قىران قازاقتىڭ قاناتى

انۇرانىمىز – «مەنىڭ قازاقستانىم» اۋەلەگەندە كەۋدەنى ماقتانىش كەرنەپ, بويدى نامىس بۋادى

شەكسىز دە شەتسىز, ءتۇپسىز دە تەرەڭ مۇحيت ايدىندارى… تەلەگەي تەڭىزدەر – ادامزات تاعدىرىنىڭ ايدىك زەردە ساندىعى. حالىق قاھارمانى ساعادات قوجاحمەتۇلىنىڭ دا ءومىرىنىڭ تارىداي بولسا دا سىرلارىن ول ىشىنە بۇگەدى… تيتىمدەي عانا.

بوپ-بوز.

سول كوزىنىڭ قيىعىنا قوناقتاعالى قاشان. العاش قالاي بايقاعانى ەسىندە جوق.

كەيىن ايناعا زەر سالا قاراعاندا عانا نازارىنا ىلىگەتىن. ول دا اۋەلدە عانا. كوزى ۇيرەنگەن سوڭ, كوڭىلىنەن تاسا بولعالى قاشان.

بۇگىن اينا الدىندا ادەتتەگىدەن ۇزاعىراق كىدىردى. كونستيتۋتسيا كۇنىنىڭ سالتاناتىنا جينالعان بەتى ەدى. ەسكى تۇيىرشىك ويدا-جوقتا نازارىن اۋداردى. باياعى سول بۇرىسكەن قالپى… كەزىندەگى زاڭدى بەلىنەن باسقان سۇرقاي تىرلىكتىڭ سارقىنشاعى دەرسىڭ.

تيتىمدەي.

وسەدى دەۋشى ەدى. ويتپەدى. سول قالپىندا قالا بەردى. سىرت كوزگە شالىنا دا قويمايدى.

تارىداي عانا.

جاڭا ويدا-جوقتا جانارىن ءسۇرىندىردى. وعان دا مىناۋ مەرەكە سەبەپ: التىن زاڭ سالتاناتى.

شاپشاڭ جينالدى. شاقىرعان جەرگە ەشقاشان كەشىگىپ كورمەپتى. بۇل جولى دا ادەتتەگىدەي ەرتەرەك كەلدى. قاشاننان قانىنا سىڭگەن قاسيەتى. ءوزى سەكىلدى ارداگەرلەر شوعىرى دا كوپ-كورىم ەكەن. ءبارىنىڭ تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنە جينالعان بەتتەرى.

وسى ورتا باتىردىڭ جانىنا جاعىمدى-اق. ءار جەردىڭ, ءاسىلى, ءوز ادەبى بار. كەي-كەيدە «مۇندا قايدان تاپ كەلدىم» دەپ جابىعار ەدى. سوسىن ونداي باس قوسۋلاردان اۋلاق جۇرۋگە تىرىسادى. الگى شىركىندەردىڭ «يىسكەمەيتىن قوقىستارى, سۇيكەنبەيتىن بۇرىشتارى» جوق. ەرىكسىز سۇيكىمدەرى قاشادى. انىق-قانىعىن بىلمەگەن «قولامتانى قوزداتىپ, اڭداماي شوق باسۋ» اۋەلدەن تابيعاتىنا جات.

ال, ارداگەرلەر بولسا, تالايدى كورىپ, ەگەمەندىكتىڭ باعاسىن بىلەتىن جانە نە ايتسا دا, تارازىلاپ الىپ قانا سويلەيتىندەر. تاۋبەسىن ۇمىتپاي, جاقسىلىققا قۋاناتىندار. اقساقالدىقتىڭ كوپ «سىباعاسىنىڭ» ءبىرى دە. سوعان وراي جيىن-تويعا شاقىراتىندار دا بارشىلىق. ءبارى دە سىيلاپ, وزگەشە قۇراق ۇشادى. اتى اڭىزعا اينالعان باتىر دەيدى. ءتول ارميامىزدى ساپقا قويعان قولباسشى دەيدى. جاستىق شاعى جالىنداپ وتكەن, سول جىگەرى «بازاردان قايتقاندا» دا مۇقالماعان سۇيەگى اسىل ازامات دەيدى.

