شىنايىلىققا سۋساپ ءجۇرمىز

جالعان كەيىپكەرلەر… قوسپاسى كوپ وقيعا…

سوڭعى جىلدارى تەلەارنالاردىڭ كوبى كورەرمەنىن جوعالتقانى انىق. بۇقارا ەلدى قايتادان قۋىپ اكەلىپ, كوگىلدىر ەكران الدىنا «بايلاپ ۇستاۋ» ءۇشىن ولار بارىن سالىپ-­اق جاتىر. ەكراندى بازارعا دا, توبەلەس الاڭىنا دا, جىنويناققا دا اينالدىردى. بىراق سونداعى تاپقانى نە؟ بەتتىڭ ارىن بەلگە ءتۇيىپ ءجۇرىپ جاساعان باعدارلامالارىنىڭ ينتەرنەتتە نەشە رەت اشىلعانىن قاراساڭ, كەيبىرى 30-­40-­پەن توقتالىپ, ەڭ ۇزاعاندا 1500-­2000-­عا ارەڭ جەتكەنىن بايقايسىڭ. ال مۇنىمەن نە ۇتتى؟ كورەرمەننىڭ كوڭىلىن بىلعاپ, ساناسىن ۋلاپ, جۇيكە تالشىقتارىن ءولتىرىپ, قوعامدى ازعىراتىن وي تاراتقاندا تابار باقىتى قايسى؟

جۋىردا الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىر توك­-شوۋدىڭ ءۇزىندىسى كەڭىنەن تاراپ, جۇرت جاپىرلاي پىكىر جازىپ جاتتى. بەينەجازبا «كتك» ارناسىنداعى «كەل, كەلىنىم» باعدارلاماسىنان ەكەن. ستۋديادا بەت­اۋزىنا بەس قابات وپا­دالاپ جاعىپ, نايزاداي كىرپىك جاپسىرىپ الىپ, قۋىرشاقتاي بولىپ جاسانعان بويجەتكەن تۇر ەكەن. ول: «مەنىڭ بولاشاق جارىما قويار تالابىم – ول جۇمىس ىستەمەي, ۇيدە وتىرۋى كەرەك. مەن عانا جۇمىس ىستەيمىن. تابىستى ءوزىم تابامىن. ويتكەنى كەز كەلگەن جۇمىس ورنىندا قىز-­كەلىنشەكتەر بولادى. ال مەن وتە قىزعانشاق اداممىن. سول سەبەپتى كۇيەۋىمنىڭ ەشكىممەن ارالاسپاي, ۇيدە وتىرعانىن قالايمىن» دەپ سويلەپ تۇر. قاس قىلعانى عوي, «كتك» جۋرناليستەرى حاباردىڭ ءدال وسى جەرىن قيىپ الىپ, ەلدى شۋلاتۋ ءۇشىن جەلىگە سالا قويىپتى. الگى قىزدىڭ ءسوزىن ەستىپ, كۇيىنگەن جۇرت قىزبالانا وي­-پىكىرلەرىن جازىپ, داۋرىعىپ جاتىر. كەيىپكەردىڭ جاي وبرازعا ەنگەن ءارتىس ەكەنىن ايتىپ, ەل ىشىنە وت تاستاۋعا, قوعام ساناسىن ۋلاۋعا نيەتتەنگەن ارنا جۋرناليستەرىن سىباپ العاندار دا جوق ەمەس.

ءبىزدى قايران قالدىراتىن دا وسى. وتىرىك ءسوز, جاساندى كەيىپكەر, جالعان وقيعا, «قاۋەسەت فاكتى» بولماسا, تەلەارنالاردا توك­شوۋ, رەاليتي­-شوۋ جاسالماي ما؟ كەيىپكەر قىلىپ بىرەۋدى اكەلىپ وتىرعىزىپ قويىپ, ونىڭ ارتىستىكپەن جاساعان وبرازى ارقىلى ويدان وقيعا قۇراستىرىپ, قيتۇرقى سۇراقتار قويىپ, قولدان شوۋ جاساماسا, تەلەارنالارعا كۇن جوق پا؟ نەگە باعدارلامالار تەك شىنايى ومىرگە, شىندىققا قۇرىلمايدى؟ اقىر ەلىكتەگەن ەكەنبىز, رەسەي تەلەارنالارىنداعىداي شىنايى جۇلدىزداردىڭ ومىرىندەگى قالتارىستارعا ۇڭىلمەي مە؟ جالعان كەيىپكەر بولماسا, تۇسىرەتىن تاقىرىپ تاپپاي قالا ما؟ ال وسىنداي توك­-شوۋلار مەن رەاليتي-شوۋلاردىڭ قوعامعا تيگىزەتىن ىقپالىن زەرتتەپ جۇرگەن بىرەۋ بار ما؟ ىزگىلىك – مۇرات, ادالدىق پەن اقيقات, شىنايىلىق قاي دا؟ ۇلتتىق بولمىستى كىم ويلايدى؟

