كوكتەمدە اعاشتار ءبۇر جارىپ, مال تولدەپ, جەر-انا بۋسانىپ, مامىراجاي شاققا بولەنگەن ساتتە, جادىراعان جايما-شۋاق جاز كەلگەندە قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار ازاماتتارى جايلى تولعاناتىنىمىز راس. كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ قازاققا ىستەگەن ىستەرى, ەتكەن ەڭبەكتەرى جايلى وي تولعايمىز. استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە قاراستى جاس كورەرمەندەر تەاترى ۇسىنعان «SHANEL №5» قويىلىمى كەشەگى زۇلمات زاماندا قاندىقول جەندەتتەردىڭ قولىنان قازا تاپقان الاش ارىستارىنىڭ اياۋلى جارلارى, اناسى, قارىنداسى, اپاسى جايدى رەكۆيەم, درامالىق شىعارما.
اۆتورى – ءمادينا وماروۆا, ساحنالىق نۇسقاسىن جاساعان جانە قويۋشى- رەجيسسەرى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اسحات ماەميروۆ.
گۇلجامال مايلينا بەينەسىن تالانتتى اكتريسا ينابات ريزابەكوۆا سومداسا, تەرگەۋشى, ءارى كوشپەلى سوت توراعاسى حاميت اقسۋاتوۆ ءرولىن دارىندى جاس ورازالى يگىلىك ورىندادى.
ال, قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي تەاتر رەجيسسەرى جۇمات ءشانيننىڭ جارى جانبيكە شانينا بەينەسىن سومداعان تەاتر اكتريساسى – شىنار قالدىبايدىڭ پەرزەنتىنەن ايرىلىپ, زار قاعىپ, جوقتاعان داۋسى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس…
2023 جىلى تالدىقورعان قالاسىندا وتكەن حالىق ءارتيسى بيكەن ريموۆانىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان ءى-ءشى حالىقارالىق «BIKEN” تەاتر فەستيۆالىندە جانبيكە شانينا ءرولى ءۇشىن شىنار قالدىباي «ەڭ ۇزدىك ايەل بەينەسى» جۇلدەسىن جەڭىپ الدى.
حالىق كوميسسارى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جارى, بالا دارىگەرى دامەش ەرمەكوۆا-جۇرگەنوۆا ءرولىن ويناعان مەرۋەرت تاناشەۆا جارىنا دەگەن ىڭكار ارمانىن, ساعىنىشىن ءتۇسى ارقىلى وكىنىشپەن جەتكىزەدى. تەمىر تورعا قامالعان نازىك بەينەلەر – كەڭەس جانە رەسەي تەاتر رەجيسسيورى, الەمدەگى تۇڭعىش ايەل وپەرا رەجيسسيورى, تەاتر قايراتكەرى, دراماتۋرگ, پەداگوگ ناتاليا ساتستى اكتريسا ايدانا بولات كەلىستىرە ورىنداسا, اق گۆارديا قولباسشىسى, ادميرال ا.كولچاكتىڭ ايەلى اننا تيميريوۆا-كولچاك كەيپىندەگى اكتريسا الفيا حايزۋلليەۆا ايرىقشا تالانتىمەن تانىلدى. بەلگىلى كەڭەستىك كينو اكتريساسى, تانىمال بالەرينا م.