قازاقتىڭ بەينەلەۋ ونەرىندە شارج جانرى كەنجەلەۋ دامىعان. كەزىندە ۇلى شوقاننان باستاۋ العان ونەردى كاسىبي دەڭگەيگە جەتكىزگەن ساناۋلى عانا سۋرەتشى بار. سونىڭ ءبىرى – ەركىن نۇرازحان. بيىل ۇلتتىق مۋزەيدە قىلقالام شەبەرىنىڭ «شاراينا» اتتى جەكە كورمەسى ءوتتى. وعان اۆتوردىڭ جۇزگە تارتا تۋىندىلارى قويىلدى. جۇرتشىلىق سول كورمەدەن سۋرەتشىنىڭ شەبەرلىگىن كورىپ, ءدان ريزا بولدى. ءبىز وسى شارا اياسىندا ەركىن يبراگيمۇلىمەن جۇزدەسىپ, اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
جازۋشىلار كىنامشىل كەلەدى
– ەركىن اعا, قانداي ونەردىڭ دە ءبىر باستاۋى بار. ءسىز بۇل جانرعا قالاي كەلدىڭىز, قايدان ۇيرەندىڭىز؟
– مەن ءوزى بالا كۇنىمنەن سۋرەت سالۋعا ىنتىق بولدىم. مەكتەپتە دە قولىمنان بوياۋىم تۇسكەن ەمەس. اسكەرگە بارعاندا دا قابىرعا گازەتىن شىعارۋعا اتسالىسىپ, اسكەري ءومىردىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن شارجبەن بەينەلەدىم. ارمان قۋىپ الماتىعا كەلىپ, كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە ءتۇستىم. ءبىرىنشى كۋرستا ستۋدەنتتەر اراسىندا شارج جانرى بويىنشا بايقاۋ ۇيىمداستىرىلدى. مەن وسى كونكۋرستا جەڭىمپاز اتاندىم. بۇل ماعان قانات ءبىتىردى. ىزدەنىس جولىنا ءتۇسىپ, شەبەرلىگىمدى شىڭداي بەردىم. بويىمداعى ونەرىمە كوزى ءتۇستى مە, كورنەكتى اقىن مۇزافار اعا الىمباەۆ «بالدىرعان» جۋرنالىنا جۇمىسقا شاقىردى. ەندى جۋرنالدى توڭىرەكتەگەن اقىن-جازۋشىلارمەن ارالاسىپ, سولاردىڭ شارجىن سالا باستادىم. ءسويتىپ جۇرگەندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ماعان ءبىر ايدار اشىپ بەرىپ, اپتا سايىن سۋرەتتەرىمدى جاريالاپ تۇرۋعا ۇسىنىس ايتتى. بۇعان قۋانا كەلىستىم.
– العاشقى «نىساناعا» كىمدەردى الدىڭىز؟
– ءبىرىنشى شارجىم كلاسسيكتەردەن باستالدى. عابيدەن مۇستافين, اسقار سۇلەيمەنوۆ, ورالحان بوكەيدى سالدىم. ءبىر جولى ويدا جوقتا اسقار اعامەن جولىعىپ قالدىم. ول كىسى مەنى تانىمادى. سودان ءوزىم سالەم بەردىم: «اعا, گازەتكە سۋرەتىڭىزدى سالعان مەن» دەپ ەدىم, اسەكەڭ جىميىپ: «ەركىن دەگەن سەن بە؟ مەنى مىستان كەمپىر سەكىلدى سالىپ قويىپسىڭ. نۋ ي چتو-ج, ۇقساپ تۇرعان سوڭ, امال نە!» دەپ ريزا بولدى. سوسىن: «مەنى جۇرت ونشا تانىمايدى عوي. سەن حالىقتىڭ الدىندا جۇرگەن مۇحتار شاحانوۆ سەكىلدى ازاماتتاردى سال» دەپ ايتتى. جالپى, مەن اسەكەڭنىڭ جەتى شارجىن سالدىم. سوندا ول: «مەنىڭ قازاقستانداعى جالعىز سىنشىم بار, ول – ەركىن!» دەپ ايتىپتى. كەيىن اسەكەڭ اقسەلەۋ اعا ەكەۋى وتىر ەكەن, بارىپ سالەم بەردىم. سوندا اقسەلەۋ اعا: «مىناۋ – ەركىن دەگەن ءىنىمىز, ءوزىمىز بىلمەيتىن قاسيەتىمىزدى كورسەتىپ ءجۇر» دەگەن كەزدە اسەكەڭ جۇلىپ العانداي: «سونىمەن بىرگە قاسيەتسىزدىگىمىزدى كورسەتىپ ءجۇر» دەپ ايتساي» دەپ دۋ كۇلدىردى.