ەلدى شۋلاتىپ, ارنا رەيتينگىسىن شارىقتاتۋ ماقساتىنان تۋعان مۇنداي توك­-شوۋلار مەن رەاليتي-شوۋلار بارلىق ارنالاردا بار. وتكەن ايدا گازەتىمىزگە شىققان «رەيتينگ ۇلتتىق رۋحتان باعالى ما؟» دەگەن ماقالاسىندا جۋرناليست اينۇر تولەۋ جازعانداي, تەلەارنالار نەگىزگى كونتەنتىن ايەلدەرگە ارناپ جاساپ جاتقانى دا شىندىق. ال جازۋشى جۇماباي شاشتايۇلى اعامىز ىلعي ايتىپ جۇرگەندەي, «ۇلتتىق سالت­-ءداستۇر مەن ساباقتاستىق بۇزىلۋىنا كوبىنەسە ايەلدەر قاۋىمىنىڭ شەتكە ەلىكتەۋشىلىگى سەبەپ بولاتىنى» راس. دەمەك, ءبىزدىڭ تەلەارنالارىمىز تىكەلەي ۇلتقا قاستاندىق جاساپ وتىرعان جوق پا؟

تاعى ءبىر مىسالدى «31 ارنادان» الايىق. وسى ارنادا «كەلىندەر بايگەسى» دەگەن جوبا بار. ءبىر قاراعاندا, كە لىندەردىڭ ءوزارا شەبەرلىك سايىسى سياقتانعانىمەن, بۇل باعدارلامادان دا ۇياتتان, ار, يبادان جۇرداي بەتى قالىڭ بويجەتكەندەردى كورەسىڭ. ءبىر-ءبىرىنىڭ تويىنا قوناق بولىپ بارىپ, ءبىر بۇرىشتا وتىرىپ الىپ, «جىبىر­-جىبىر» ەتىپ, توي يەلەرىن, ولاردىڭ جايعان داستارقانىن, كيگەن كيىمىن, تاعى باسقاسىن سىناپ وتىرعان «وسەكشى قىزدار» دا قازاق قوعامىنا كەساپات مىنەز تاراتۋ ءۇشىن جاسالعانداي. بۇل باعدارلاما دا سول ايتىس­تارتىس, ىردۋ­-دىردۋعا قۇرىلعان. ونداعى كەيىپكەرلەر, شىنىمەن, ومىردە سول باعدارلاماداعىداي ما, الدە وزدەرىنە جۇكتەلگەن وبرازدى سومداپ, سۇيكىمىن كەتىرىپ وتىر ما دەگەن ويعا قالاسىڭ. بالكىم, ومىردە ونداي ادەپسىزدىكتىڭ, يمانسىزدىقتىڭ ودان زورىن جاسايتىن دا شىعار. بىراق ولار كىمگە ۇلگى؟ نەگە ءبىز ەفيرگە وسىنداي كوكبەت قىز­-كەلىنشەكتەردى شىعارۋعا قۇمارمىز؟

