردان اياۋ كورمەگەن مىنا ءبىر قازاقتى بىلمەيدى ەكەنمىن. توزاققا ءتۇسىپ شىققان ەكەن. مۋزىكانت, پونيماەش» دەپ تولعانعان ەكەن.
سكريپكاشىشەرتكەن سىر
وسى اڭگىمەدەن كەيىن قالي اعامىز ايتكەش اقساقالدى ىزدەپ تاۋىپ, ونىڭ تاعدىرى تۋرالى «قازاقتىڭ پاگانينيى» اتتى ەسسە جازدى. ايتقانداي, سكريپكاشىنىڭ تالانتى جايىندا العاشقى بولىپ «قۇلاگەر» اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ سوناۋ 1936 جىلى قالام تەربەدى. بەرتىندە مۋزىكانتتىڭ مەحناتقا تولى ءومىرى جايلى ءبىرشاما جازىلدى. ءوزىمىزدىڭ «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ 1999 جىلعى ءبىر سانىندا «ايتكەش اعانىڭ اماناتى» اتالاتىن ماقالا جارىق كوردى. وندا ومىردەن ەرتە وزعان جازۋشى-پۋبليتسيست ارميال تاسىمبەكوۆكە سكريپكاشىنىڭ كوزى تىرىسىندە شەرتكەن سىرى باياندالعان.
ايتكەش اتا قايدا تۋعانىن, قايدان شىققانىن, كىم ەكەنىن قالامگەرگە ايتىپ بەرگەن. «تۋعان جەرىم – سەمەي وبلىسى, شىڭعىستاۋ اۋدانى, قاراۋىل اۋىلى. اتا-بابامىز ىرعىزبايدان تارايدى. ىرعىزبايدان – وسكەنباي مەن مىرزاتاي. وسكەنبايدان – قۇنانباي, ودان اباي, شاكارىم. ال مىرزاتايدان – جۇمان, تولعانباي. تولعانبايدان – مەن – ايتكەش» دەگەن ەدى سكريپكاشى. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى اباي بولسا, سكريپكا اسپابىن ۇلتىمىزدا العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەركىن مەڭگەرگەن ونىڭ نەمەرە ءىنىسى بولىپ شىعادى. بۇل, بىزدىڭشە, عاجاپ سايكەستىك!
وسى ونەرى جاۋ قولىنا تۇسكەن مۋزىكانتتى امان الىپ قالدى. مۇنى جوعارىدا اتالعان سىر-سۇحباتتاعى ايتكەش تولعانباەۆتىڭ مىنا سوزىنەن بىلەمىز: «مەنىڭ ومىرىمدە ءان مەن كۇي ەرەكشە ورىن الادى. بالكىم, قيامەت-قايىمدا ءتىرى قالۋىما بويىما بىتكەن ونەر, اسىرەسە سكريپكا اسپابىن مەڭگەرۋىم سەبەپ بولعان شىعار… ۆەنانى تاڭداندىردىم وسى ونەرىممەن. سكريپكا تارتاتىن مەنى, ازياتتى نەمىستەر, فرانتسۋزدار قاتتى باعالادى. ولاردىڭ اراسىندا ونەردى باعالايتىندار اسىپ-توگىلىپ جاتادى. اسىرەسە, سۇلۋ بيكەشتەرى مەنى – ازيات سكريپاچتى قالاي ۇناتتى, ويپىر-اي! جۇرەگىم جىلادى. ونەر ءتىرى بولسا مەن دە ءتىرىمىن عوي دەپ وزىمە ءوزىم تاۋبە جاسادىم. سكريپكادا ۆەردي, بيزە, برامس شىعارمالارىن سىزىلتقانىمدا ولار تاڭداي قاعاتىن. ساراساتەنىڭ «تسىگانسكيە ناپەۆىيىن» ورىنداعانىمدا ولار اتتاي جەلەتىن. تۇتقىنداردىڭ مەيىرى قانىپ, ال مەنى تۇتقىنداۋشىلار ءتىپتى بوستاندىققا شىعارىپ جىبەرگىسى كەلەدى… ونەر بارلىق تىلگە ورتاق. جاۋ بومباسىنان جارالى بولىپ تۇتقىنعا تۇسكەنىمدە, نەمىستىڭ وبەر-لەيتەنانتى ونەر ادامى ەكەنىمە باسىندا سەنبەدى. ال مەن سكريپكادا ويناعاندا ول باسىن قۇشاقتاپ ويعا قالدى».
