ءسوز يەسىن تانىتادى

ءححى عاسىر. پسيحولوگتار نە دەيدى؟

 «ءححى عاسىردىڭ دەرتى – پسي­حولوگيالىق دەرت» دەيدى ماماندار. بۇل – وتكەن عاسىردا ينفەكتسيالىق اۋرۋلارمەن ارپالىسقان ادامزات ەندىگى كەزەكتە پسيحولوگيالىق اۋرۋ­لاردىڭ ەمىن ىزدەپ الەك بولادى دەگەن ءسوز.

مۇنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرىن پسيحولوگ ليمانا قويشيەۆا بىلاي تۇسىندىرەدى:

«ءححى عاسىر «پسيحولوگيالىق دەرت عاسىرى» دەلىنەدى. ويتكەنى, بۇل عاسىردا جالعىزدىق ۇعى­مى العا شىعادى. ويلاپ قارا­ڭىز, بۇگىندە تەحنيكانىڭ كۇ­شى­مەن بارلىق جۇمىستى ءبىر جەر­دە وتىرىپ-اق اتقارا بەرۋ­گە بولادى. مىسالى: ۆيدەو قوڭى­­راۋ, سكايپ,  ءتۇرلى الەۋ­مەتتىك جەلىلەر ارقىلى شالعاي­داعى اداممەن قارىم–قا­تى­ناس جاساپ, شارۋانى لەز­دە بىتىرە سالۋعا مۇمكىندىك بار. مۇندايدا كادىمگى ادامي, جاندى قارىم–قاتىناستىڭ ور­نىن تەح­­­نو­­لوگيالىق ءتاسىل ال­ماس­تى­را­­دى. وسىلاي ءبىز ءبىر-ءبىرىمىز­دەن وق­شاۋلانىپ بارا جات­قانى­مىزدى بايقاماي قالامىز».

پسيحولوگتىڭ ايتۋىنشا, بۇل زامانداعى پسيحولوگيالىق وزگەرىس­تەردىڭ ەكىنشى كىلتيپانى – اقپاراتقا تاۋەلدىلىكتە.

«تەلەارنالاردان الەمدە بو­لىپ جاتقان جاڭالىقتاردى, اي­­نالا­مىزداعى ۋاقيعالاردى قا­­­­­­­­­دا­عالاپ وتىرۋ ادەتكە اي­نا­­­لىپ, كەيىن ون­سىز تۇرا ال­ماي­­تىن جاعدايعا جەتتىك. الاي­­­دا, جاڭالىق دەپ جا­ريا­لاناتىن دۇنيەنىڭ ءبارى ءبىر­دەي كوپكە ورتاق ماسەلەلەر ەمەس. بايلىعىمەن, ونەرىمەن نە­مە­سە پىسىقتىعىمەن اتى شىق­قان­داردىڭ مىسىق-تىشقانىنا دەيىن قامتىپ حابارلاپ وتىرۋ   ءبۇ­گىنگى كۇنى تاڭسىق ەمەس. سول سەكىلدى, فەيسبۋك, ۆكونتاكتە, ينستا­گرام ار­قىلى ىشكەن-جەگەنى مەن ءجۇرىپ-تۇرعانىنىڭ ءبارىن جا­ريا­لاپ وتىرۋ سانگە اينالىپ ۇلگەردى. را­سىندا, جەكە ومىردەگى ۋاق-تۇيەك اڭگىمەنىڭ ءبارى قوعام­دىق اقپارات رەتىندە تارالا باس­تادى. وعان, ارينە, مۇددەلى توپتار دا بولادى. ال وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ, كورىپ, جاڭالىق, مالىمەت رەتىندە قابىلداۋ, ياعني, اقپاراتتىڭ كوپتىگى ادامدى وي شاشىراڭقىلىعىنا, ۋاقىتىن ناقتىلاي المايتىن جاعدايعا اكەپ سوقتىرادى»   دەيدى ليمانا قويشيەۆا.

پسيحولوگتىڭ ايتۋىنشا, ادام­نىڭ شەكتەن تىس اقپاراتپەن قا­رۋ­­­لانۋى وزىنە وڭاي سوقپاۋى ىق­تي­مال. ويتكەنى, شامادان تىس م­الى­مەتكە كومكەرىلگەن ادام سانا­سى كۇيزەلىسكە تۇسەدى. كادىمگى كوم­پيۋتەردىڭ نەمەسە باسقا دا كەز كەل­گەن ەلەكتروندى قۇرالداردىڭ سىيىمدىلىق قابىلەتى سەكىلدى, ادام­نىڭ جادى, ياعني ەستە ساق­تاۋى دا بەلگىلى ءبىر مولشەردى قامتيتىنىن, ونى دا ساقتاۋ قاجەتتىگىن ۇمىت­پاعان ابزال.

حوش.

