– قىدىرالى نۇرتايۇلى, «بال-بالا» كومپانياسىن قۇرارداعى ماقساتتىڭ شيرەگى بولسا دا ورىندالدى ما؟
– اتاقتى جاپون جازۋشىسىنىڭ بالا تاربيەسى جونىندە جازعان كىتابى بار. ءۇش جاسىنا دەيىن بالا بويىندا ادەتتەردى قالىپتاستىرىپ, ساناسىنا ءوزىنىڭ ءتىلى مەنەن ءتول مادەنيەتىمىزدى قۇيىپ ۇلگەرمەسەڭ, ءارى قاراي بالا تۇلدىر بوپ وسەدى. اينالىپ كەلگەندە, تامىرىنان اجىراپ قالادى. ياعني, ەرتەڭ ۇرپاعىمىزدىڭ بارلىعى شەتەلدىك فيلم مەن مۋلتفيلم كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەپ وسەر بولسا, كۇي اتاسى قۇرمانعازىنى دا, قارا ءسوزدىڭ مايەگىن تۇسىنگەن ابايدى دا, جالپى, ونىڭ ءتىلىن دە جاتسىناتىنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس.
شەتەلدىڭ ويىنشىقتارى قايبىر مادەنيەتكە ۇيرەتەدى, قايبىر تىلگە ۇيرەتەدى, قازاقتىڭ قايبىر ونەگەلى دۇنيەسىنە ۇيرەتەدى؟! تۇك تە جوق. سوندىقتان دا بۇگىنگى ۋاقىتتا قازاقى ويىنشىقتىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن ايتپاي-اق تۇسىنۋگە بولار. كومپانيانى قۇرۋ وتە كۇردەلى جولدان ءوتتى. ەڭ الدىمەن نارىقتى, ماركەتينگتىك زەرتتەۋمەن اينالىسۋدان باستادىق. وتاندىق ويىنشىقتار ەلىمىزگە قاجەت پە؟ سيپاتى قانداي بولادى؟ قانداي ماتەريالدان جاسالۋى كەرەك؟ باستاپقىدا قانشا ءتۇرىن شىعارامىز؟ كەيىن قانشا ءتۇرى پايدا بولادى؟ قالالارعا جەتكىزىلۋ جاعى قالاي جۇرگىزىلەدى؟ كەڭسەنى قاي جەردەن اشۋىمىز كەرەك؟ الدىمىزدا وسى سياقتى كوپتەگەن سۇراقتار مەن ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەر تۇردى. بەل جازباي ەڭبەك ەتۋىمىزدىڭ ارقاسىندا بارلىق ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاپتى.
«بال-بالا» دەپ اتاۋىمىزدىڭ ءوزى وتاندىق برەند جاساۋعا لايىقتاپ تاڭدالعان ات. ەستىر قۇلاققا جاعىمدى, ماعىنالى ءسوز. ونى ءوزىم تاپتىم. ويىنشىقتار جاساۋ جونىندە يدەيا كەلگەننەن باستاپ ونى جاساپ شىعارعانعا دەيىنگى ارالىقتا ولشەۋسىز كوپ ۋاقىت, ۇيقىسىز تۇندەر ءوتتى. ويىنشىقتاردىڭ سان ءتۇرلى ۇلگىلەرى ازىرلەنىپ, قايتا-قايتا سۇزگىدەن ءوتتى. ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى دەپ تانىلعان تەحنولوگ ماماندارمەن ءار ويىنشىقتىڭ قالاي سويلەيتىنى, قالاي قوزعالاتىنى, ءان ايتىپ, بي بيلەيتىنىن جونىندە اقىلداستىق. جاسالعان ماتەريالداردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ دە ءبىرشاما ەڭبەك پەن ۋاقىتتى قاجەت ەتتى.
ويىنشىقتارىمىز گونكونگ پەن گۋانچجوۋ قالالارىندا جاسالادى. بۇكىل الەمدى وزىنە تارتىپ الۋدىڭ قامىن بۇل ەلدەر الدەقاشان ساناپ, ەسەپتەپ, جوسپارلاپ قويعان. مىسالى, ءبىر ويىنشىق جاساۋ ءۇشىن بىرنەشە قالا جۇمىلدىرىلادى. بىرەۋى جۇمساق ويىنشىق جاساسا, ەندى بىرەۋلەرى ولاردىڭ دىبىس شىعاراتىن ديناميكتەرىن جاسايدى, بىرەۋلەرى كيىمىن تىگەدى, تاعى ءبىرى قوسىمشا بولشەكتەرىن جاسايدى. قاجەتتى شيكىزاتپەن, تەحنولوگيامەن تولىق جابدىقتالعان. الەم ويىنشىقتارىنىڭ 95%-ى قىتايدا قۇراستىرىلادى.
