عالامي جاراتىلىس قۇبىلىسىن تۇركى جۇرتى ناۋرىز دەپ اتادى. ناۋرىز – توي, تابيعات مەرەكەسى عانا ەمەس, استرونوميا, استرولوگيا, گەومەتريا, ماتەماتيكا, فيزيكا سالاسىنداعى عىلىمعا نەگىزدەلگەن جول سىلتەۋشى شامشىراق. ون سەگىز مىڭ عالامدى زەرتتەۋدىڭ كەشەندى عىلىمي جوباسى دەسەك بولادى.
امامەن ون ەكى مىڭ جىلداي, مۇمكىن ودان دا بۇرىن اسپان دەنەلەرىنىڭ ورنالاسۋىن عىلىمي دالدىكپەن مەڭگەرگەن تۇركى جۇرتىنىڭ عىلىمىنا قايران قالامىز. ا.گوربوۆسكي اتتى عالىم 10-11 مىڭ جىل بۇرىن اسا ءىرى مادەنيەت بولعان دەيدى. وعان دالەل وتە كوپ. وسىدان 5-6 مىڭ جىل بۇرىن قازاق حالقى مەكەن ەتكەن قازىرگى قاراقالپاق جەرىنەن تابىلعان «قوي قىرىلعان» دەگەن قاڭلى تايپاسى جاساعان, (كەي جەردە قوڭىرات دەپ جازىلعان) اسپان دەنەلەرىن زەرتتەيتىن ۇلكەن راسىتحانا (وبسەرۆاتوريا) تابىلۋى دا – قازاق حالقىنىڭ ءبىلىم ىزدەنگىش, جوعارى مادەنيەتتى حالىق ەكەنىنىڭ دالەلى. مادەنيەتى مەن وقۋ-ءبىلىمى بولماسا, راسىتحانا دا بولماس ەدى. اسپان شىراقتارىنىڭ بەلگىلى مەزگىلدە كورىنبەي كەتۋى مەن ايلار وتكىزىپ بارىپ قايتا تۋىن زەرتتەپ, قۇبىلۋىنا قاراي جەكە-جەكە ات قويىپ تاني ءبىلۋى استرونوميالىق, ماتەماتيكالىق, گەومەتريانى مەڭگەرگەن تەرەڭ بىلىمدىلىگىنەن ەدى.
وسى شەتسىز بەن شەكسىز عالامداعى اسپان شىراقتارىنىڭ قوزعالىسىن اسا دالدىكپەن رەتتەپ, وزىنە تارتىپ ۇستايتىن, بىراق ءوزى ءومىرى قوزعالمايتىن الىپ جۇلدىز – تەمىرقازىق. جىل بويى قوزعالىستا بولىپ تابيعات-انا بوساڭسىپ, جاڭاراتىن ۋاقىت – ناۋرىز ايىندا اي مەن كۇن تەمىرقازىق تۇبىندە توعىسادى. قازاق حالقىنىڭ استرونومدارى تەمىرقازىق جۇلدىزىن اسپان مەن جەردىڭ تىرەگى, كىندىگى دەگەن. قازىرگى ناۋرىز تويىنا ارنالعان مەملەكەتتىك ەمبلەماداعى ورتاداعى تاياقتىڭ ەكى جاعىنا شيراتىلعان قوشقار ءمۇيىز ىسپەتتەس سۋرەت وسى عالام جاراتىلىسىن بەينەلەپ تۇر. ورتاسىنداعى تاياق – تەمىرقازىق. ال ەكى جاعىنداعى شيىرلەي جينالعان ءجىپ – سول اق قوي مەن قارا قويدى (كۇن مەن ءتۇن عوي) ارقانداعان ءجىپ سۋرەتى.
تەمىرقازىقتىڭ وسى قوشقار ءمۇيىز زاڭى تۋرالى عالىم اقجان ماشاني, «اسپان كىندىگىن – تەمىرقازىق دەپ اتاپ, وعان تەبەننىڭ باعىتتالۋىن ءبىلۋدىڭ ءوزى ەرتە زاماندا حالقىمىزدىڭ ماگنيت تەمىر قاسيەتىن بىلگەندىگى. وگىزحاننىڭ (وگىزحان تۇركى جۇرتىنىڭ ميفتىك كەيىپكەرى) قۇرىلتاي توبىندا وردانىڭ ەكى بوساعاسىندا قىرىق قۇلاش اعاش ورناتىلعان. سول اعاشتاردىڭ باسىندا – تاۋىق, تۇبىندە قوي بايلانعان. تاۋىق – ۋاقىت ءبىلدىرۋشى. اق قوي مەن قارا قوي – ءتۇن مەن كۇن سيپاتى. وسى ەكى قويدىڭ اعاش تۇبىنە بايلانۋى تەمىردىڭ ماگنيت كۇشىن سيپاتتايدى. اق قوي مەن قارا قويدىڭ قاراما-قارسى كەزدەسۋى – جىل باسى وسى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەندە ەكى ءمۇيىز اراسىنا كۇندىز كۇن, تۇندە اي قونادى. ەكى ءمۇيىز سول كەزدە اي وراعىمەن توعىسادى, توعىس ايى, كورىس ايى سول» دەگەن ول ءوز ەڭبەگىندە.