پليتسەسكايانىڭ اناسى راحيل مەسسەرەر-پليسەتسكايا رولىندەگى ديانا تۇرجانوۆانىڭ بەينەسى كورەرمەنگە تارتىمدىلىعىمەن تانىلسا,, ماسكەۋگە گاسترولدىك ساپارمەن كەلىپ, بەريانىڭ قورلىعىنا كونبەي, لاگەرگە ايدالعان فرانتسۋز اكتريساسى جيۋلەتتى عاجايىپ سومداعان – ارەلانا امانگەلديەۆانىڭ نازىك بەينەسى, تۇنىق قالپى وزگەشە ءورىلدى, ال گەرمانيادا تۋىپ-وسكەن نەمىس قىزى گەرترۋدا پلاتايس بەينەسىندە كورىنگەن ءمولدىر ابىلتاەۆا مەن ايگىلى گرۋزين اكتريساسى, كەڭەستىك جازۋشى بوريس پيلنياكتىڭ جارى كيرا اندروننيكاشۆيليدى سومداعان اكتريسا جانەل ەسەنگەلدينا وجەت, اسقان ونەر يەسىن كوپشىلىككە تانىتىپ, تامسانتتى. سەرب قىزى, موناحينيا ەۆدوكيا مەلانيچتى ويناعان جانسۇلۋ تولەگەن الجير-دە وتىرعان 12 موناحينيانىڭ ءبىرىن سومداپ, قۇدايسىزداردىڭ قاندى ويناعىن اشكەرەلەي تۇسەدى…قانشا قيىندىق كورسە دە سەنىمىنەن ايرىلماعان سول موناحينيالاردىڭ بارلىعىن دا كەيىن قىزىل جاعالىلار تۇگەلدەي اتىپ تاستايدى…
رەۆوليۋتسيونەر, بەلسەندى كوممۋنيست, لاگەر باستىعىنىڭ تىڭشىسى رەتىندە كورىنگەن الەكساندرانى عاجايىپ سومداعان دانا ۆەرەششاك جاعىمسىز ءىس-ارەكەتىمەن تالاي ادامنىڭ تۇبىنە جەتتى…قويىلىمنىڭ ەڭ ءساتتى رولدەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى.
الجير لاگەرى باستىعىنىڭ ورىنباسارى يۋري ۋزيپەنكونى سومداعان اكتەر مۇحامەدسايد باعاشاروۆتىڭ ساحناداعى ءرولى قويىلىمنىڭ وتە ءساتتى قويىلعانىنىڭ دالەلى. ساحناداعى ەڭ مىقتى ءرولدىڭ ءبىرى.
الاش ارىسىنىڭ ەلەسى رەتىندە كورىنگەن اكتەر نۇرجاس سادىرباەۆتىڭ قويىلىم فينالىندا ازان شاقىرۋى, «سHANEL №5» ءيىسسۋى سىڭگەن ورامالدى ايەلدەردىڭ تالاسا-تارماسا يىسكەپ, تەمىر توردىڭ ارجاعىندا جۇرسە دە ايەل ەكەندىگىن ۇمىتپاۋى, زارعا, مۇڭعا, زاپىرانعا تولى ىشكى جان دۇنيەسىن كورسەتىپ, حالىق ءانىن ورىنداعان انالار, ءبىر ءسات تۇرمەدە كورگەن ازاپ-قورلىعىن ۇمىتىپ, نازىك جانعا تيەسىلى ەركەلىك پەن ونەرىن كورسەتكەن ايەلدەر ءبيى – بارلىعى-بارلىعى قاتال تاعدىردىڭ تەپەرىشىنە ۇشىراعان نازىك بولمىس يەلەرىنىڭ قىمباتتىلارىن, قىزىقتى جىلدارىن ۇرلاعان, بالالارىن تىم-تىراقاي بالالار ۇيلەرىنە اپارىپ تىعىپ, ءتىرى جەتىم ەتكەن, قىلىشىنان قان تامعان زۇلمات زاماننىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا اكەلدى, جادىمىزدا ۇمىتىلمىستاي جاتتالىپ قالدى. بۇل – قاسيەتتى ساحنادا 30 رەت كورسەتىلىپ, حالىقتىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەنگەن جاستار تەاترىنىڭ «الجيردەگى» انالاردىڭ قۇرمەتىنە قويعان ەسكەرتكىشى.
تاريحقا شەگىنىس
ۇلت زيالىلارى ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردان بولەك ءنازىر تورەقۇلوۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ, سماعۇل سادۋاقاسوۆ, مۇحامەدجان تىنىشباەۆ, بەيىمبەت مايلين سىندى تاريحي تۇلعالار قۇرىعى ۇزىن قاۋىپسىزدىك كومميتەتىنىڭ جالانىپ, جۇتىنىپ تۇرعان جان العىشتارى – اجداھانىڭ ارانىنان قۇتىلا العان جوق.