تۇتقىندىق ومىردەگى تامۇقتىق دەكاداسى
ايتكەش تولعانباەۆ تۇتقىندا ءجۇرىپ, امىرە قاشاۋباەۆ سەكىلدى ەۋروپاعا قازاق ونەرىن تانىستىردى. قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقا», «اقباي», «كىسەناشقان», «تۇرمەدەن قاشقان», «بالبىراۋىن», «قايران شەشەم» كۇيلەرىن, تۇركەشتىڭ «كوڭىلاشار» كۇيىن سكريپكادا كۇڭىرەنتتى. ال «ەلىم-ايدى» ەڭىرەتكەندە نەمىستەردىڭ ءوزى كۇرسىنەتىن.
وسى جىلدىڭ باسىندا 101 جاسقا قاراعان شاعىندا تۇركيادا ومىردەن وزعان سكريپكاشى ءالىم المات, ءانشى مۇحامەتقالي باقىتكەرەيۇلى, قالامگەر حامزا ابدۋللين, اقىن ءماجيت ايتباەۆ ايتكەش تولعانباەۆ سەكىلدى تۇركىستان لەگيونى ساپىندا بولدى. «ءبىز ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا «قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ تۇتقىندىق ومىردەگى تامۇقتىق دەكاداسىن» ۆەنا قالاسىندا كورسەتتىك» دەگەن ەدى ايتكەش اتا ارميال تاسىمبەكوۆپەن اڭگىمەسىندە.
ارادا 80 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە سول ۆەنا قالاسى قازاق سكريپكاشىسىنىڭ تاعدىرىن ءونەر تىلىندە كەستەلەۋگە پەيىل تانىتتى. جۋىردا اۆستريانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرگە استانانىڭ 20 جىلدىعىنا ارناپ «سكريپكاشى» اتتى درامانى ساحنالادى. ەلشى گەرحارد سايلەردىڭ شاقىرۋىمەن اۆستريالىق رەجيسسەر لۋكاس سەجپيك اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرىمەن قوسىلىپ قويعان قويىلىمعا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ايمان مۇساقوجاەۆا قولداۋ كورسەتتى. روزا مۇقانوۆا, ەرسايىن تاپەنوۆ, تىلەكتەس مەيراموۆ سىندى قازاق ادەبيەتى مەن تەاتر ونەرىندە وزىندىك ورنى بار تۇلعالاردىڭ شاكىرتتەرى سپەكتاكلدى جاستىق جالىنمەن الىپ شىقتى. ستسەناري نەگىزىنە ايتكەش تولعانباەۆتىڭ «قاتال تاعدىر تالكەگى» كىتابى الىندى.
سپەكتاكل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شاعىن زالىندا قويىلدى. تۋىندىنى تاماشالاپ وتىرىپ, وسىنداي تاعدىرلى تۇلعانىڭ ءومىرىن ۇلكەن ساحناعا شىعارسا, ارتىق ەتپەيدى دەپ ويلادىق. بۇعان قوسا, كينو تۇسىرىلسە, ءتىپتى تاماشا بولار ەدى دەگەن ويعا كەلدىك.
ۇلتتىڭ جانى قايدا؟
بىراق مىنانى ەسكەرۋ كەرەك: بىرنەشە جىل بۇرىن ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى قويعان «امىرە» دراماسى مەن بيىل كينوتەاترلاردا كورسەتىلگەن «امىرە» كينوتۋىندىسىن ءبىرازىمىز كوردىك. كينو كوڭىلدەن شىقپاعان سوڭ, كەي ارىپتەستەرىمىزدىڭ «سپەكتاكل فيلمنەن اسىپ كەتكەن ەكەن» دەگەن پىكىرىن ەستىدىك. امەريكالىق رەجيسسەر دجەف ۆەسپا ءتۇسىرىپ, ونىڭ وتانداسى بەنجامين ا.ۆانن دەر ۆين ستسەناريىن جازعان كينوتۋىندىدان, شىنىمەن, ۇلتتىڭ جانىن كورە المادىق.