«قازاق ادەبيەتىنە» ورالحان بوكەي, كادىربەك سەگىزباەۆ جانە ساعات اشىمباەۆتىڭ سۋرەتى شىقتى. ءبىرىنشى ورەكەڭ تۇرعان. رەداكتسيادا جولىعىپ قالدىم. «ءاي, ەركىن, سەن انا ەكەۋىنە مەنىڭ ەرىنىمدى شوشايتىپ قويىپسىڭ عوي» دەدى. ۇنامادى ما, ەل ماقتاپ جاتىر دەپ ەدىم, «م-م» دەدى دە قويدى. سول كەزدە «قازاق ادەبيەتىنىڭ» رەداكتورى شەراعاڭ كەلە قالدى. ورالحان – سول كىسىنىڭ ورىنباسارى. شەراعا دا: «وي, ەركىن, بۇگىنگى سۋرەتتەرىڭ كۇشتى» دەپ ريزالىعىن ءبىلدىردى. ءبىرتۇرلى وراعاڭ رەنجىپ تۇرعان سەكىلدى دەپ ايتا باستاپ ەدىم, شەراعاڭ: «نە دەيدى؟ قوي, قانداي جاقسى سۋرەتتەر!» دەپ ورالحان اعاعا قارادى. سودان سوڭ باۋىرجان مومىشۇلى,ءابۋ سارسەنباەۆ, قاليجان بەكقوجين, الجاپپار ابىشەۆ اعالارىمدى بەينەلەدىم.
– باۋىرجان اتا سۋرەتىڭىزدى كوردى مە؟
– ءيا. كورىپتى. باتىر اعامىز «ءبىر «القاشتىڭ» سۋرەتى سەكىلدى ەكەن» دەپتى دە قويىپتى. ال ءابۋ اعا «مەن مەرينوس قويعا ۇقساپ قالىپپىن» دەپ ايتىپتى. بىراق ول كىسىلەر شارجدى جىلى قابىلدادى. سونشالىقتى سىن ايتا قويعان جوق.
– اقىن جاراسقان ابدىراشەۆتىڭ «ءازىلىڭ جاراسسا» دەگەن ەپيگراممالار جيناعىنا ءسىزدىڭ شارجدارىڭىز دا كىرگەن. بۇل كىتاپتى ەكەۋىڭىز بىرلەسىپ جاسادىڭىزدار ما؟
– ول كەزدە جاراسقان «جۇلدىزدا» قىزمەت ىستەپ, ەپيگراممالارى جۋرنالدا ءجيى جارىق كوردى. بىردە ماعان ءوزى جازىپ جۇرگەن كەيىپكەرلەرىنىڭ شارجىن سالىپ بەرشى دەدى. ءسويتىپ ەكەۋمىزدىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىمىز «جۇلدىزدا» جاريالانىپ تۇردى. جاراسقاننىڭ ءتىلى ۋىتتى, جازعاندا سويىپ تۇسەدى. قالداربەك نايمانباەۆ تۋرالى جازعان ەپيگرامماسى اۆتورعا ۇناماي قالىپ, ول كىسى ءبىراز رەنجىدى. سوندا اقىندارمەن بايقاپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. ال كىتاپتى شىعارۋعا جاراسقاننىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى كوپ.
ۇلت مۇددەسى بارىنەن بيىك تۇرۋ قاجەت
– ءسىز كەيىن ساياسي شارجدار سالا باستادىڭىز…
– بيگەلدى عابدۋللين باسقارعان تاۋەلسىز گازەت بولىپ ەدى. ساياسي شارجدارىم سول باسىلىمعا تۇراقتى جاريالاندى. وندا كوبىنەسە پارلامەنت مۇشەلەرىن, مينيسترلەر مەن اكىمدەردى سىنعا الدىق. سۋرەتكە جازىلعان ءماتىن دە اششىلاۋ بولاتىن.
– ساياسي شارجدى سالۋعا نە يتەرمەلەدى؟
– كاريكاتۋراشى بولعاننان كەيىن سەن ءومىردى, جاڭالىقتى, بيلىكتە نە بولىپ جاتىر, حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى قالاي – سونىڭ ءبارىن باعدارلاپ وتىرۋىڭ قاجەت. جانە وعان ءادىل كوزبەن قاراۋ كەرەك. مىسالى, قازاقتىڭ يەن بايلىعىن يگەرۋگە كەلگەن وليگارحتار تۋرالى شارج سالدىم. ونى مەن بوسقا سالعان جوقپىن. ەگەر ولار وزدەرى يە بولىپ وتىرعان زاۋىتقا نەمەسە كەن ورنىنا جاڭا تەحنولوگيا ەنگىزىپ, جۇمىسكەرلەردىڭ ەڭبەگىن باعالاپ, جوعارى ايلىق تولەسە, نەمىز بار؟! تاعى ءبىر مىسال. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باعى جانباي, كەيىندەپ تۇرعانىنا جانىم اۋىرىپ, «قازاق ءتىلى» دەگەن شارج سالدىم. وندا انا ءتىلىمىزدى اقبوزات بەينەسىندە بەدەرلەپ, اياعى شىدەرلەنىپ, الدىعا جۇرە الماي تۇرعانىن كەلتىردىم. مەنىڭ ويىمشا, ۇلت مۇددەسى بارىنەن بيىك تۇرۋ قاجەت. قىسقاسى, قوعامعا كوزقاراسىمدى كاريكاتۋرامەن بەينەلەيمىن.
