قاي كەزدە دە ۇلت تاربيەسى بالا تاربيەلەپ وسىرەتىن ايەلگە قاتىستى ايتۋمەن كەلەمىز. ۇل تەنتەكتىك جاساپ, قىز جاڭساق باسسا دا اناسىن كىنالايمىز. ال اكەنى ۇلت ۇرپاعىن تاربيەلەۋدىڭ باسىنا نەگە قويمايمىز؟ نەگە قىزدى ۇرىپ, مىقتىلىعىن كورسەتەتىن ەر بالالار تاربيەسىن ەرلەردەن, اكەلەردەن سۇرامايمىز؟!
الەمنىڭ تىنىشتىعى – اكەلەردە
سوعىستى باستاپ جاتقان كىم, كىم ايەلىن ۇرىپ ءولتىردى, كىم جاس ءبۇلدىرشىن قىزدى زورلادى, كىم كوكورىم قىزعا الىمجەتتىك جاسادى, كىم اجىراسقان سوڭ اليمەنت تولەمەي قاشىپ ءجۇر, كىم ايەلى مەن بالالارىن قاقاعان قىستا ۇيىنەن قۋىپ شىقتى, باسپاناسىن تارتىپ الدى, كىم ەكىنشى ايەل الىپ, بايبىشەسىن ارىلمايتىن كۇيزەلىسكە ءتۇسىردى اۋزىنا كەلگەن بىلاپىتىن ايتىپ, اپا-قارىنداستى سوعىپ, سترەسكە ۇشىراتاتىن كىم – ارينە, جۋان جۇدىرىقتىلار, ەرلەر. بىلايعى جۇرتقا ازامات بولىپ كورىنەتىن, ءۇيىندە بالا-شاعاسىن, ايەلىن, تۋىسىن اپشىداي قۋىرىپ, جاي كوزگە موپ-موماقان, كەلىستى گەني بولىپ كورىنەتىن ەكىجۇزدىلەر بىزدە دە, شەتەلدە دە تولىپ جاتىر.
اليمەنتكە قاتىستى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ مالىمەتىنشە, 2023 جىلى قازاقستاندا اليمەنت تولەمەگەنى ءۇشىن 1618 ادام ىزدەستىرىلۋدە ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە ەرلەر سانى – 1476, ايەلدەر سانى – 142. ىزدەستىرۋدە جۇرگەندەردىڭ كوبى – 31 جاستان 40 جاسقا دەيىنگىلەر. اليمەنت تولەۋدەن قاشاتىنداردىڭ كوبى استانا قالاسىندا ەكەن – 361 ادام. ەلىمىزدە اليمەنت تولەۋ جونىندەگى مىندەتتەردى قاساقانا ورىنداماۋ بويىنشا قىلمىستىق كودەكستىڭ 139-بابىنا سايكەس, 427 قىلمىستىق ءىس تىركەلگەن.
2023 جىلى قازاقستاندا اليمەنت تولەمەگەنى ءۇشىن 1618 ادام ىزدەستىرىلۋدە ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە ەرلەر سانى – 1476, ايەلدەر سانى – 142. ىزدەستىرۋدە جۇرگەندەردىڭ كوبى – 31 جاستان 40 جاسقا دەيىنگىلەر. اليمەنت تولەۋدەن قاشاتىنداردىڭ كوبى استانا قالاسىندا ەكەن – 361 ادام
قوعامدىق فورماتسيالار الماسىپ, قۇندىلىقتار وزگەرگەن شاقتا قوعام وركەنيەتتىڭ جاقسى جاعىن ەمەس, جامان تۇسىن بويىنا سىڭىرگەن ۋاقىتتا بالا تاربيەسىنە قاتىستى تەك بىرجاقتى ايەلدەردى, قىزداردى, انالاردى كىنالاۋ ورىنسىز. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە وراي ايتىلاتىن جاۋىر بولعان ستەرەوتيپتەردى وسى قىز بالانىڭ تاربيەسىنە قاتىستى ءجيى ايتاتىن بولدىق. ۇلت پاتريوتى سياقتانىپ, تاربيەنىڭ بارلىعىن ايەلدەردىڭ يىعىنا قاشانعى ارتا بەرەمىز؟!
ارينە, تالبەسىكتى تەربەيتىن, وقىتاتىن, تاربيەلەيتىن انا عوي, بىراق ەر بالانىڭ دا, قىز بالانىڭ دا اكەدەن, اعادان كورگەن-تۇيگەنىنە جەتەر ەشتەڭە جوق.
تاربيە ەڭ اۋەلى وتباسىنان باستالادى, اكەسىنىڭ بىلاپىت سوزدەرمەن شەشەسىن ۇرعانىن, قىزدارىن تىلدەگەنىن كورگەن ۇل كەيىن كورگەنىن ىستەيدى. ۇيدەگى تەرىس تاربيەنى مەكتەپ تە, ۋنيۆەرسيتەت تە جوندەي المايدى. بالادان بۇرىن اكەسىن تاربيەلەۋ كەرەك.
– مەكتەپ جاسىندا قىزىمدى سىنىپتاس ۇل الىمجەتتىك جاساپ, ىشىنەن ۇرىپ, ەسىنەن تاندىرىپ قويادى. ەشكىمگە ايتپاي, مەدپۋنكتتە جاتادى. مەكتەپتە وقيتىن اعاسىنا ايتپايدى ارادا كيكىلجىڭ بولماسىن دەپ, بىراق اياقاستى بىرەۋدەن كەزدەيسوق ەستىگەن اعاسى ۇلدى ىزدەپ تاۋىپ, قارىنداسىنان كەشىرىم سۇراتادى. مۇعالىمدەر ارالاسىپ, ۇلدىڭ اناسى قىزدىڭ اناسىنا قوڭىراۋ شالىپ, كەشىرىم سۇراۋدىڭ ورنىنا ۇلدىڭ تۋعان اعاسى بولماسا دا, تۋىسقان اعاسى كەلىپ, قارىنداسىن قورعاعان اعاسىنا قوقان-لوقى جاسايدى. قاراڭىز, اكەسى اناسىنا, اناسى بالاسىنا جۇدىرىق جۇمسايتىن, جولىندا كەزدەسكەندى تەك جاپىرىپ ءوتۋدى ويلايتىن وتباسىنىڭ تاربيەسى وسىلاي ەكەن, ونى وسى ءىس-ارەكەتىنەن بايقادىم, – دەيدى ەلوردالىق كۇمىساي جارقىنبەكوۆا.
شىنىندا دا, وتباسىندا مەيىرىم كورگەن بالا قوعامدا كەشىرىمدى بولىپ وسەدى, وتباسىندا مەيىرىمنەن جۇرداي بولعان ۇرپاق قوعامدا قاتىگەز بولارى حاق. جۋىردا الەۋمەتتىك جەلىدە جاپپاي تاراعان ۆيدەودا بالاباقشاداعى ءبۇلدىرشىننىڭ توبىنداعى بالانى اياۋسىز ۇرىپ, تەپكىلەپ جاتقانىن كوزىمىز كوردى. بۇل قوعام اراسىندا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى. مەنىڭشە, قوعامعا مورال وقي بەرگەننەن ناقتى ءىس-ارەكەتكە كوشكەن دۇرىس.
– بولاشاقتى لوزۋنگ قىلىپ, تىلمەن سايراپ ءۇمىت كۇتەتىن, تىرلىگى جوق ۇلتتىڭ الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن مىنا ۆيدەو سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ بايانداپ تۇر. تاربيەشىگە كىنا تاعىپ, ديرەكتورعا شارا قولدانۋدىڭ پايداسى جوقتىڭ قاسى. ماسەلەنىڭ توركىنىمەن ەمەس, ماسەلەنىڭ وزىمەن اينالىسۋ قاجەت. ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ اناسى – ادامگەرشىلىك, اكەسى – ادىلدىك. ادامگەرشىلىككە بۇكىل قاسيەت كىرەدى. ويتكەنى انادان – قاسيەت, اكەدەن – وسيەت دەگەن. قاسيەتتەن جۇرداي بولا وتىرىپ, وسيەتتى وركەندەتەمىز دەۋ – جاي وسەك, پايداسىنان زيانى كوپ دۇنيە. زاڭمەن ەمەس, وجدانمەن جۇمىس ىستەۋگە جۇمىلۋ قاجەت. نە ىستەسەك تە سۋى شىعىپ, ساعى سىناتىن قوعام بولدىق, وتە وكىنىشتى! نەگە؟ – دەيدى قوعام بەلسەندىسى نۇركەن اسانوۆ.
نە ىستەمەك كەرەك؟
* اتا-انالار ۇيدە بالاباقشاداعى بالاسىنان باستاپ مەكتەپتى ءبىتىرىپ بارا جاتقان بالاسىنا دەيىن ەشكىمگە تيىسپە, قامقور, جاناشىر بول دەپ ايتىپ وتىرۋى كەرەك. تاربيە دەگەن – ۇيدە بالالارىڭنىڭ بويىنان كورگىڭ كەلەتىن مىنەز-قۇلىق مودەلىن كۇندە ايتىپ وتىرۋ. تۇپتەپ كەلگەندە, «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر» دەگەن دانالىقتى ءبىزدىڭ بابالار ايتىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟!
* بالاباقشا مەن مەكتەپتە بالا بويىنا تاربيە ءسىڭىرۋدىڭ نۇسقاۋلىعى كەرەك. بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلىق مودەلىن (بۇزىق بولما, ەشكىمگە تيىسپە, بالالاردىڭ بارىنە كومەكتەس) كۇندە 5 رەت ءارتۇرلى كونتەكستە قايتالاساڭ, بالانىڭ (كەز كەلگەن ادامنىڭ) ءجۇرىس-تۇرىسى وزگەرەدى, – دەيدى قوعام بەلسەندىسى شىڭعىس مۇقان.
P.S: جاhاندانۋدىڭ قاتىگەز تىرناعىنا ىلىگىپ, جاستارىمىز جاۋىز بولا باستاسا, ادامگەرشىلىككە, ىزگىلىككە ۇندەيتىن قازاقى قوعام ءۇشىن وتە قاۋىپتى. ەندەشە ماسەلەنىڭ توركىنىمەن ەمەس, ماسەلەنىڭ وزىمەن اينالىسۋ قاجەت. بۇعان قىزىل ءسوزدىڭ, ەسەپ ءۇشىن وتەتىن جيىن قاجەت ەمەس, وتباسىنان باستالعان ءتالىم-تاربيە بالاباقشادا, مەكتەپتە جالعاسۋى ءتيىس. سالماقتى, بايىپتى, مەيىرىمدى اتا-انادان, زەردەلى مۇعالىمنەن, بىلىكتى تاربيەشىدەن قاتىگەز بالا شىقپايتىنى ايدان انىق.