«ەۋرازيا» ارناسى پاسپورتىندا «وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە ارنالادى» دەپ «ايعايلاپ» كورسەتكەن «قالاۋلىم» جوباسىن دا, «پەندەمىز عوي» توك-شوۋىن دا وسى قاتارعا قوسۋعا بولادى. تاياۋدا وسى ارنا باسشىلارىنا تۇرسىنحان تورەگەلديەۆ دەگەن زەينەتكەر حات جولداپ, تەلەارنا باعدارلامالارىن جونگە سالۋدى سۇراپتى. وندا اقساقال ءوزىنىڭ تەلەديدارىن قوسامىن دەپ بايقاۋسىزدا «پەندەمىز عوي» باعدارلاماسىنىڭ «قىز ەمەسپىن» دەپ اتالاتىن تۇسىرىلىمىنە تاپ بولعانىن ايتادى. ادام ايتۋعا ۇيالاتىن دورەكى سۇراقتار قويىلىپ, وعان بەدىرەيىپ وتىرىپ ۇياتسىز جاۋاپ بەرەتىن قىزدىڭ قىلىعى مەن جالپى باعدارلامانىڭ تىم بەيادەپ اڭگىمەلەرگە قۇرىلعانىنا كەيىگەنىن بىلدىرگەن كورەرمەن مۇنداي باعدارلامالارعا تىيىم سالۋدى سۇراپتى. جالپى, مۇنداي بەيادەپ اڭگىمەلەر قازىر كوپتەگەن حابارلارعا ارقاۋ بولا باستاعان. «ءوز ويىم» توك-­شوۋى دا «قىزدىعىمدى ساتامىن» دەگەن تاقىرىپپەن ءبىر حابارىن ۇسىنعان ەدى.

ۇيات پەن مادەنيەتتەن جۇرداي, وقيعاسى – وتىرىك, كەيىپكەرلەرى «ءارتىس» باعدارلامالار وزدەرى تاڭداعان تاقىرىپتىڭ وقيعاسىن كۋلميناتسياعا كوتەرىپ, ەلدى ەلەڭ ەتكىزۋ ءۇشىن ەشنارسەدەن تايىنبايدى. الايدا ول باعدارلامالاردىڭ كوبىنىڭ تاقىرىپتى اشۋعا نەگىز بولعان كەيىپكەرلەرى, ياعني ستۋديا قوناعى شىنايى ەمەس. ويدان قۇراستىرىلعان وبرازعا ەنۋ ءۇشىن كەيبىرى بەتپەردە كيىپ, كەيبىرى كوزاينەك تاعىپ, ەندى بىرەۋلەرى ومىردەگى ءوز بولمىسىنا ۇقساماۋ ءۇشىن شاش ۇلگىسىن, بەت بوياۋىن ەرسىلەۋ ەتىپ وزگەرتىپ الاتىنى دا سوندىقتان. ستۋدياعا اۋديتوريا جيناۋ ءۇشىن اقشا ۇسىنىپ, الدەكىمدەردى جيناپ, وتىرعىزىپ قوياتىن باعدارلامالارعا شۋ تۋعىزاتىن وبراز جاساتۋ ءۇشىن كەيىپكەردى اقشامەن جالداۋ ءسوز بولىپ پا؟ اقشا ءۇشىن اردان بەزگەندەر, ارينە, اۋزىنا سالىپ بەرگەن نەبىر ۇياتسىز ءسوزدى ايتىپ, ارسىز, مادەنيەتسىز ادامنىڭ قىلىقتارىن جاساپ, «تەلەقويىلىمعا» ۇلەس قوسۋعا بارىن سالادى. وسىنداي «مەن كۇيەۋىمە ەسەپپەن شىقتىم», «مەن قىز ەمەسپىن», «مەن ادال نەكەمەن ءومىر سۇرۋگە بەيىم ەمەسپىن» دەگەن سەكىلدى قاسيەتسىز ادامنىڭ ءسوزىن ايتىپ, ەفيردە «ارتىستىك كورسەتكەندەردىڭ» اراسىندا, وكىنىشكە قاراي, تەلەارنالاردا كامەرانىڭ ارتىندا جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليستەر جۇرگەن كەزدەر دە از بولعان جوق.