راس, بۇ دۇنيەگە كەلگەن سوڭ وتشا جانا تۇرىپ تا ورتەنبەي, سۋشا بۋىرقانا تۇرىپ تا اسىپ, تاسپاي, ەڭبەكتەن تياناق تاۋىپ, سابىردى سەرىك ەتكەنگە نە جەتسىن! بۇل دا بولسا, ءبىر باسىنا جەتەرلىكتەي ءومىر مەكتەبىنىڭ ارقاسى. تۋعان ەل-جۇرتى سوسىن تاعى زۋ ەتىپ, وتە شىعاتىن تىرلىكتىڭ تۇنىعىن شايقالتپاعان جالىن مەن جىگەر, پارىز بەن پاراسات يەسى رەتىندە ەرەكشە قاستەر تۇتادى.

مەرەكەگە جينالعان اقساقالدار ءبىر-بىرىمەن قۋانا قاۋىشىپ, وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىسادى. كوزىنە ىستىق, جۇرەگىنە جاقىن «قارۋلاستار» ورتاسىنىڭ كەڭ پەيىلى جانىن جادىراتادى. جاقسى ورتا مەن جاعىمدى ويدا دا جاسامپاز وت بار-اۋ! ول كوڭىلدى تەربەپ, جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەدى.
باتىر اعا وي تۇڭعيىعىنا تارتىلىپ بارادى ەكەن, قالىقتاي جونەلگەن سيقىرلى ساز ونى ارداگەرلەر ورتاسىنا قايتا ورالتتى. اسپان توسىنە «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانۇرانى سامعاي كوتەرىلدى.

«ەجەلدەن ەر دەگەن داڭقىمىز شىقتى عوي…» جەڭىس قىراندارى دا سۇيىكتى اۋەنگە سۇيسىنە قوسىلدى.

عاجاپ ءان, ءورشىل اۋەن.

جۇيكە-جۇيكەڭە جايىلىپ, ەرەكشە سەزىمگە بولەيدى. ءوزىڭدى بۇكىل ەلمەن تاعدىرلاس سەزىنەسىڭ. ءبىر ساتكە بولسا دا تۋعان حالقىڭنىڭ تاعدىرىمەن بىتە قايناسىپ, بىرگە تىنىستايسىڭ.

كەۋدەڭدى ماقتانىش كەرنەپ, بويىڭدى نامىس بۋادى. «نامىسىن بەرمەگەن قازاعىم مىقتى عوي…». اسەم اۋەن مەن سىرلى سەزىمنىڭ ۇيلەسىمى عاجاپ-اق! سۇلۋ ساز بەن ساليقالى ءسوز پەرزەنتتىك ادال سەزىممەن ورىلە ۇندەسەدى.

تەبىرەنىستى ءسات.

اسا قۇدىرەتتى سەزىم! «مەنىڭ قازاقستانىم!» – جۇرەك تولقىتارلىق اسەرگە بولەپ, بويعا جاسامپاز جىگەر قۇيادى.

عاجايىپ اسەر.

تىرشىلىك تولقىنىندا تەربەلگەن اۋەن. البەتتە, ءان دە تىرلىكتىڭ تىنىسىنداي سان-الۋان. بىراق, سونىڭ ءبارىنىڭ ورتاق التىن ارقاۋى بار. بارشاسى سوعان تاۋەلدى. مۇنسىز اۋەن دەگەنىڭ قۇر ايقاي-شۋ بولادى دا قويادى. ونداي داڭعازا جۇيكەڭدى جەپ, قۇتىلعانشا ابدەن زارەزاپ ەتەدى.

مۋزىكانىڭ ادام جانىنا, ءتىپتى, سۋعا ارقيلى, ياعني جاعىمدى, بەيتاراپ جانە جاعىمسىز اسەرىن, جان جارى ليرا سابيرقىزىنىڭ ايتۋىنشا, عالىمدار باياعىدا-اق دالەلدەگەن. ادەمى اۋەننەن سۋدىڭ مولەكۋلالىق قۇرىلىمى ەرەكشە ءموپ-ءمولدىر ءسان تۇزەدى ەكەن.

ال, جارى ايتسا, جانىنىڭ الاقانىن بىلگەن سوڭ عانا جايادى. ول ارنايى وقىپ, توقىعان سۋ مامانى ەمەس پە؟! كاسىبىنە قاتىستىنىڭ بارىنە قىزىعا «سۇڭگىپ», ءوز «قۇپياسىن» ەكەۋارا عانا بولىسەر ەدى. ماسەلەن, روك مۋزىكا سۋدىڭ قۇرىلىمىن بىت-شىت قيراتادى ەكەن. دەمەك, ادام ءتانى 75-90 پايىز سۋدان تۇراتىن بولسا, ءبىزدىڭ جانىمىزعا وتتى اۋەننىڭ نەمەسە ساز ساۋلەسىنىڭ اسەر كۇشى قانشالىقتى ەكەنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. تابيعاتپەن, ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن ۇندەس ءان ادامنىڭ جانىن دا, ءتانىن دە باۋرايدى. سىرلى ساز كوڭىل پەرنەسىن, تىرلىك تەبىرەنىسىن تاپ باسادى. سەزىمنەن ءورىلىپ, اقىلمەن بەزبەندەلسە سولاي.