باتىردىڭ التى جىل حاتشىسى بولدىم
– ءسىز سۋرەتشى عانا ەمەس, قالامگەرسىز. «مەنىڭ جۋرناليستيكاداعى ۇستازىم – ديداحمەت» دەپ ايتاسىز.
– بىرنارسە جازۋ ءۇشىن دە «باگاج» كەرەك. مەكتەپتە ادەبيەتتى ءسۇيىپ وقىدىم. ستۋدەنت كۇنىمدە جازعاندارىم وبلىستىق گازەتتە جارىق كورىپ تۇردى. كەيىن سۋرەتشىلىككە تازا بەت بۇرعاننان كەيىن جازۋدى قويىپ كەتتىم. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە «تۇركىستان» گازەتىنە قىزمەتكە كەلدىم. سول كەزدە مارقۇم ديداحمەت دوسىم قايتا قولىما قالام العىزدى. بىردە «دومبىراشىلار تۋرالى بايقاۋ بولادى ەكەن, جازىپ كەلشى» دەدى. جازدىم. تاعى بىردە سولاي… تاعى بىردە… قىسقاسى, جورتىپ جۇرەتىن جۋرناليست بولىپ شىعا كەلدىم. ودان كەيىن قوعامدا ۋشىعىپ تۇرعان ساياسي تاقىرىپتارعا قالام تارتتىم. ونى «قازاق باسپاسوزىنەن» دەپ «كاراۆان» باسىلىمى جاريالاپ ءجۇردى. «ۇلت پەن رۋح», «عيبرات عۇمىر», «ءوز ەلىم مەنىڭ – وزەگىم مەنىڭ!» اتتى پۋبليتسيستيكالىق كىتاپتارىم بار.
– اتاقتى پارتيزان قاسىم قايسەنوۆتىڭ جەكە حاتشىسى بولعانىڭىزدى بىلەمىن. اراگىدىك گازەت-جۋرنالدان باتىر ومىرىنەن جازىلعان كۇندەلىكتەرىڭىز جاريالانىپ ءجۇر. باتىردىڭ كوڭىلى سىزگە قالاي اۋدى؟
– قاسىم اعامەن مەنى تاعدىر جولىقتىردى. ەكەۋمىزدىڭ تابيعاتىمىزدا ءبىر ۇقساستىق بولدى ما, الدە كوزقاراسىمىز ۇيلەستى مە, ايتەۋىر, كوپتىڭ ىشىنەن تاڭداۋى ماعان ءتۇستى. ءسويتىپ ول كىسى ۇناتىپ, تەلەفونمەن حابارلاسىپ, تاپسىرما بەرە باستادى. مەن ونى تاس-ءتۇيىن ورىنداپ قويامىن. باتىردىڭ التى جىل حاتشىسى بولدىم. باسىمىزدان ءتاتتى كۇندەر دە, قاتتى كۇندەر دە ءوتتى. قاسەكەڭ – يۋموريست. ادامدى وتىرىپ كۇلدىرەدى. بىردە ەكەۋمىز مەنىڭ كولىگىممەن وسكەمەننەن كەلە جاتتىق. رولدە وتىرىپ كوزىمە بىردەمە ءتۇسىپ كەتتى مە, ۋقالاي قالىپ ەدىم: «نە بولدى؟» دەدى. «كوزىمە شىركەي ءتۇسىپ كەتتى» دەدىم. سوندا قاسىم اعا: «ابايلا, انداعى الاقانداي كوزگە شىركەي عانا ەمەس, تورعاي دا ءتۇسىپ كەتەدى» دەپ مىرس ەتتى. بىردە جازۋشىلار وداعىنىڭ اينالمالى باسپالداعىنان ءتۇسىپ كەلە جاتىرمىز. «ەركىن, بايقا! قۇلاپ كەتىپ, تومەندە جاتساق, مىناۋ «قوڭىر» ادامدار نەعىپ جاتىر دەپ جۇرت كۇلەر» دەپ ازىلدەدى. قاسەكەڭە ءسابيت دوسانوۆ ءوزى تۋرالى جازعان كىتابىن اكەپ بەرىپتى. «قالىڭ كىتاپ پا؟» دەسەم, «ايتپا, قالىڭدىعى مەنىڭ قالىڭدىعىمداي بولادى» دەپ ءبىر كۇلدىرىپ ەدى, جارىقتىق. قاسىم اعا تاپقىر ەدى. جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماي مەنىمەن دوس, جولداس سەكىلدى سىيلاستى. ادالدىقتى جاقسى كورەتىن. وتىرىك ايتقاندى جەك كوردى. ءبىر كوڭىلى قالعان ادامعا قايتىپ ورالمايتىن. مەنىڭ باتىر جايىندا «ەرلىكتىڭ ەرەن تۇلعاسى» دەگەن كىتابىم شىقتى. «جۇلدىز» جۋرنالىندا كۇندەلىكتەرىم جاريالاندى. ءالى دە جازاتىن دۇنيەلەرىم بار.
