قوياننىڭ قۇتى مەن جۇتى

Aزۋىن ايعا بىلەگەن بارىس جىلىن اتتاندىرىپ, قاۋدىر قۇلاق قويان جىلىن قارسى العالى تۇرمىز. ياعني شىعىس ەلدەرىنىڭ ەجەلگى جىل ساناۋ ءداستۇرى بويىنشا 12 مۇشەلدىك جىل تىزبەسىنىڭ 4 جىلىن قارسى الىپ وتىرمىز.

ءار جىلدىڭ وزىندىك سيپاتى بولاتىنى ­سياقتى, قويان جىلىنىڭ دا ەرەكشەلىگىن قازاق ەسەپشىلەرى ءار ءتۇرلى اتايدى. ءبىرى قويان جىلى جايلى, جاقسى جىل بولادى دەسە, كەيبىر اقساقالدار قويان قيىندىعى مول, اۋىر جىل بولادى دەگەن بولجام ايتادى. قويان جىلىن «اق قويان, ور قويان, قارا قويان, كوك قويان, كوكشە قويان, سارى قويان, قىزىلكوز قويان, قوڭىر قويان, سۇر قويان, سۇرشا قويان, بۋرىل قويان, بورتە قويان» دەپ نەمەسە «ۇلكەن قويان, تاقىر قويان, كىشى قويان, جالپاق قويان…» دەپ 12-گە ءبولىپ, ءار قويانعا ءار ءتۇرلى سيپاتتاما بەرەتىندەر دە بار. بىراق ءبىر جىلدى 12 تۇرگە بولگەندى قويىپ, 12 مۇشەلدىڭ ءوزىن تولىق سيپاتتاي المايتىن قازىرگى تاڭدا ءبىر جىلدىڭ ءوزىن «اق تىشقان جىلى, ور قويان جىلى» دەپ ءدوپ باسىپ بولە الاتىندار قازىر جوقتىڭ قاسى بولعاندىقتان, ءبىز قويان جىلىنىڭ جالپى ەرەكشەلىگى جايلى ءسوز قوزعاۋعا ءماجبۇرمىز.

قويان قازاقتىڭ شارۋاشىلىق تاريحىندا جۇت, اشتىق, اۋىرتپالىق, بەينەت جىلى رەتىندە باعالانادى. ونىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. تاريحشىلار ءار 36 جىل سايىنعى قويان جىلى قاتتى بولىپ, سونىڭ كەسىرىنەن ەلدى جۇت جايلاعانىن ايتادى. 1867-1868 جج. «جالپاق قويان» جۇتى, 1879-1880 جج. «ۇلكەن قويان» («ۇلى قويان جۇتى» دەپ تە اتالادى) جۇتى, 1891-1892 جج. «كىشى قويان» جۇتى, 1915-1916 جج. «تاقىر قويان» جۇتى بولىپ, بۇكىل قازاق دالاسىندا مال قىرىلىپ, ەل اشتىققا, جوقشىلىققا ۇشىراپ, حالىق قاتتى قينالعان ەكەن. قازاق دالاسىنا عالامات قايعى اكەلگەن «اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما» دا 1723 جىلى – قويان جىلى بولىپتى. قويان جىلعى جۇت پەن اپات, اشتىق قالامگەرلەر شىعارماسىنا دا ارقاۋ بولعان. سولاردىڭ ءبىرى ءى.جانسۇگىروۆ:

بولماسا تۇلكى الدىرعان,

قاسقىر اتقان,

ءبىر قازاق تابا المايسىڭ

قىستى ۇناتقان.

ءوتىپتى «اق قويانداي»

قىرعىن قىستار,

تۇكىرىك تۇسپەي قاتقان,

جۇرت جۇتاتقان, – دەپ جازسا, اقىن ارعىنبەك اپاشبايۇلى:

قوياندا جىلقى

سەمiز, سيىر ارىق,

ەشكiنiڭ ودان بەتەر كۇيi عارiپ,

توقتاماي قارى قالىڭ

ويپاڭ جەرگە,

كەتەدi قىر ساعالاپ

كيiك اۋىپ, – دەپ تۇيiندەپتi.

دەگەنمەن «مۇسىلمان بالاسى ءۇشىن قويان – ادال اس. شوپپەن قورەكتەنەدى, ەتى تازا. قىستىڭ قاتتى بولۋىنىڭ قويانعا قاتىسى جوق. تابيعاتتىڭ قۇبىلىسى, توسىن جايى اينالىپ كەلىپ وتىرادى. سوندىقتان ادامدار شارۋانى ۇيىمداستىرۋداعى, قىس مەزگىلىنە دايىندىقتاعى كەمشىلىگىن قوياننان ىزدەمەسىن» دەپ ءۋاج ايتاتىندار دا بار. ءتىپتى قويان جىلىن جاقسى جىل دەپ تە باعالايدى. «قويان جىلدىڭ قوزىسى – سيىر جىلدىڭ تۇساعى» دەگەن ماتەل – سونىڭ ايعاعى.

قوياننىڭ قورقاقتىعىنا قاراپ «قويان جىلى تۋعان بالا قورقاق, ات ۇركەك كەلەدi» دەپ, قويان ءالجۋاز, قورقاق جانۋار بولعاندىقتان, بۇل جىلى تۋعان بالادان ەل قامىن ويلايتىن ۇلكەن ازامات شىعا قويمايدى دەپ سانايدى. بىراق قازاقتىڭ 3 ءجۇزىنىڭ باسىن قوسقان اتاقتى ابىلاي حاننىڭ قويان جىلى (1711) تۋعانىن ەسكەرسەك, بۇل بولجامنىڭ دا ءتۇبى شيكى ەكەنى بايقالادى. دەمەك, بۇل – «قاشقان قويان جاتقان قوياندى الا كەتەدى» دەگەندەي, الدەكىمنىڭ قوياننىڭ بەينەسىنە قاراپ ايتا سالعان جاي ءسوزى عانا. ياعني بۇل قويان جىلى تۋعانداردىڭ ءبارى قورقاق, بارىس جىلى تۋعانداردىڭ ءبارى باتىر بولادى دەگەن ءسوز ەمەس. قويان جىلى قۇتتى, ىرىستى جىل بولسىن. ۇلىس وڭ, جاقسىلىق مول بولعاي!