اۋەن, ول – لاپىلداعان وت پەن تاسىعان سۋدىڭ ساپىرىلىسى. دارىن ءوز جۇرەگىنەن تۋعان سىرلى سازدى سەزىم وتىندا شيراتىپ, سابىرمەن سۋارىپ, تىرلىك تەبىرەنىسىمەن توقايلاستىرادى. وسىلايشا حاس شەبەردىڭ كوكىرەگىنەن تۇتانعان ۇشقىن ءان كورىگىن ودان ءارى مازداتادى دەرسىڭ.

ءومىردىڭ ءوزى دە – ءان, ارينە, ساۋلەلى سەزىم ءۇشىن سولاي. ول, بىراق, اركىمگە بۇيىرا بەرمەيدى… كوكتەن توگىلگەن كۇن ساۋلەسىنىڭ, كوز الدىڭدا كوشكەن قازباۋىر بۇلتتاردىڭ, اسپاننان توگىلگەن جاۋىننىڭ, بۇرالا اققان بۇلاق پەن بۋىرقانعان تەڭىزدىڭ ارقايسىسىنىڭ دەربەس ءۇنى بار.

زەڭگىر جۇلدىز بەن اسقاق ارماننىڭ, جارقىلداعان نايزاعاي مەن جالىن جىگەردىڭ, ءتىپتى بىلتە شام مەن ءۇمىت ساۋلەسىنىڭ, وشاقتاعى وت پەن جان شۋاعىنىڭ, سونداي-اق شاتىردان سىرت-سىرت تامعان جانە جاناردان ءمولت-ءمولت ۇزىلگەن تامشىنىڭ دا ءوز ءانى بار.

جۇرەكتەگى سەزىمنىڭ دە ءوز سىرى مەن وزگەشە سازى بولادى. بالبۇلاقتىڭ ەركە بىلدىرىن, قامىستىڭ قۇپيا كۇبىرىن, سامالدىڭ سۇيكىمدى سىبىرىن ايتساڭىزشى!

سول سان الۋان دىبىس پەن سازدى ەلىن سۇيگەن ءشامشى قالداياقوۆ دارىنىنىڭ سۇڭقار قاناتىنان سۋىلداي توگىلگەن اۋەن ماپەلەي قۇنداقتاپ, ۇكىلەپ ۇشىرادى. جانىڭا جىگەر قۇيىپ, نامىسقا قايراپ سالادى. ول بىردە وتقا وراپ, تۇلا بويىڭدى بۋىپ, كۇيدىرە-جاندىرا كوككە شارىقتاتسا, ەندى بىردە ۇستىڭنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي سەلت ەتكىزىپ, سالقىن سابىر تەرەڭىنە سۇڭگىتەدى.

ساعادات قوجاحمەتۇلىنىڭ كوڭىل تولقىنىسى باسىلار ەمەس. «اپىرىم-اۋ, بۇعان نە بولدى؟» وت پەن سۋدان تالاي ءوتتى, جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن كەزى دە از ەمەس. الايدا, سول ءبىر بالا جەتىم كوكتەمىنەن سوڭ كوزىنە جاس الىپ كورمەپتى… بىراق, قازىر قالايشا تولقىماسسىڭ؟! بۇل – اسقاق كۇي. تۋعان ەل مەن جەرگە دەگەن جۇرەك تەبىرەنىسى مەن كوڭىل قۋانىشىنان تۋعان ەرەكشە ءحال! اسپاندا سامعاعان قىران-قازاقتىڭ قاناتى بۇل!

جان تولقىتارلىق! قازاق ەندى ەشكىمگە دە, ەشتەڭەگە دە كىرىپتار بولماق ەمەس. يىقتان باسقان بوداندىق بۇعاۋىنا ەرەگەسە ەڭسەسىن تىكتەپ, وكسىگى كوپ وتكەنگە سالاۋات ايتادى.

ءانۇران اسپان تورىنە بايلانىپ قالعانداي.