ەندەشە قايتپەك كەرەك؟ ءححى عاسىر اقپاراتتىق تەحنولوگيا عا­سىرى ەكەنى دە داۋسىز. ال وسىن­دايدا اينالادا بولىپ جاتقان وقيعالاردان, زامان وزگەرىسىنەن, قوعام دامۋىنان ادام بالاسى تىس­قارى قالا الا ما؟ «ءوزىمدى ساقتايىن» دەپ, اقپاراتتارعا زەر سالماي, وقشاۋ قالۋ مۇمكىن بە؟ كورمەي, وقىماي, تىڭداماي جۇرۋگە كىم كوندىگە الادى؟..

كۇن سايىن 174 گازەت وقىپ ءجۇر ەكەنبىز!

 اۋەلگى ءسوزدى 2011 جىلى امەري­كادا جارىق كورەتىن «Science» جۋرنالىندا باسىلعان مىنا ءبىر دەرەكتەرمەن باستايىق.

راسىندا, اقپارات تاسقىنى ۋاقىت وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە. وسى ماسەلەگە قۇمارى اۋعان وڭتۇستىك كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوك­تورى مارتين گيلبەرت ارنايى جوبا جاساپ, كوماندا قۇرىپ, جەر بەتىندە, ادامزات قوعامىندا ءمالى­مەتتەر اۋقىمى قانشالىقتى ارتىپ وتىرعانىن زەرتتەۋدى قولعا العان ەكەن. ءوز جوباسىمەن عالىم 1986-2007 جىلدار ارالىعىن قام­تىعان. قىرۋار كۇش جۇمساپ, بەلسەنە جۇمىس ىستەپ, تاپقانداعى ناتيجەسى تاڭ قالدىرارلىق.

«1986 جىلى ءار ادام كۇن سايىن 40 گازەتكە سىياتىنداي اقپارات الاتىن بولعان, – دەيدى مارتين گيلبەرت ءوزىنىڭ قورىتىندىسىن جاساعاندا. – ول ۋاقىت وتكەن سايىن باياۋ عانا ءوسۋ ۇستىندە ەدى. 2007 جىلعا قاراي اقپاراتتار اۋقىمى تىپتەن ارتا ءتۇستى. ال بۇگىندە ءار ادام كۇن سايىن 174 گازەتكە سىيار اقپارات الىپ ءجۇر».

بۇدان اڭعارىلاتىنى, وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى جاعدايمەن سالىستىرعاندا ورتا ەسەپپەن ادام بالاسى كۇن سايىن 4,5-5 ەسە كوپ ماعلۇمات الادى ەكەن.

2011 جىلى جاريالانعان زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا كاليفورنيالىق عالىم بۇگىنگى كۇنى ادامزات بالاسى قارۋلانعان اقپاراتتار مولشەرى 295 ەكسابايتقا جەتكەنىن مالىمدەپتى. بۇل تسيفرعا قاراپ, جازىلعان قاعاز بەتتەرىن ەلەستەتىپ كورەيىكشى. الايدا, ول مۇمكىن ەمەس. نەگە دەسەڭىز, 1 ەكسابايت 1000 پەتابايتقا, ال 1 پەتابايت 1000 تەرابايتقا, 1 تەرابايتتىڭ ءوزى 1000 گيگابايتقا تەڭ دەلىنەدى…

سونىمەن: «ورتا ەسەپپەن العاندا, 100 جىل بۇرىن ادام بۇكىل ومىرىندە 50 كىتاپتان وقي الاتىن, – دەيدى مارتين گيلبەرت. – بىراق قازىر «ەلۋ كىتاپ وقىدىم» دەگەن كۇلكىلى ەستىلەدى. ويتكەنى, اقپاراتتىڭ كوپتىگى سونشا, بۇگىنگى كۇنى ءار ۇيدە كىتاپقا سالسا 600 مىڭ باسپا بولارلىق اقپارات بار. ادامنىڭ ميىنىڭ دا پلاستيكالىق قابىلەتى ارتا تۇسكەن سەكىلدى, قانشا كوپ بولسا دا, اقپاراتتى ەركىن قابىلداي الادى. قابىلداپ قانا قويمايدى, العان مالىمەتتەرىن قورىتۋعا دا شاماسى جەتەدى».

ادام – شەكسىز قابىلەت يەسى ەمەس

 عالىمدار ادام بالاسىنىڭ كۇنىنە سان مىڭ اقپارات الىپ, ونى قورىتۋعا مۇمكىندىگى بار دەگەنىمەن پسيحولوگتار كەلىسە بەرمەيدى. بۇل سالاداعى مامانداردىڭ ايتۋىنشا, شەكسىز اقپارات الىپ, ونى قورىتۋ قابىلەتى اسقان دارىن يەلەرىنە عانا ءتان.