داراقى شوۋلاردى جۇرگىزۋگە كىمدەر قۇمار؟

بۇگىندە تەلەارنالار كورەرمەننىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن, رەيتينگ جيناۋ ءۇشىن ەفير ۋاقىتىنىڭ باسىم بولىگىن شوۋ­-باعدارلامالارعا ارناعان. «كتك» مەن «31 ارنادا» مۇنداي شوۋلاردىڭ ون شاقتى ءتۇرى بار. «استانا» تەلەارناسى مەن «7 ارنادا» 20-­عا تاياۋ باعدارلاما وسىنداي ءارتۇرلى شوۋلارعا, توكشوۋ, رەاليتي­شوۋلارعا قۇرىلعان. حابار باستالعان كۇننەن باستاپ ەستى كورەرمەننىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ «توقتالسىن» دەگەن تالاپ-­ارىزداردىڭ استىندا قالعان «قالاۋلىمنىڭ» بۇگىنگە دەيىن 230-­عا تاياۋ ءتۇسىرىلىمى كورسەتىلىپتى. مۇنداي كونفليكتىگە تولى قايىرسىز باعدارلامانىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءوزى كەيبىر اقپارات سايتتارىنىڭ «تۇعىرلى تۇلعاسىنا» اينالعان. «قالاۋلىمنىڭ كەيىپكەرى ءسۇيتتى», «قالاۋلىمنىڭ كەيىپكەرى ءبۇيتتى» دەگەن حابارلاردى وقىعاندا بىرەسە تەلەسەريالداردىڭ, بىرەسە تەلەباعدارلامالاردىڭ كەيىپكەرىن تالقىلاپ, ماقالا جازىپ جۇرگەن جۋرناليست-سىماقتاردىڭ ۇساقتىعىنا, جەلبۋازدىعىنا جيىركەنە قارايسىڭ. مۇنداي باعدارلامالاردى جۇرگىزۋگە كوبىنەسە «اتى شىقپاسا جەر ورتەۋگە» ءازىر تۇراتىن, نە ءسوزىنىڭ ءمانى جوق, نە تۇرىندە مازمۇن جوق, ماعىناسىز كۇلكىنى بەتپەردە ەتىپ كيىپ الىپ, سامبىرلاپ سويلەي بەرگەندى بىلەتىن قىز­-جىگىتتەردىڭ تاڭدالاتىنى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا «ەسترادا جۇلدىزدارى» دا بار. داۋىسى جاعىمسىز, مۇرنىمەن سويلەيتىن نەمەسە ءتىلىنىڭ مۇكىستىگى بولا تۇرا ەفيردەن تۇسپەيتىن, سوعان قاراماي, ەلگە تۇلعا بولعىسى كەلەتىن «تاتەيلەر» دە بار. ولارعا ەفيرگە شىعاتىن مۇمكىندىك بەرىپ, «تۇلكى بول, مايمىل بول – ايتەۋىر باعدارلامانى كورەرمەنگە «وتكىزىپ», رەيتينگ جيناپ بەر» دەپ تاپسىرسا جەتىپ جاتىر ەكەن. ەستى ءسوز ايتىپ, ەلگە وي سالۋدىڭ ورنىنا ەكى ەزۋى جيىلماستان جايداقتانا سويلەپ, قىزدىرىپ الا جونەلەدى.

«ءوز ويىمنىڭ» وتىرىگىن اشقان كىم؟

«7 ارناداعى» «ءوز ويىم» توك-شوۋىنىڭ, مىنە, 40 شاقتى ءتۇسىرىلىمى بولىپتى. بۇل باعدارلامادا, اسىرەسە, ءلايلا سۇلتانقىزىنىڭ سويلەگەنى مەن قويعان سۇراقتارىنا قاراپ كەيدە قارنىڭ اشادى. كانن كينوفەستيۆالىندە باعى جانىپ, «ۇزدىك اكتريسا» اتانعان قازاقتىڭ اي ماڭداي ارۋى سامال ەسلياموۆادان العان سۇحباتىندا ءلايلا ءوزىنىڭ ەرسى سۇراقتارىمەن سامال قىزدى ورەسىز اڭگىمەگە تارتىپ, ءوز دەڭگەيىنە تۇسىرمەك بولعان. ال «7 ارنادا» ستۋدياداعى جاستارعا «باياننىڭ قىزى ايساۋلەنىڭ, ايارۋدىڭ ينستاگرامداعى پاراقشاسىن كىم وقيدى؟.. شىنىمەن, ايساۋلەنى وقىمايسىزدار ما؟» دەپ تاڭعالىپ, تاعى دا ارزان اڭگىمەگە اۋەس ەكەنىن كورسەتكەن ەدى. قۋانىشقا وراي, ونداعى جاستاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ جارتىلاي جالاڭاش فوتولارىن سالعاندى جانى سۇيەتىن باياننىڭ قىزدارىمەن شارۋاسى جوق بولىپ شىقتى.

بۇل جوبانىڭ ماقساتى دا «وتباسى قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ» دەپ كورسەتىلگەن. بىراق ودان ءوز باسىم كوبىنە ماعىناسىزدىق پەن داراقىلىقتى كورەم. ارزان, ورىنسىز, داراقى كۇلكى باسىم. بالكىم, جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءار ءسوزدى ايتقان سايىن ورىنسىز كۇلەتىنى, «باستى قاتىردىڭ», «ميدى قاتىردىڭ» دەگەن سەكىلدى دورەكى سوزدەردى كوپ قولداناتىنى دا سەبەپ شىعار.

