تۇرىك مارشى

قانداس تۇتىپ, قۇيرىق-باۋىر جەسكەن ەكەنبىز, ەندەشە دوس دەپ, باۋىر دەپ الدەقاشان تانىعان تۇرىك ەلىنىڭ احۋالى ءبىزدى الاڭداتپاي قالماق ەمەس. ەۋروپانىڭ وڭتۇستىگىندە رومان-گەرماندىق ۇلتتاردىڭ اراسىندا ويىپ ورىن الىپ تۇرعان ەلدىڭ ساياسي مازاسى بولۋى ارينە, ءتىپتى, مۇمكىن ەمەس, ەندەشە سوڭعى اپتادا جاھاندىق حەدلاينەرلەردىڭ باستى تاقىرىبى بولعان تۇرىك ەلى, تۇركى ەلى تۋرالى ءسوز ساپتايىق.

كىم كىمنىڭ ەسىگىن…

ەردوعاندىق تۇركيا («تەتچەرلىك انگليا» دەگەن سياقتى تۇركياعا قاتىستى ءسوز تىركەسىنىڭ دۇنيەگە كەلەتىن ۋاقىتى الدەقاشان كەلگەن سياقتى) 2003 جىلدان باستاپ, تۇرىكتەردىڭ ساياسي ۇپايلارىن تۇگەندەۋدىڭ سارا جولىنا تۇسكەنىن ءار قادامىنان بايقاپ كەلەمىز. سوعىستان كەيىن كىرىپتارلىق قامىتىنان قۇتىلىپ قانا قويماي, اۋزىن ايعا بىلەگەندەر ساناساتىن تۇركيانى ەردوعان جاسادى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ماسەلەن, ەردوعان تۇسىندا تۇركيا ەۋرووداقتىڭ ەسىگىن قاعۋدى ساپ تىيماسا دا, باسەڭدەتتى. بۇدان, «كىم كىمگە كەرەك ەكەنىن ءالى-اق كورەمىز» دەگەن سانالى الدە بەيسانا ەمەۋرىندى ءتۇسىنۋ ونشا قيىن ەمەس.

تۇركيا ەندى «كەرەك كەزدە عانا وياتاتىن قوماعاي بالانىڭ» كەبىنەن تولىق قۇتىلدى. ەۋروپاداعى ءوزىنىڭ بۇلىڭعىر, كەي تۇستاردا تۇسىنىكسىز ءرولىن تاستاپ, «وسى ءبىز سىزدەرگە نەگە كەرەكپىز؟» دەگەن اشىق سۇراققا اشىق جاۋابىن تالاپ ەتكەندەي پوزيتسيالاردا كورىنىپ ءجۇر. ال ولاي ەتۋىنىڭ ءجونى بار.

مىسالى, قاراڭىزشى: تۇركيا – NATO مۇشەسى, ال ەۋرووداققا قابىلدانباي كەلەدى. جەرورتا تەڭىزى مەن قارا تەڭىزىندە بۋففەرلىك ايماقتار مەن كىرىس-شىعىس جولدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى كەرەك بولعاندا, NATO-عا ءلام دەمەستەن قابىلدانىپ, ال ەكونوميكالىق نانبولىسكە كەلگەندە قىڭىرايا قالعان ەۋروپانىڭ قاتارداعى تۇرىك ءۇشىن ءادىل ساياسي بىرلەستىك بولۋى مۇمكىن بە؟ نەمەسە, بۇرىن وزىنە بودان بولعان بالقان تۇبەگىنىڭ ۋاق-تۇيەك مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك قابىلدانعان ەۋرووداقتىڭ, سول قۇجىناعان مەملەكەتتەردىڭ مەتروپولياسى بولعان – وسمان يمپەرياسىنىڭ ورتالىعىن قابىلداماۋى – جاۋكوزدىككە بارا بار ارەكەت ەكەنى تۇسىنىكتى.

ارينە, تۇرىكتىڭ وتە ارزان توقىما ونەركاسىبىنەن (وعان قازاقستاندىقتار ابدەن قانىق) قورىققان ەۋرووداق تۋراسىن ايتسا جاقسى عوي. بىراق توڭتەرىستىكتىڭ گابى ەكونوميكالىق سەبەپتەر ەمەس. بىردە گرەكتەرمەن جەر داۋىن, ەندى, مىنە, ارميان گەنوتسيدىن العا تارتاتىن ەۋروپالىقتار ورتاق تاباقتان نەسىبە بولىسپەۋ ءۇشىن سىلتاۋ ۇستىنە سىلتاۋ جاماپ كەلە جاتىر. سونىمەن بۇگىن اناۋ-مىناۋ سابىرعا قويىلعان تاس ءمۇسىننىڭ دە شىدامى تاۋسىلاتىن كەزى كەلگەندەي مە؟ تۇرىكتەر وداقتىڭ قاقپاسىن سىعالاۋدى قويىپ كەتتى دەمەسەك تە, ايتارلىقتاي ازايتتى. قىزىعى سول – ەۋروپا سورەلەرىن ءبارىبىر قىتاي جەڭىل ونەركاسىبىنىڭ تاۋارى باسىپ كەتتى. سونىمەن, ولاردا دا سىلتاۋ ازايىپ, تىعىرىققا تىرەلگەندەي.

ال ەردوعان كەزەڭىندەگى تۇركيا ساياسي ساۋداعا ابدەن ىسىلىپ قالدى. ەندىگارى تۇركيا – ەۋروپانىڭ ازيا باعىتىنا قويعان تەگىن كۇزەتشى ەمەس. مازاسىز يراك, بۇگىنگى سيريا, ودان قالدى جالپى پلانەتانىڭ وڭتۇستىك جارتى شارى جاعىنان كەلەتىن قاۋىپتى الدىن الۋعا بۇگىنگى تاڭدا بىردەڭە تولەمەسەڭ بولمايدى. جانە قاۋقارسىز كەزدەردەگىدەي ىمداپ-مەڭزەپ, ىشتەن تىناتىن تۇركيا ەندى جوق: بارلىق قىزمەتى ءۇشىن ەۋرووداققا شوت كورسەتىپ جاتىر دەسەك ارتىق ەمەس. بۇل, ارينە, ەۋروپانىڭ اتقامىنەرلەرىنە ۇناماي وتىر. سوندىقتان با, ارميان گەنوتسيدى ماسەلەسى ادامي تراگەديا قاتارىنان شىعارىلىپ, ءوڭى ابدەن اينالدىرىلىپ, ءتىپتى, پارلامەنت دەڭگەيىندە مويىنداپ تاستادى (فرانتسيا). بىراق. بىراق تۇركيا مۇرتىن بالتا شاپپاعاننىڭ كەيپىمەن جۇرە بەرۋدى ۇيرەنىپ الدى. مۇنىسى ەۋرووداقتى تاعى ىزالاندىرادى. جالپاقشەشەي, سۇرامساق ەلدەن ايرىلعانىنا كونە الماي جاتىر. بىراق, دۇنيە – كەزەك: تۇركيانىڭ كورسەتكەن ساياسي شوتتارىن ۇندەمەستەن تولەپ تە جاتىر. ەندى تۇرىك ساياسي ءسوز تىركەسىندە «ەۋرووداققا كىرۋ» («Türkiye’nin Avrupa Birliği üyeliği süreci») دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى ازايىپ كەتتى. «قابىلداساڭدار – قابىلداڭدار; قابىلداماساڭدار – قويىڭدار!» دەيدى بۇگىنگى تۇركيانىڭ سىرتى ساياساتتاعى سىڭايى.

كۇردپەن كۇرت دوستىق

ەۋرووداق ءوزىن اراعايىن, رەتتەۋشى رەتىندە كورسەتىپ, تۇرىكتەردى بوپسالاۋعا دەيىن باراتىن كۇرد ماسەلەسىنىڭ تۇرىكتەر ءۇشىن وڭتايلى شەشىلە باستاعانى دا كارى قۇرلىق الپاۋىتتارىن ءبىر كوزىرىنەن ايىراتىنعا ۇقسايدى.

بىرىنشىدەن, ارينە, كۇردتەردىڭ سەركەسى ابدوللا وجالاننىڭ وسى جىلدىڭ ناۋرىزىندا «ءبىزدىڭ كۇرەسىمىز قارۋدىڭ ءۇنى ءوشىپ, كەلىسسوزگە كەلەتىن كەزەڭگە كەلدى» دەگەننەن سوڭ, كۇرد جۇمىسشى پارتياسى ساربازدارىنىڭ ەلدەن كەتە باستاعانى ەلەۋلى, ۇلكەن جاڭالىق بولدى! تۇرىكتەر ءۇشىن. ال ودان بەيبىتشىلىكتىڭ اق قۇسىن جاساماسا دا, ازاتتىق جولىنداعى اعەدەننىڭ وبرازىن جاساپ العان ەۋرووداق ءۇشىن – ساياسي ۇتىلىس. ەندى شە, تورتكۇل دۇنيەگە «كوردىڭىزدەر مە, لاڭكەستىكتىڭ وتى مازداپ-اق تۇر» دەپ ۇرەي الاتىن مىسال قالمايتىن ءتۇرى بار.

ەكىنشىدەن, تۇرىكتەر ەكونوميكالىق سايا­ساتتا ابدەن ماتتاقىم بوپ العان سياقتى. مىسالى, 14 مامىر كۇنى تۇركيا يراكتىڭ سولتۇستىگىن باقىلايتىن كۇردىستانمەن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىققا قول جەتكىزدى. بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا قادام باسقانىمەن قويماي, كومىرسۋتەككە باي سولتۇستىك يراكقا تۇرەن سالۋ – ونداعى ءداستۇرلى بيلەۋشىلەر – اقش پەن ۇلىبريتانيانىڭ تاباعىنا قول سالۋ دەگەن ءسوز.

وسى تۇستا ەۋرووداق ءۇشىن تۇركيانىڭ سيريامەن كيكىلجىڭى سىنىققا سىلتاۋ بوپ تۇر. راس, بۇرىنعىلارداي «سالماقتى» سىلتاۋ ەمەس. ازىرگە – ءالى دە دامىتۋدى, ساياسي نەگىزدەمەلەردى قاجەتسىنەتىن سىلتاۋ.

«ءاي, سول كەرەك پە ەدى ءوزى؟…»

داعدارىستىڭ ءۇشىنشى تولقىنى شارپىپ, ەۋرووداقتىڭ بىرلىك پەن ىنتىماق يدەياسىنىڭ قازىعى سولقىلداپ تۇر. داعدارىس كوشىن باستاعان گرەكتەردى «وتباسىمىزدىڭ توڭمويىنى مەن اشقاراعى» دەۋگە از قالعان ەۋرووداق ەندى يسپانيا, يتاليا سىندى «ناعىز ەۋروپالىقتارعا» كەلگەندە, ايتارعا ءسوز تابا الماي وتىر. ال وسىنداي قارجى اۋاداي قاجەت تۇستا وداققا وگەي تۇركيا تاعى دا وتە-موتە قىزىق قارەكەت جاساپ, الەم نازارىن اۋدارتتى.

وسى اپتادا تۇركيا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنا 23,5 ملرد دوللار قارىزىن تولىعىمەن وتەدى! ءيا, ءدال سولاي. ۆيتسە-پرەمەر ءالي باباحان ورتالىق بانكتىڭ كومپيۋتەرىندەگى پەرنەتاقتانى ءوز قولىمەن باسىپ, سوڭعى 421 ملن دوللار قارىزدى حۆق شوتىنا ترانزاكتسيا جاسادى. بۇل نە؟ كەيبىر ەلدەردىڭ نەبارى 4 ملرد دوللارعا بولا مەملەكەتتىلىك تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان تۇستا تۇركيا ءتىپتى قارىز بەرۋشى ەل بوپ شىعا كەلدى. سوڭعى قارىزبەن قوسا, ۆاليۋتا قورىنا 500 ملن دوللار نەسيە دە بەردى!

وسى وقيعالاردىڭ بارلىعى سوڭعى كەزدەرى تۇرىك قوعامىنىڭ ەۋرووداققا دەگەن كوزقاراسىن كادىمگىدەي وزگەرتىپ وتىر. بۇرىن وداققا كىرۋ – مويىندالۋمەن, جەتىلگەن ۇلتتارعا تەڭ ەكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى سياقتى بولسا, قازىردە كەتەۋى كەتكەن وداققا نەمكەتتى, ءپىشتۋ-ءبالدۋ كوزقاراس تا قالىپتاسىپ قالدى.
سيقىر دەۋگە, ءسىرا, بولماس. مۇنىڭ بارلىعى – باۋىرلاس تۇرىكتەردىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ەۋروپالىق مادەنيەتتەن كەرەگىنشە الىپ, كەيبىر تۇستاردا ۇيرەتۋشىگە اينالىپ العان ەلدى بولاشاقتا «بەسەۋدىڭ بەستىگى», «جەتەۋدىڭ جەتىلىگى» سياقتى اليانستاردان كورىپ قالۋىمىز عاجاپ ەمەس. عالامدىق ساياساتتا تۇرىك مارشى باستالعان سياقتى. ءدال موتسارتتىڭ جازعانىنداي «كوڭىلدى مارش». ال, ءبىز تەك اق جول دەيمىز.

ەرلان وسپان

P.S: اڭگىمەمىزدە سوڭعى قايعىلى وقيعا – رايحانلىداعى لاڭكەستىك ارەكەتتى ادەيى اينالىپ وتتىك. ەلباسىمىز تۇركيا پرەزيدەنتى گۇلگە كوڭىل ايتقان بولاتىن. وندا لاڭكەستىكتىڭ عالامدىق دەرت ەكەنى ايتىلعان. ال ءبىز بولساق, تۇركيا مەن القىزىل قاننان تۇراتىن سوڭعى اپتا جاڭالىقتارىنان سونى كورىنۋگە تىرىستىق.