بەيىمبەت مايلين ءىلياستان 53, عابباستان 63, ساكەننەن 12 كۇننەن كەيىن تۇرمەگە اكەتىلدى. ءدال 6 قازان كۇنى, «امانگەلدى» ءفيلمى ءتۇسىرىلىپ بىتكەن سوڭ, جازۋشى تۇندە ۇيىنەن تۇتقىندالادى.ءمايليننىڭ ءدال وسى ءفيلمنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرۋى – ونىڭ كەشەۋىلدەتە تۇتقىندالۋىنىڭ باستى سەبەبى بولعان.
5 اي بويى تەرگەۋ اباقتىسىندا جاتىپ, تەپەرىش كورگەن مايلينگە قىلمىستىق كودەكستىڭ 319 جانە 320-باپتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ, كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسى ۇكىم شىعاردى. بەيىمبەت جارماعامبەتۇلى ءمايليندى ەڭ جوعارعى قىلمىستىق جازا – اتۋ جازاسىنا كەسىپ, جەكە زاتتارىن تاركىلەۋگە بۇيىردى.
دەموگراف عالىم ماقاش ءتاتىموۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە, كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ الماتى قالاسىندا 1938 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا وتكەن كوشپەلى سەسسياسىنىڭ ۇكىمى بويىنشا, 25 اقپاننان 13 ناۋرىزعا دەيىنگى ارالىقتا 631 ادام اتىلعان ەكەن. ولاردىڭ قاتارىندا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي.ميرزويان, ەكىنشى حاتشىسى س.نۇرپەيىسوۆ, حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى و.يساەۆ تا بولدى.
«الجيردەگى» ازاپ
«الجير» دەگەن ستاليندىك گۋلاگ-ءتىڭ لاگەرىندە 20 مىڭنان استام ايەل ازاپ شەكتى. وتانعا ساتقىندىق جاساعان «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلدەرى اقمولاداعى وسى لاگەردە وتىردى. «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلىن, اناسىن, قىزىن, قارىنداسىن – وسى قورقىنىشتى جەردە جيناپ, ولاردىڭ ءومىرىن توزاققا اينالدىردى.
اقمولا ماڭىندا ورنالاسقان لاگەردىڭ تاريحى 1937 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا باستالدى. كسرو-نىڭ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى نيكولاي ەجوۆ ديۆەرسيا مەن تىڭشىلىق ارەكەتى ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ بارلىق تۋىستارىن تۇتقىنداۋ جانە ارنايى لاگەرلەرگە جىبەرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. وسى ساتتەن باستاپ حالىق جاۋى دەپ اتالاتىن تۋىستار رەسمي تۇردە جاۋاپقا تارتىلا باستادى.
«دۇشپان» وتباسىلارىنىڭ ارقايسىسى ءۇشىن ارنايى كارتا جاسالدى, ونىڭ كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋمەتتىك قاۋىپتىلىك دارەجەسىن انىقتاۋعا بولادى. ولاردىڭ ۇيلەرىندە تىيىم سالىنعان بارلىق زاتتاردى: ادەبيەتتەردى, قۇجاتتاردى, زەرگەرلىك بۇيىمداردى تاركىلەۋ ارقىلى ءجيى ىزدەۋلەر جۇرگىزىلدى. ايەلدەر لاگەرگە بارۋعا قۇقىعى بار زاتتاردىڭ شەكتەۋلى ءتىزىمى بولدى. بۇل كيىم, اياق كيىم, ءىش كيىمدەر جانە جەكە گيگيەنا قۇرالدارى.
1938 جىلى العاشقى تۇتقىندار اقمولا لاگەرىندە قابىلداندى. تاسىمالداناتىن ادامداردىڭ گەوگرافياسى كەڭ, ايەلدەر ماسكەۋ, لەنينگراد, روستوۆ, يركۋتسك قالالارىنان ادامداردى تاسۋعا ارنالماعان ۆاگوندار ارقىلى جىبەرىلدى.