تاياۋدا وسى باعدارلامانىڭ «بالا سانامايمىن» اتتى ءتۇسىرىلى مىنە داۋرەن اسحاتوۆ دەگەن كەيىپكەر كەلدى. كوزىنە بەتىنەن ۇلكەن كوزىلدىرىك تاعىپ شىققانىنان­اق تاعى دا اڭگىمە وتىرىك وقيعادان ءوربيتىنىن سەزىپ ەدىك. ستسەناري بويىنشا ءبىر كەلىنشەكتى ەكى بالاسىمەن الىپ وتىرعان جىگىت ەكەن. «تۇرىپ جۇرگەنىمىزگە ەكى جىل بولدى» دەدى. ال بالالاردىڭ جاسىن سۇراعاندا «ۇلكەنى – 5­-تە, كىشىسى – 1,5 جاستا» دەپ جاۋاپ بەردى. ءوزى تۇرعانىنا ەكى جىل بولسا, كەلىنشەكتىڭ ءبىرىنشى نەكەدەن تۋعان بالاسى قالاي 1,5 جاستا بولادى؟ ويىمىزعا ساپ ەتە قالعان بۇل سۇراق باعدارلاما جۇرگىزۋشىسى الماس التايدى دا بەيجاي قالدىرماپتى. جىگىتتىڭ سوزدەن تۇتىلعانى دا سول ەدى. «ءبىز كەزدەسىپ جۇرگەن كەزدە كۇيەۋى بار ەدى. اياعى اۋىر ەدى» دەگەن سەكىلدى بىردەمەلەر ايتىپ, مىڭگىرلەدى دە قالدى. قىسقاسى, كەيىپكەر ءوز وبرازىن سومداي المادى. باعدارلاما اياقتالماي تۇرىپ ونىڭ ستۋديادان كەتىپ قالعانى دا سوندىقتان شىعار. «كورەرمەندى الداسا دا, قيسىنىن كەلتىرىپ الداماي ما» دەپ ويلادىق ءبىز…

ءسوز سوڭى

كىل وتىرىك پەن كونفليكتىگە, ويىن-ساۋىق پەن ماعىناسىز اڭگىمەگە قۇرىلعان باعدارلامالار, وكىنىشكە قاراي, بىرىنەن كەيىن ءبىرى اشىلىپ جاتىر. ءبارى ەلدى ەلەڭ ەتكىزۋدى عانا ويلايدى. رەيتينگ جيناۋدى عانا ماقسات تۇتادى. ال ادامدىق مۇرات شە؟ سەن قانداي كەرەمەت تۇلعا بولساڭ دا, قوعامعا جاسالىپ جاتقان قيانات پەن قاتىگەزدىككە, قوعامعا جايىلىپ جاتقان سايرانقۇمار ساناعا, ونىڭ سوڭىندا مادەنيەت پەن رۋحانياتتىڭ, ۇلتتىڭ, قادىر-قاسيەتتىڭ كۇيرەۋىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىڭ سەنى ءبىر ءسات تە ويلاندىرماي ما؟ اكتەر مەن اكتريسالاردىڭ, ونەر جۇلدىزدارىنىڭ جاساندى بولمىسىنان, سۋىق سۇلۋلىعىنان ابدەن مەزى بولعان ەل تال بويىندا ءبىر بوتەندىك جوق, شىنايى سامال قىزدى سۇيسىنە قارسى العانىن كوردىڭىزدەر. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام». تەلەباعدارلامالارداعى وتىرىك كەيىپكەر مەن وتىرىك وقيعالارمەن, وتىرىك مالىمەت پەن وتىرىك كۇلكىمەن ەفيردى ارزانداتىپ جۇرگەندەر ءتۇبى بۇل ابىرويسىزدىققا اپاراتىنىن تۇسىنە مە ەكەن؟ ەڭ وكىنىشتىسى, «وتىرىكشىنىڭ شىندىعى قۇربان بولادى» دەگەن بار. ءبىر توك-شوۋ ءۇشىن كورەرمەندى الدايمىن دەپ تەلەارنالار ەل سەنىمىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقان جوق پا؟..

ءنازيرا بايىربەك