اسقاق تا ايبىندى. ءالجان اعاسى ايتۋشى ەدى: «ابىلايحاننىڭ اسكەرى تارباعاتايدىڭ باۋرايىندا جوڭعارلارمەن سوعىس ۇستىندە قاتتى قالجىرايدى. سول كەزدە ون سالت اتتى قىر ۇستىنەن ۇلتتىق ساز اسپاپتارىمەن حالىق اۋەندەرىن شالقىتادى. ساربازداردىڭ بويىنا تىڭ كۇش قۇيىلىپ, نايزالارىن ويناتىپ, بولدىرعان اتتار قايتا شيىرشىق اتىپتى». ۇلتتىڭ ارمان-ماقساتى مەن ۋايىم-قايعىسى تۇنعان حالىق مۋزىكاسىندا وسىنداي تىلسىم كۇش بار.

ءانۇران بارعان سايىن اۋەلەپ بارادى… «ەجەلدەن ەر دەگەن» داڭقتى حالىقتىڭ نامىسىن ءشامشىنىڭ دارىنى تورتكۇل دۇنيەگە تاراتادى. التى الاش ەندى العان بەتىنەن اينىماق ەمەس.

ءتاستۇيىن.

مورت سىنۋعا بار, بىراق يىلمەيدى. ەشقاشاندا, ەشكىمنىڭ دە الدىندا. سولقىلداقتىق جات وعان. بوس مايموڭكەڭدى بىلمەيدى. جۇرەگىڭ «ەلىم» دەپ ەلجىرەيدى. ەشكىمگە دە جالتاق ەمەسسىڭ. ەركىندىك پەن بوستاندىق.

ەرەكشە اسقاق كۇي!

ءانۇران شىرقاۋ بيىككە شالقي سامعايدى. وسى ءبىر قاس-قاعىم ساتتە بۇكىل ەلدىڭ ارمانى ءبىر-اق ارناعا توعىسىپ, استاسىپ كەتكەندەي. بىتە قايناسىپ, قابىسا ۇندەسىپ, تۋعان ەلىمىزدىڭ باقىتتى ەرتەڭىنە تىلەكتەس قاۋىمدى شاپاعىنا ورايدى. بويعا قۋات قۇيىپ, مارتەبەڭدى وسىرەدى.

ەرەكشە ۇيلەسىم.

وت پەن سۋ ءبىر ارناعا قۇيىلادى.

جىگەر مەن سابىر جاراسادى.

جاسامپاز سەزىم!

جەتىمدىك… جاستىعىن جالماعان سوعىس. بودان زاماننىڭ بەلدەن باسقان ادىلەتسىزدىگى. ادام تابيعاتىنا جات توتاليتارلىق جويان تىرلىكتىڭ بارشا ىزعارى جۇرەگىن ەرتە سۋىتقان. جانارى باياعىدا-اق قۇرعاپ, اششى جاستىڭ سىعىندىسىنداي, تيتىمدەي تۇيىرشىك قانا كوزىنىڭ قيىعىندا بۇعىپ قالعان ەدى.

تيتىمدەي عانا.

ءانۇران اياقتالا بەرگەندە ساعادات اعا ەركىنەن تىس تەبىرەنىپ كەتتى. سالقار سەزىمى ءبىر دەمدە اسىر-تۇسىر سارقىلداي تاسىعان. بۇل دا ءبىر توسپادا تالاي ۋاقىت توسىلىپ, تاۋانى شاعىلىپ, ودان ءسال ساڭىلاۋ تاپقاندا سارقىراي جونەلگەن اساۋ اعىن سەكىلدى…

جاۋجۇرەك جانىنىڭ تاپتالعان نامىستان ورتەنىپ, ونە-بويىن قىسقالى قانشاما جىل. وتانعا دەگەن پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى جۇلىن-جۇيكەسىنە سەل-سەل تاراپ, تورىققان جانىندا تالاي جىل تۇنشىققان ورتكە لاق ەتە قۇيىلدى. ارداگەردىڭ كوزىنىڭ قيىعىنداعى ىستىق پەن سۋىقتىڭ, قۋانىش پەن قيىندىقتىڭ سىعىندىسىنداي, تارىداي تۇيىرشىك كۇلدىرەپ سالدى.

ول ءدۇر سىلكىندى.

ونە-بويى مۇزداپ قويا بەرگەن. كەۋدەسى قىسىپ, تىنىسى تارىلعانداي. كويلەگىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ, گالستۋگىن بوساتىڭقىراپ قويدى. كوكتەمنىڭ الاتاۋدان ەسكەن ساۋمال سامالىنا ءجۇزىن توستى. باقىتتان جان تولقىعانىمەن, جۇرەك قىسىلمايدى ەكەن. ءبىر دەمدە استاڭ-كەستەڭ بولعان كوڭىلى قايتا ورنىنا ءتۇستى.

اسپان تۇستەس تۋ كوك جۇزىندە كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسا جارقىراي بارىپ, كوكپەڭبەك شاڭىراق توسىنە بوياۋشا ءسىڭىپ جۇرە بەردى. بوداندىق وتى قاناتىن شارپىپ, قىستىعا كۇن كەشە ءجۇرىپ, ەركىندىككە ابدەن سۋساعان قىران-قازاق شەكسىز دە شەتسىز, ءتۇپسىز دە تەرەڭ كەڭ-بايتاق ولكەنىڭ ۇستىمەن باياۋ قالىقتايدى. ول ەل اماندىعىنىڭ قىراعى كۇزەتىندە تۇرعانداي. بەيبىت ءومىردىڭ كۇزەتىندە… التىننان ورىلگەن ويۋ-ورنەكتەر كەلدى كوز الدىنا. ولاردا دا ساۋلەلى سەزىمگە عانا اشىلعانداي تەرەڭ سىر بار. قازاعىنىڭ ونەرپاز دا سۇلۋ تابيعاتى مەن قايىسپاس, قايسار تاعدىرى سايراپ جاتىر.

ساعادات اعا قازىر ويلاپ قاراسا, ەگەمەندىكتى جاريالاعان ساتتە ونىڭ قانداي باقىت ەكەنىن كوپشىلىك جەتە سەزىنە قويماپتى. ءتىپتى, تاۋەلسىزدىك زاڭىن قابىلداعان ون ەكىنشى سايلانعان جوعارعى كەڭەستىڭ ءوزى سياقتى دەپۋتاتتارى دا شاتتىق قۇشاعىندا تۇرىپ, ونىڭ سالماعىن جان-جاقتى سارالاي الماعانى انىق.

قاھارمان جاڭاعى ءبىر تەبىرەنىستى ساتتە جانارىن سونشاما ۋاقىت كۇزەتكەن ەسكى تۇيىرشىكتىڭ قالاي ءۇزىلىپ تۇسكەنىن دە بايقاماعان. ول تالاي جىل ىشتە مازداپ, سىرتقا شىعا الماي تۇنشىققان وراسان وت-نامىس ۇشقىنىنىڭ ءبىر عانا تۇيىرشىگى ەدى. سىرتتاعى «ىزعاردان» ابدەن سۋىپ, سۇيەلگە اينالعالى قاشان. باسىنان كەشكەن «اپتاپ ىستىق پەن ساراياز سۋىقتىڭ» ناشار ەلەسى ىسپەتتى.

كوزىنىڭ قيىعىنان ۇزىلگەن ەسكى تۇيىرشىك جەرمەن جوسىلعان جاڭبىردىڭ سۋىنا قوسىلۋى مۇڭ, جانارىن جاسقانتا جارق ەتكەن. نامىستىڭ ناركەسكەنىندەي, بويىندا تالاي جىل قايناپ, تەمىرتۇينەككە اينالعان ول ازاتتىقتىڭ الاۋى بۇرق ەتە ءتۇسىپ, جانارتاۋشا لاقىلداي اتىلعاندا قايتا بالقىپ كەتكەندەي.

كادىمگىدەي جانىپ, كوز قارىقتىرا ساۋلە شاشادى. سۋ تۇتقىنىندا شىر كوبەلەك اينالىپ, زاۋلاعان كۇيى قاشان ءزاۋلىم عيمارات تاسالاعانشا كوزىنە وتتاي باسىلىپ بارا جاتتى. قالتارىستى اينالا بەرە جانارىن جاسقاي تاعى ءبىر جارق ەتكەن. جاڭاعى ۇشقىننان بەينە ءبىر جەر مەن كوكتى جالعاعان ءورت كوتەرىلگەندەي بولدى… شىعىستان جوعارى ورلەگەن الىپ كۇن نۇرى اينالانى شالقار شۋاعىنا وراپ كەلە جاتىر ەكەن.

وتاسۋ…

ساعادات قوجاحمەتۇلى ءانۇران قاناتىندا تەبىرەنە تۇرىپ, تىرلىك كوشىندە تاۋەلسىزدىك تاڭىن قارسى العان تاعدىرىنا رازى كوڭىلمەن شۇكىرشىلىك ەتتى.

بولات جۇنىسبەكوۆ,
جازۋشى