جالعىز دالاعا قىرىق گرادۋس ايازدا كەلىپ, جىلىتىلماعان ۆاگوننان امان ءوتىپ, ولار توزاققا كەلدى. ساز بالشىقتان جاسالعان كازارمالاردا تۇردى. ءار ءۇيدىڭ ىشىندە ءۇش دەڭگەيلى تاقتايشالار بولدى. ءار ۇيدە ءۇش ءجۇز ادام تۇردى, سوندىقتان ءتىپتى قاتتى تاقتايلاردى تاعدىردىڭ سىيى رەتىندە قابىلداندى, ويتكەنى ولاردان ورىن تابا الماعاندار سالقىن جەردە ۇيىقتاپ, ەڭ قورقىنىشتى اۋرۋلاردى تاپتى.
بۇل كازارمالارداعى تەرەزەلەر توبەنىڭ استىندا بولدى, ولاردا اينەكتەر جوق, سوندىقتان قاتىپ قالماس ءۇشىن ولاردى قاتتى ايازداعى سۋىقتى ۇستاپ تۇرمايتىن شۇبەرەكپەن بايلاۋعا ءماجبۇر بولدى. ءار تۇتقىنعا اپتاسىنا 1 شەلەك سۋ قاجەت بولدى. پەريمەتردىڭ اينالاسىنداعى لاگەر بىرنەشە قاتاردان تىكەندى سىممەن قورشالدى, بىراق ودان قاشۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. حات-حابارلار مەن سالەمدەمەلەرگە قاتاڭ تىيىم سالىندى.
كەڭەستىك ايگىلى جەتەكشىلەردىڭ كوپتەگەن ايەلدەرى جازاسىن بارىنە بىردەي شارتتاردا وتەيتىن. ەشكىمگە جەڭىلدىك جاسالمادى, ويتكەنى ستاليندىك باسشىلىقتىڭ كوزقاراسى بويىنشا ولار «حالىق جاۋىنىڭ» جاقتاستارى بولىپ سانالدى جانە ولار كۇيەۋلەرىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى تۋرالى كەڭەستىك بيلىككە ايتۋعا تىرىسپادى. سونىمەن, ولار ءوز ەركەكتەرىنە جاناشىرلىق تانىتتى جانە قاتىسقانى ءۇشىن جازالاندى.
وسى لاگەردە كەڭەستىك ەليتانىڭ بارلىق دەڭگەيىنىڭ وكىلدەرى وتىردى دەپ ايتا الامىز: ءانشى ليديا رۋسلانوۆا, تەاتر قايراتكەرى ناتاليا ساتس, راحيل مەسسەرەر-پليسەتسكايا, اتاقتى مايا پليسەتسكايا بالەرينانىڭ اناسى, مارشال تۋحاچەۆسكيدىڭ قارىنداسى – ەليزاۆەتا ارۆاتوۆا-تۋحاچەۆسكايا, نيكولاي ءبۋحاريننىڭ ايەلى جانە ميحايل كالينيننىڭ ايەلى.
لاگەردەگى بالالار ءۇش جاسقا دەيىن انالارىمەن بىرگە تۇردى, سودان كەيىن ولاردى بالالار ۇيىنە جىبەردى. بۇل نكۆد مەن ەجوۆتىڭ لاگەردەگى ايەلدەرگە جاعدايلارىن توزاققا جاقىنداتۋ ارەكەتى بولدى.
ءبىرىنشى تۇتقىندار لاگەردەن 1946 جىلى بوساتىلدى, بىراق بۇل بوستاندىق رەسمي بولمادى. بوساتىلعانداردى جەرگىلىكتى توقۋ فابريكاسىنا جىبەردى. الجير لاگەرى 1953 جىلى ناۋرىز ايىندا ستالين قايتىس بولعان سوڭ عانا تولىعىمەن جويىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا لاگەر ورنىندا 2007 جىلى اشىلعان ستاليندىك قۇعىن-سۇرگىن ساياساتىنىڭ قۇرباندارىنا ارنالعان مەموريال بار.