قازىرگى كەزدە عالىمدار راسىندا, الەمدى ۇستاپ تۇرعان شيراتىلعان ءجىپ – جەردىڭ ماگنيتتىك تارتۋ كۇشى دەيدى. الەم قوزعالىسىندا قۇس جولى جۇلدىزدارىن, تۇماندىقتاردا ماگنيت ءجىبى سەكىلدى قوشقار ءمۇيىز فورمالار ءجيى كەزدەسەدى ەكەن. ورگانيكالىق زاتتاردىڭ مولەكۋلالارى ەكى ءتۇرلى «جىپتەن» سپيرال تۇرىندە شيراتىلىپ قۇرىلعانىن قازىرگى كەزدە عالىمدار دا ايتىپ ءجۇر.
تەك قازاق حالقى عانا ەمەس, ادامزاتتىڭ جەر بەتىندەگى تىرلىگى, تاۋلىك ساناۋ, مەزگىل اۋىسۋ, اۋا رايى وزگەرۋى اسپان دەنەلەرىمەن بايلانىستى. ال مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاق حالقى ۇركەر, سۇمبىلە, تارازى وسى ءۇش شوقجۇلدىزىنىڭ كوكتە كورىنۋى مەن باتۋىنا قاراپ جىل مەزگىلىندە اسپان كوگىندە پايدا بولۋى مەن جوعالۋىنا قاراي ماۋسىم اۋىسۋىن, مال كۇيتتەپ, كۇزەن سالىپ, كۇيىك الاتىن كەزدى, ەگىس ەگۋدى باستاعان. «مال وسىرسەڭ قوي ءوسىر, پايداسى ونىڭ كول كوسىر» دەپ, قوي شارۋاشىلىعىن ەكونوميكانىڭ وزەگى, تىرشىلىگىنىڭ كوزى ەتكەن. جىل مەزگىلدەرىنە قاراي جاز جايلاۋعا, قىس قىستاۋعا كوشىپ قوي شارۋاشىلىعىنىڭ ءجايىن كۇيتتەگەن. سەبەبى بالا-شاعاسىنىڭ ءناسىبى وسى مالدىڭ جايىنا بايلانىستى ەدى. كۇزدە توقتى جۇلدىزىن ىعىستىرعان ۇركەر شوق جۇلدىزى قىس ايى اسپان كوگىنە جارقىراپ كوتەرىلەدى دە, ناۋرىز ايىنىڭ 13 كۇنى جىلىستاپ جىلجىپ كورىنبەي كەتەدى دە, ورنىنا ماڭىراي باسىپ توقتى جۇلدىزى كىرەدى. بيىل كىرگەلى وتىرعان مۇشەل جىل – ۇلۋمەن بىرگە تەمىرقازىق تۇبىندە توعىسادى. وسى كەزدە جەر پلانەتاسىنا كوكتەم كەلىپ, قىس قاھارىنان امان شىققان ەل-جۇرت قىستان امالداپ امان شىقتىق دەپ قىستاۋدان جايلاۋعا كوشىپ, 14 ناۋرىزدا قۋانا قاۋىشادى, كورىسەدى. وسىلاي تابيعات مەرەكەسى جاڭا جىل باسى ناۋرىزدى قارسى العان. تابيعات قۇبىلىسىن تىرلىكتىڭ وزەگىنە, تابيعاتتى قۇرمەتتەۋ مەرەكەسىنە اينالدىرعان. وسى ۋاقتا تۇركى جۇرتى كۇندەلىكتى تۇرمىستا قىستان امان شىققانىنا تاۋبە دەسىپ ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراپ, مەيىرىم توگىپ, قوناققا شاقىرعان. سونداي سالتتىڭ ءبىرى «شەكەگە» شاقىرىپ, ءدام تاتتىرۋ وسى مەزگىلدە جاسالعان. قازىر دە بۇل سالتتى ۇمىتپاي, ومىرلەرىنە وزەك ەتكەن قازاقتار قاتارىمىزدا بار.