جاقىندا ۇلى جەڭىس كۇنىنە وراي وتاندىق تەلەارنالاردان قازاقستان مەن رەسەي بىرىگىپ تۇسىرگەن «28 پانفيلوۆشى» ءفيلمى كورسەتىلدى. كيم درۋجينين مەن اندرەي شالوپا رەجيسسەرى بولعان, كەيىنگىسى ستسەناريىن دە جازعان. بۇل ەكەۋى دە رەسەيلىك ماماندار. اكتەرلەر دە, نەگىزىنەن, رەسەيدەن تارتىلعان. ءوزىمىز ءازيز بەيشەناليەۆتەن باسقا ەشكىمدى جىعا تانىمادىق. باستاپقىدا ءازيزدىڭ كىمدى سومداعانىن دا تۇسىنبەي قالدىق. باۋىرجان مومىشۇلىن شىعار دەپ ويلاعانبىز. سويتسەك, وعان بولاتوۆ دەيتىن كەيىپكەر بۇيىرىپتى. ەڭ سوراقىسى, الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىنان شىققان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى نارسۇتباي ەسەبولاتوۆتىڭ ءرولىن ۆلاديسلاۆ پوگيبا سومدادى. قازاق جىگىتىن وزگە ۇلت وكىلى سومدايتىنداي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟! تۇلعالارىمىزعا قاتىستى كينوتۋىندىلاردىڭ تىزگىنىن قاشانعا بەرى باسقا بىرەۋگە بەرە بەرەمىز؟!
تۇلعالاردى تانىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى
وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ اتىن ماقالامىزدىڭ باسىندا بەكەر كەلتىرمەدىك. ول سياقتى ۇلت تۇلعالارىنا جانى اشيتىن, ۇلتتىق ونەردىڭ بولاشاعىن ويلايتىن باسشى بار ما قازىر؟! مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى كينوعا سۇرانىپ تۇرعان ايتكەش تولعانباەۆتىڭ گەرمانيا, اۆستريا, فرانتسيا, يتاليا سىندى ەۋروپانىڭ ماڭدايالدى مەملەكەتتەر حالقىن تامساندىرعان ونەرى مەن ءومىرى جايلى بىلە مە؟
ايتپاقشى, ساڭلاق سكريپكاشى تۋرالى سپەكتاكلدىڭ ساحنالانۋىنا قول ۇشىن سوزعان ايمان مۇساقوجاەۆا قازاقستان كينەماتوگرافيالىق ونەرى مەن عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىن قوسا اتقارىپ وتىر. ايمان قوجابەكقىزى ايتكەش تولعانباەۆ جونىندە كينوتۋىندىنىڭ تۇسىرىلۋىنە اتسالىسۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. ستسەناري كەرەك بولسا, بەلگىلى جۋرناليست سەرىك جانبولات تەگىن جازىپ بەرەمىن دەپ «فەيسبۋك» ارقىلى جار سالعانىنا دا ءبىر جىلدان استى.
شاكارىمنىڭ تاربيەسىن كورگەن, احمەت جۇبانوۆ, لاتيف حاميدي سياقتى اسا كورنەكتى كومپوزيتورلاردىڭ باتاسىن العان, مۇحتار اۋەزوۆ, باۋىرجان مومىشۇلى, ءسابيت مۇقانوۆ, مالىك عابدۋللين, ەۆگەني برۋسيلوۆسكي, كۇلاش بايسەيىتوۆا, عابيت مۇسىرەپوۆ سىندى الىپتارمەن ارالاسقان ايتكەش تولعانباەۆ تۋرالى فيلمدە اتتارى اتالعان تۇلعالار كورىنسە, ءتىپتى عاجاپ بولار ەدى. تۇلعالاردى تانىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ولار تۋرالى ساپالى, اسەرلى فيلمدەردى ءتۇسىرۋ.