ورىندالماعان امانات
بەيىمبەت اتىلعان 46 كۇننەن سوڭ, جارى گۇلجامال 1938 جىلى 13 ءساۋىر كۇنى تۇتقىندالادى. جازۋشىنىڭ جارى وزىنە اماناتتاعان ەكى تاپسىرماسىن دا ورىنداي المادى. ساقتا دەپ بەرگەن قولجابالارىنا دا, كوزجازبا دەگەن بالالارىن دا يە بولا المادى. گۇلجامال رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابى بويىنشا سەگىز جىلعا كەسىلىپ, «الجيرگە» جىبەرىلەدى.
ول جەردە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جۇبايى – بادريسافا, ت.رىسقۇلوۆتىڭ جارى – ءازيزا, س.مەڭدەشوۆتىڭ جارى – ءرازيا, س.اسفەندياروۆتىڭ جارى – رابيعا, ت.جۇرگەنوۆتىڭ جارى – دامەش, ۇ.قۇلىمبەتوۆتىڭ جارى – ءايىش, س.ەسقاراەۆتىڭ جارى – ءماريا, ق.ءتاشتيتوۆتىڭ جارى – ساعادات, س.قوجانوۆتىڭ جارى – كۇلاندام, ءى.قابىلوۆتىڭ جارى – ايشا, س.سادۋاقاسوۆتىڭ جارى – ەليزاۆەتا, م.جۇماباەۆتىڭ جارى – زىليحا سىندى ەل انالارى بولدى.
سەگىز جىلىن تولىقتاي وتەپ شىققان گۇلجامال بالالارىن باۋىرىنا باسىپ, تىرشىلىكتەرىن جالعاستىرادى. الايدا, «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن اتاق جازۋشىنىڭ ۇرپاقتارىنا كۇن بەرمەيدى. وسىنداي جەلەۋمەن وقۋعا تۇسە الماعان گۇلسىمگە ع.مۇسىرەپوۆ, س.قوجامقۇلوۆ جاردەم جاسايدى. بۇل – ولاردىڭ بەيىمبەتكە دەگەن اسقان قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى ەدى.
1957 جىلى اراعا 19 جىل سالىپ, پۋبليتسيست, جازۋشى, دراماتۋرگ بەيىتبەت مايلين اقتالدى.
بولاشاققا سەنگەن ارىستار
«سHANEL №5» قويىلىمىنىڭ سوڭىندا كەيىپكەرلەر ايتقان جاقسى ديالوگ بار, ول ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مىنا سوزدەرىمەن سايكەس, ارمانىمەن ۇندەس كەلەدى. الاش كوسەمى ءاليحان احمەت پەن مىرجاقىپقا جازعان حاتىڭدا: «..الدا ءالى كۇندى كورە بىلەتىن ۇرپاق كەلەدى! سول كۇندى كورەتىن ۇرپاق سەندەردى ەسكە الاتىن بولادى. ءبىزدى ريزاشىلىقپەن, ۇلكەن قۇرمەتپەن ەسكە الاتىن بولادى! وكىنبەڭدەر! كۇرەس جولىنا تۇسكەندەرىڭە وكىنبەڭدەر!» دەيدى. قويىلىم وسى نوتادا, كەيىنگى جاس ۇرپاققا تاعىلىم بەرەرلىك ماعىنالى نۇكتەدە اياقتالادى.
ولار بۇگىنگى زامان ءۇشىن ءوز جاندارىن ازاتتىق جولىندا تارك ەتتى. ارتىڭا وشپەستەي مۇرا قالدىرعان ۇلت ارداقتىلارى جۇرەگى «قازاق» دەپ سوققان ءاربىر الاش ازاماتىنىڭ ساناسىندا ماڭگىلىككە جاڭعىرماق!