تابيعاتتىڭ ءىلىمى مەن عىلىمىن دەن قويا زەرتتەگەن تۇركى جۇرتىنىڭ جۇلدىزشىلارى ناۋرىزدىڭ 21-22 قاراعان ءتۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەننەن كەيىن, تاڭ اتا كۇننىڭ قاي جۇلدىزدار توبى تۇسىنان شىعاتىنىن باقىلاعان. ەستەرىڭىزدە بولار, بارلىق اڭ جانۋارلار جينالىپ, تاڭ اتا كۇننىڭ شىعۋىن اڭدىپ, جىلعا تالاساتىن اڭىز. اڭىز ءتۇبى – اقيقات. بۇل تابيعات قۇبىلىسىن باقىلاپ, انىقتاپ, اسپان دەنەلەرىنە ات بەرگەن سول داۋىردەگى عالىم جۇلدىزشىلاردىڭ اڭىزعا اينالعان ەڭبەگى سياقتى. عالامي جاراتىلىس زاڭىندا ناۋرىز تۋعان تاڭدا كۇن ەكى جارىم مىڭ جىلدا ءبىر بالىق شوق جۇلدىزىنىڭ تۇسىنان شىعاتىن تابيعي قۇبىلىس بار ەكەن. عالامدىق سيرەك بولاتىن بۇل كۇردەلى قۇبىلىستى, استرونوميادا «پرەتسەسسيا» دەيدى. وسى كۇنى سيرەك بولسا دا قولدانىپ جۇرگەن «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى» دەگەن استرونوميالىق ءسوزدىڭ شىعۋى وسى استرونوميالىق قۇبىلىستارعا قاتىستى ايتىلعان ەكەن. استرونوميالىق ءسوز دەمەكشى, اسپان شىراقتارىنىڭ قۇبىلىسىنا قاتىستى قازاق حالقىندا استرونوميالىق سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسى دا قالىپتاسقان. ناۋرىز تۋعان كۇن تاڭ اتپاي كۇننىڭ شىعۋىن كۇتىپ جىل باسىنا تالاسقان اڭدار تۋرالى اڭىزدا تۇيە جانۋارى بار ەدى عوي. ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە «تۇيە بويىنا سەنىپ, جىلدان قۇر قالىپتى» دەگەن ءسوز ايتىلادى. حالىق استرونومياسىندا «ەرتەدەن ەرتە زاماندا, تۇيەنىڭ قۇيرىعى جەر سىزعاندا, ەشكىنىڭ ءمۇيىزى كوك تىرەگەن زاماندا» دەگەن ءسوز, ءبىر كەزدەرى تۇيەنىڭ مۇشەل جىل باسى بولعان ۋاقىتىن بىلدىرەدى. بۇل شامامەن ون مىڭ جىلدان استام ۋاقىت ەكەن. تۇيە جانۋارى ءبىر كەزدەرى مۇشەل جىل قايىرۋ ەسەبىنە ەنبەگەن بولسا, ەرتەدەگى جۇلدىزشىلار مۇنداي ءسوز جازباس ەدى. جانە تۇيە جەر مەن جاز جانۋارى بولعاندىقتان, ونىڭ قۇيرىعى جەردە جاتادى. ال ەشكىنىڭ ءمۇيىزى كوك تىرەگەندە دەگەن سوزگە كەلسەك, ەشكى – قىس جانۋارى. اي جىلجىپ وتىرىپ ەشكى جۇلدىزىن قىستا, قاڭتار ايىندا ايالدايدى ەكەن. قاڭتار ايىندا ەشكى شوقجۇلدىزى اسپان تورىندە جارقىراپ كورىنىپ, قىس مەزگىلىنىڭ ءسانى مەن ءمانىن كەلتىرگەندىكتەن, «ەشكىنىڭ ءمۇيىزى كوك تىرەگەندە» دەپ كوركەم ءسوز ساپتاعان.
ناۋرىزدىڭ وسى عىلىمى مەن ءبىلىمى, ءىلىمى, قۋاتتى رۋحاني مادەنيەت مايەگى – ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىن بىرىكتىرىپ تۇر دەسەك, ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ۇلى ءىس وڭ, اق مول بولسىن!
ءزۇبايرا تىلەگەنقىزى,
جۋرناليست