– «بال بالانى» قازىر قالىپتاسقان برەند دەسەك بولاتىن شىعار. كوپ ءۇيدىڭ ءتىلى بىلدىرلاعان بالاسى سىزدەردىڭ قۋىرشاقتارىڭىزدى قىزىقتاپ وتىرعانىن كوز كوردى. ءونىم ءتۇرىن كوبەيتەسىزدەر مە؟
– وزدىگىنەن قيمىلداپ, ءان ايتىپ, بي بيلەيتىن قۋىرشاقتارىمىزعا كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىمىز ەلىتىپ, قيمىلىن قايتالايتىنىنا, ءتىپتى, ولەڭىنە شەيىن جاتتاپ الاتىنىنا كوزىمىز جەتتى. سوندىقتان, قولدا بار ساتىلىمداعى ويىنشىقتارمەن توقتاپ قالماي, ءاردايىم جاڭاسىن ىزدەيمىز. قازىر ءبىز «ينتەراكتيۆ» كومپانياسىمەن بىرىگە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. شىعارىپ جاتقان دۇنيەلەرىمىزدىڭ كوبىسى – كىتاپتار. بىراق, بۇل كىتاپتار ءجاي كىتاپتار ەمەس, كەرەك جەرىن قالاممەن نۇقىپ قالساڭىز سويلەپ بەرەدى. وسى تەحنولوگيا تاسىلىمەن «اۋدارماشى ءتىلاشار» جاسالدى. وندا ورىس, اعىلشىن, قازاق تىلدەرىندە تۇرمىستىڭ ءتۇرلى جاعدايلارىندا قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ بارلىعى دەرلىك جيناقتالعان. وسى سياقتى بالاعا ارنالعان بەسىك جىرى, ەرتەگىلەر, نوتالارىمەن بىرگە جازىلعان قوبىز ءۇنى, دومبىرا اۋەندەرى جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ شىعارىلدى. قولدانۋعا وتە ىڭعايلى, ۇعىنىقتى. قۇلاققاپ كيىپ تىڭداۋعا, داۋىس كۇشەيتكىش كولونكالارعا قوسۋعا بولادى. بۇل كىتاپتاردى «بال بالانىڭ» فيرمالىق دۇكەندەرىندە جاقىن ارادا ساتىلىمعا شىعارعالى وتىرمىز.
– الدار كوسە, تاپقىر تازشا بالا, قىران-توپان كۇلكىگە باتىراتىن كۇلەكەش جانە وزگە دە كەيىپكەرلەردىڭ سوزدەرىن كىم جازادى؟ ارينە, ەگەر كوممەرتسيالىق قۇپيا بولماسا.…
– دىبىسىن ستۋديادا ءوزىمىز جازامىز, ءماتىننىڭ تالاپتارعا سايكەستىگى قاداعالانادى. مىسالى, سوڭعى شىعارعان ويىنشىقتارىمىزدىڭ ءبىرى – «اقىلدى قونجىق» بالامەن اڭگىمەلەسەدى, ونىڭ قويعان وننان استام سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەدى, ءان, تاقپاق ايتىپ, بۇلدىرشىنگە ساناۋدى دا ۇيرەتەدى. بۇل ويىنشىقتى جاساۋعا ءبىر جارىم جىل ۋاقىتىمىز كەتتى, بىرنەشە مارتە سىنالدى. سودان كەيىن عانا ساتىلىمعا شىقتى.سىزگە وتىرىك, ماعان شىن, ءار ويىنشىق وسىنداي كۇردەلى ساتىلاردان وتەدى.
ويىنشىقتارىمىزعا قازاقستاننىڭ بارلىق قالالارىندا سۇرانىس بار. وزگە قالالارمەن سالىستىراتىن بولسام, استانادا كوبىرەك وتەدى.
– «وتاندىق ويىنشىق دەگەن دىرداي اتى بار. ەندەشە, نەگە ونى قازاقستاندا شىعارمايدى؟» دەگەندەرگە ايتار ءۋاجىڭىز قانداي؟
– بۇگىنگى تاڭدا ءبىز تۇگىل امەريكاعا دا, ەۋروپاعا دا زاۋىت اشىپ, شارۋانى دوڭگەلەتىپ كەتۋ ەكىتالاي. وعان وتە قوماقتى قارجى كەرەك. ءارى زاۋىت اشىپ, ءتول ويىنشىعىمىزدى شىعارعان كۇننىڭ وزىندە باعاسى قىتايدان جاساپ اكەلگەننەن ءبارىبىر قىمبات بولادى. بۇل ەلدە وسى تەكتەس زاۋىتتاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. بىراق, ساپالىلارى ساناۋلى. ساپا سەرتيفيكاتىنسىز جۇمىس ىستەيتىن زاۋىتتارعا ۇرىنىپ قالماس ءۇشىن سەنىمدى سەرىكتەس تابۋعا ايدان اسا ۋاقىت كەتتى. جۇزدەگەن زاۋىتتى ارالاپ, تانىستىق. بالا دەنساۋلىعىنا زيانى جوق تازا شيكىزاتتى پايدالاناتىن, سەرتيفيكاتى سەنىمدى زاۋىتتى تابۋ وڭاي بولعان جوق.