وسى تۇستا رەسەيدىڭ الەۋمەت­تا­نۋشى­لارىنىڭ زەرتتەۋى ءناتي­جە­سىندە بولجالدانعان مىنا ءما­­­لى­­مەتتەرگە نازار اۋدارالىق. «ءححى عاسىردا ادامداردىڭ 99 پايىزى ءموبيلدى تەلەفون ۇستاپ, 90 پايىزى تەحنيكا قولدانادى» دەيدى زەرتتەۋشىلەر. دەمەك, وتكەن زاماندارداعىداي ايدالادا وڭاشا وتاۋ قۇرىپ, ءۇيىر-ءۇيىر مالىنىڭ باسىندا جاتقان قويشىلارعا دەيىن جاتا جاستانىپ كىتاپ وقى­ماسا دا, كوپشىلىك قوعامدىق اق­پاراتتاردان ماقۇرىم قالمايدى. قالاي دەگەن­مەن دە, ادام بالا­سىنىڭ كۇندەلىكتى ماعلۇمات الىپ وتىرۋ شاماسى ۇلعايا بەرەدى. ال وسىندايدا وي-سانا كۇيزەلىسىنە ۇشىراماي, ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن اينىتپاي, تىڭ قالىپتا تۇرۋ ماقساتكەرلىكتى قاجەت ەتەدى.

ول ءۇشىن…

«پسيحولوگيادا «ياكور» دە­گەن ۇعىم بار. بۇل ادامنىڭ سىرت­تاعى ماعلۇماتتى قابىلداۋىن ءبىلدى­رە­دى. اركىمدە وزىندىك ياكور قالىپتاسادى. مۇنداعى ياكور – قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا سۇزگى, ىلمەك. ياعني, ادام ءوزى الىپ, تانىسىپ وتىرعان اقپاراتتاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ وتىرۋى قاجەت. كەرەگىن الىپ, كەرەك ەمەسىن ەسىنەن شىعارىپ تاستاۋعا تىرىسۋى قا­جەت. كادىمگى كومپيۋتەردىڭ جا­دىن تازالاعانداي, وي-سانا­نى دا تا­زار­­تىپ, قاجەتسىز, پاي­داسىز ءنار­سەلەردەن ءوزىمىزدى ارىل­تۋىمىز كەرەك. سوندا عانا الەمدەگى ۇشى–قيىرى جوق ءما­لىمەتتەر سانامىزعا سالماق بول­مايدى»  دەيدى پسيحولوگ.

اداسپاۋدىڭ جولى قايسى؟

 ادامنىڭ جادىن اق قاعازعا تە­ڭە­سەك, البەتتە ونىڭ نەمەن تولتىرى­لاتىنى, قالاي شيمايلانىپ, قان­داي تۇستەرگە بويالاتىنى قالام يەسىنە, ياعني ادامنىڭ وزىنە باي­لا­نىستى. وسى ورايدا, عالىمدار كىسى جادى بەلگىلى ءبىر جاستاردا وتە قابىلداعىش كەلەتىنىن ايتادى. ءيا, ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا جۇيرىك بولادى. بەس جاسقا دەيىنگى بالا بۇكىل بولمىسىمەن اينالاداعى جايتتاردى قابىلداۋى ونىڭ ادام­دىق بولمىسىنىڭ ىرگەتاسى ءىس­پەتتى بولسا, ودان كەيىنگىسى ءۇيدىڭ قابىرعاسى سەكىلدى. بۇل قابىرعا, ياعني سانالى ادام جادى 8 بەن 10, سودان كەيىن 11 مەن 13 جاس ارا­لىعىندا تولىسادى دەيدى عالىمدار. 13 جاستان سوڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى بىرقالىپتى جاعدايعا ءتۇسىپ, 16 جاستان باستاپ قايتادان كۇشەيەدى ەكەن. ال ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ ارتىپ, ەڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتەر شاعى 20-25 جاس ارالىعى دەلىنەدى.

راسىندا دا, الىنعان اقپارات ادامنىڭ قورجىنىنا تۇسكەن كەرەك تاس سىندى. الايدا, تاستىڭ ءبارى گاۋھار ەمەس. كەرىسىنشە, قورجىندى ءشىرىتىپ, اۋىرلاتىپ, ادامنىڭ ءوزىن توزدىراتىنى دا بولادى ەكەن. پسيحولوگتىڭ «ساناعا سالماق سالماۋ ءۇشىن اقپاراتتى سۇزگىدەن وتكىزىپ, قاجەتىن عانا ءسىڭىرىپ الۋعا تىرىسۋ كەرەك» دەيتىنى دە سوندىقتان.

ال «ادامنىڭ ەستى نە ەسسىز ەكەنىن نە نارسەگە قىزىققانىنا قاراپ بىلۋگە بولادى» دەيتىن اباي اتامىزدىڭ سوزىنە سۇيەنسەك, ءبىزدىڭ قانداي اقپاراتتاردى قاجەت دەپ تاۋىپ, نەنى وقىپ, قانداي اڭگىمە ايتىپ, نەنى كورەتىنىمىز دە ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى بىلدىرەتىنى داۋسىز.

ءنازيرا سايلاۋقىزى