ءاسىلى, كەز كەلگەن ءىستى باستاۋ نيەتكە بايلانىستى. ۇلتىنا, ەلىنە جۇمىس ىستەمەگەن ادام جايىلىپ جۇرگەن سيىر سياقتى. ءشوپتى تەك وزىنە عانا ورادى. ءوزى ءۇشىن عانا كۇيسەيدى مىسالى, مەن «بال بالانى» ىستەۋدىڭ ورنىنا سوعان سالعان ولشەۋسىز ۋاقىتىم مەن اقشامدى جارناماسى جاھانعا جايىلعان «تاچكيگە» سالسام, قازىرگىدەن دە تابىستى بولار ما ەدىم, بالكىم… بىراق ماسەلە «ۇلتىم ءۇشىن, قازاق ءۇشىن نە بەرە الام؟» دەگەن سۇراققا كەلگەندە توسىلاسىڭ.
قازاقستانعا قىرىق مەملەكەتتەن ويىنشىق كەلەدى ەكەن. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ الپاۋىتتارى, بىلتىرعى ەسەپ بويىنشا, امەريكادان – 74 ملن, قىتايدان – 50 ملن, رەسەيدەن – 12 ملن دوللارعا ويىنشىق ساتىپ العان ەكەنبىز. قىپ-قىزىل قارجى سىرتقى سىڭسىپ كەتىپ بارادى. ال, ۇساقتارى قانشاما. وسىنشاما قارجى شىعارىپ ساتىلىپ الىنعان ويىنشىقتار قانشالىقتى ساپالى, قانشالىقتى قاۋىپسىز, بالانىڭ دامۋىنا, اقىلدى بولىپ وسۋىنە قانشالىقتى پايدالى؟ جاۋابى قيىن سۇراق.
اتا-انا شىركىن, شەت ەلدەن اعىلىپ جاتقان ويىنشىقتاردى الاردا سەرتيفيكات سۇراپ, ساپاسىن تەكسەرمەيدى, بالاسىنىڭ ساناسى نەمەن لاستانىپ جاتقانىنا ءمان بەرمەيدى. كەيىن وپىنادى.
– جالعىز «بال-بالا» قازاقستان بالالارىن تولىق قامتي الا ما؟ تاعى دا كاسىپكەرلەر شىعىپ, وسى ىسپەن اينالىسسا, ولارعا باسەكەلەس رەتىندە قارايسىز با, الدە...
–ماسەلە بىلاي عوي. كەزىندە دومبىرانى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ كەرەك بولدى. مەن «ۇلىتاۋدى» قۇرىپ, جارتى الەمگە تانىتتىم. قازىر كوبىسى دومبىراعا دەن قويدى, توپ قۇرادى, ەلەكتردومبىرا جاسايدى. ەڭ باستىسى, مەن قالىڭ جۇرتتى, قازاقتى دومبىراعا ۇيىرسەك بولۋىنا تۇرتكى بولدىم. بۇگىندە ءۇش جۇزدەن اسا ادام «ۇلىتاۋدىڭ» فورماتىندا دومبىرامەن اينالىسادى. ءارى قاراي دا اياسى كەڭەيە بەرمەك. ياعني, ۇلگى جاسالدى, ۇلگى الدى. سول سياقتى «بال بالانى» «ءبىسمىللا» دەپ باستاپ ەدىك, مۋلتفيلم, ويىنشىق, كورنەكى قۇرال سياقتى ءىرىلى-ۇساقتى جوبالاردى قولعا العان جاناشىر ازاماتتار قاتارى تولىعا باستادى. ەندىگى ماقسات – نارىقتا ارىستانشا ارپالىسا ءجۇرىپ, شەتەلدىك ساپاسىز, پايداسىز ونىمدەردى تىزە قوسا ىعىستىرىپ شىعارۋ.
نارىقتاعى ەڭ ءبىرىنشى قيىندىق سول – ساۋدا الپاۋىتتارىمەن بەتپە-بەت كەلۋ. شىنتۋايتىندا, كەيدە ءوز ەلىمىزدە ەمەس, شەت ەلدە جۇرگەن سياقتىمىز. «بال-بالا» جاساپ جاتقان دۇنيەلەر مەملەكەتتىڭ يدەياسى, مەملەكەتتىڭ ۇستانىمى, مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى, مەملەكەتتىڭ مادەنيەتىنە ۇلاسسا نەتتى. ءبىز سونىڭ وڭتايلى جولدارىن تاۋىپ ءىس جۇرگىزىپ وتىرمىز. وكىنىشتىسى, مۇددەمىز ءار ءتۇرلى بولعانمەن, ءبىز دە شەت ەلدەن كەلىپ جاتقان زاۋىتتارمەن بىردەي سالىق تولەيمىز. «قانشا باتىر بولسا دا, جاۋعا سالما جالعىزدى, قانشا شەشەن بولسا دا, داۋعا سالما مالسىزدى» دەگەن ەمەس پە اتا-بابامىز. سوندىقتان وسىنداي كۇردەلى, جاۋاپتى ءىس باستالعاننان كەيىن ونى ءارى قاراي الىپ كەتۋگە جالقىنىڭ كۇشى جەتىڭكىرەمەيتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ايجان قاسىموۆا,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى
